1993 جىلى ءبىز  العاشقى كونستيتۋتسيانى قابىلدادىق. پرەزيدەنت ول كونستيتۋتسيانى جاراتپاي 1995 جىلى ەكىنشى كونستيتۋتسيانى قابىلدادى. ءبىرىنشى كونستيتۋتسيانىڭ بارلىق باعىتى دەموكراتيا بولاتىن. 1990-1995 جىلعى قازاق كسر جوعارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى، قوعام قايراتكەرى، ساياساتكەر سەرىكبولسىن ءابدىلدين  وسىلاي دەيدى.

– سەرىكبولسىن اعا ءبىزدىڭ ساياساتتانۋشىلارىمىزدىڭ «قازاقستان وتپەلى كەزەڭدە تۇر» دەگەنىنە ءبىراز ۋاقىت بولدى. قاشان ءوتىپ بولامىز؟

– وتپەلى كەزەڭ دەگەن جالپى ساياساتكەرلەردىڭ ويلاپ شىعارعانى. مىنا ومىردە كەزەڭ دەگەن بولمايدى. سەبەبى ادام بالاسى وزىنەن-ءوزى تاريحتى جالعاستىرا بەرەدى. ونىڭ قاي جەردە، قانداي كەزەڭ ەكەنىن انىقتاۋ مىنا فيلوسوفيادا، عىلىم تىلىندە جوق. اركىم ءوزىنىڭ ويىنا، قابىلەتىنە بايلانىستى ءبىر شەشىلمەي جاتقان ماسەلەلەردى سوعان سىلتەي سالۋ ءۇشىن انا كەزەڭ بولدى، مىنا كەزەڭ بولدى، اناۋ اۋىر بولدى، مىناۋ اۋىر بولدى دەپ شىعارا بەرەدى. ايتپەسە، ءومىر دەگەن وزىنەن-ءوزى جىلجي بەرەدى. ال بۇلاردىڭ كەزەڭ دەپ ايتىپ جۇرگەندەرى ول ساياساتتى وزگەرتىپ، بيلىكتىڭ وزىنە-ءوزى تۋعىزىپ العان قيىندىقتارى بولىپ ەسەپتەلەدى.

– قازاقستان حالقى جىل سايىن كۇزدە وزگەرىس كۇتەدى. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا بيىل بيلىكتە وزگەرىس بولا ما؟

– ونى نۇرەكەڭنەن سۇراڭىز. ويتكەنى وزگەرىستى جاسايتىن بىزدە ءبىر عانا ادام. بيلىكتە دە ءبىر ادام شەشىم قابىلدايدى. بارلىق بايلىق تا، ونەر دە، عىلىم دا، ءبىلىم دە ءبىر ادامدا. سوندىقتان ول وزگەرىستى سول كىسىدەن سۇراۋ كەرەك.

– ەگەمەندىكتەن كەيىن ۇلت زيالىلارى اداسقان جوق پا؟

– جالپى مۇنداي سۇراق قويعاندا دا، وعان جاۋاپ بەرگەندە دە نەگىزگى سەبەپتى ەسكەرۋ كەرەك. ونى ورىس تىلىندە دە، عىلىم تىلىندە دە «پەرۆوپريچينا» دەيدى. ول زيالىلاردىڭ جاساعانى ما، قوعامنىڭ جاساعانى ما، پاتشانىڭ جاساعانى ما، ماسەلە وندا ەمەس. ماسەلە تاريحتىڭ جەلىسىندە، تاريحتىڭ شىندىعىندا. ەگەر شىندىققا سۇيەنەتىن بولساق، ءبىزدىڭ قازاق عاسىرلار بويى تاۋەلسىزدىكتى اڭساعان. ول ءۇشىن كوپتەگەن ءبىزدىڭ بابالارىمىز قان توككەن. وسىنداي جەردى ۇستاپ وتىرعان. ونى مىنا سىزگە يگىلىككە دەپ، پايدالانسىن دەپ قالدىرعان. بىراق وكىنىشكە وراي وسىنىڭ بارلىعىن ويلاپ، سالماقتاپ، تاريحتى ءبىلىپ، جاڭالىقتى سونىڭ جەلىسىنە بايلانىستى جۇرگىزەتىندەي بىزدە قوعام جوق. زيالى دەپ وتىرسىز، زيالىنىڭ ءبىرى مەنمىن، مىنە. سوندىقتان ايتىپ وتىرمىن مەن سىزگە. ونداي قوعام بولۋ ءۇشىن ۇلت مىقتى بولۋ كەرەك. بىزدە ۇلتتىڭ مىقتىلىعى دا جوق. باياعىدا ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز بىزگە قاراعاندا الدەقايدا مىقتى بولعان. ال تاۋەلسىزدىك دەگەن كەڭەس وداعىنىڭ كۇيرەۋىنە بايلانىستى كەلگەن. ول تاۋەلسىزدىكتى جاريالاعان ءحىى شاقىرىلىمداعى جوعارعى كەڭەس. ونىڭ توراعاسى مىنە، ءسىزدىڭ الدىڭىزدا وتىر. ول جونىندە ءسىز دە، باسقا جۇرت تا ءبىر اۋىز ادىلەتتىلىكتى ايتپايدى. سەبەبى نەگە؟ سەبەبى وسى تاۋەلسىزدىكتىڭ جاقسىلىعىن دا، جاماندىعىن دا ءبىر ادام جاسادى دەپ سوعادى، جۇرت. ال نەگىزىنە قاراعان ۋاقىتتا تاريحي جەلىس، تاريحي وزگەرىستەردى ءوزى الىپ كەلىپ بەرگەن، عاسىرلار بويى اڭساپ جۇرگەن تاۋەلسىزدىك قازاقتىڭ قولىنا تيگەننەن كەيىن ونى دۇرىستاپ پايدالانۋ دەگەن ماسەلە تۋعان. ول تاۋەلسىزدىكتى دۇرىستاپ پايدالانۋ ءۇشىن بىرنەشە زاڭ شىعارىلعان. تاۋەلسىزدىكتى العان جىلداردىڭ وزىندە 265 زاڭ شىقتى. وسى زاڭنىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن بەكىتۋ ءۇشىن. بيلىك پەن حالىق ەكەۋىن بىرىكتىرىپ، تاۋەلسىزدىك پەن ۇلتقا، كەلەشەك ۇرپاققا پايدا جاسايتىنداي جول جاسالعان. وكىنىشكە وراي ونىڭ بارلىعى بۇزىلىپ كەتتى. بۇزىلىپ كەتكەن سەبەبى بيلىكتى تارتىپ العان، بيلىككە كەلگەن ادامداردىڭ كوپشىلىگى ءوز باسىن ساۋعالاپ كەتتى. ءوز وڭەشىن، ءوز قارنىن ويلاپ كەتتى. سول سەبەپتى دە تاۋەلسىزدىكتى ءبىز وڭالتپاي وتىرمىز. قازىر تاۋەلسىزدىك دەگەن ءسوز بار دا، ونى تولتىراتىن ءىس جوق. وكىنىشكە وراي وداق-وداق دەپ ءوزىمىز كۇن كورە المايتىنداي وداق جاسادىق. ەندى ول وداققا كىرگەننەن كەيىن ول وداقتىڭ تالابى وزگەرەدى. جۇرە-جۇرە ءسىز تاۋەلسىزدىگىڭىزدەن دە، تەڭگەڭىزدەن دە بارلىعىنان ايىرىلاسىز. ەگەر ءدال وسى كەزدە قازاق ءوزىنىڭ قازاقتىعىن كورسەتىپ، ءوزىنىڭ مەملەكەتىن ءوزى قۇرۋعا، نىعايتۋعا كىرىسپەسە، وندا ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدە وپا بولمايدى. مەن ونى بىرەۋدى مۇقاتايىن، سىنايىن دەپ ايتىپ وتىرعان جوقپىن. بىزدەن ناشار، بىزدەن تومەن حالىقتىڭ ءوزى مەملەكەت جاساپ وتىر. ال ءبىز جەرىمىزدىڭ استى دا، ءۇستى دە بايلىققا سىيماي تۇرعان حالىقپىز جانە وسىنداي كەڭ بايتاق جەردە حالقىمىزدىڭ سانى شامالى. تاۋەلسىزدىكتى جاريالاعان كۇنى ءبىزدىڭ سانىمىز دا، سانامىز دا وزگەرەدى دەپ جوسپار جاساعانبىز. سولاي ويلاعاننىڭ ءبىرى مەن. مەن توراعا بولىپ سايلانعاننان كەيىن ماعان تاكەجانوۆ پەن ءالىمجانوۆ دەگەن ەكى دەپۋتات كىردى. تاكەجانوۆ مەنىمەن بىرگە توراعالىققا سايلاۋعا تۇسكەن. سونىڭ بەتىن اشۋ ءۇشىن ولار ماعان شىندىقتارىن ايتتى. مىنا تاكەجانوۆتى توراعا قىلىپ سايلاپ جىبەرسەڭدەر ونىڭ مىنا مەملەكەتتى قۇرۋ جونىندەگى ءوزىنىڭ كوزقاراسى بار ەدى. قازاقتىڭ، قازاقتىعىن جوعالتپاي، ەكونوميكانى جوعالتپاي ۇستايتىن. ولاردىڭ بۇنىڭ بارلىعىن ماعان ايتىپ وتىرعاندارى ءۇش قازاق قوسىلىپ، وسى جوعارى كەڭەستىڭ جۇمىسىن دوڭگەلەتىپ، ءوزىمىزدىڭ مەملەكەتىمىزدى جاساي الامىز دەگەن تۇجىرىمعا كەلۋ بولعان. بىراق وكىنىشكە وراي جوعارى كەڭەستى تاراتىپ ءبارىمىزدى بەت-بەتىمىزبەن جىبەردى. بۇعان دەيىن جوعارى كەڭەس ءوزىن-ءوزى تاراتتى دەپ جۇرەتىن بارلىعى. جاقىندا نازارباەۆ ءوزى ەكى رەت جوعارى كەڭەستى تاراتقانىن مويىندادى. ەندى مىنا بايلىقتىڭ كىمنىڭ قولىندا ەكەنىن ايتايىن. وكىنىشكە وراي ءبىزدىڭ جەرىمىزدى، بايلىعىمىزدى باسقالار سورىپ جاتىر. مۇناي ءوندىرىپ جاتىرمىز دەپ جىل سايىن ماقتانامىز. بىراق سونىڭ 81 پايىزى شەتەلدىڭ قولىندا. 19 پايىزىنان ءبىز سالىق الامىز. مۇنداي دەگەن ەشبىر مەملەكەتتە جوق. كاددافي دەگەن كوسەمدى بىلەسىڭ بە؟ مەن سونىڭ مەملەكەتىندە بولدىم، 2002 جىلى. ولار دا مۇناي وندىرەتىن ەل، ولار 19 پايىزىن ينۆەستورلارعا بەرگەن دە، 81 پايىزىن وزدەرى پايدالانادى. ال مەن ءوز كوزىممەن، ءوز قولىممەن كورگەن دۇنيە. شەۆرون كومپانياسى كەلگەندە مەن ولارعا ايتقام. ەگەر ءبىزدىڭ ۇلەسىمىز 50 پايىزدان كەم بولاتىن بولسا، ءبىز بۇل قۇجاتتى جوعارى كەڭەستە راديفيكاتسيالامايمىز دەگەنمىن. وسىلاي ءبىز 50-دە 50 جاساعانبىز. بۇنداي باعدارلامانى ەڭ ناشار مەملەكەتتەر جاسايدى. ال ەندى جوعارى كەڭەستى تاراتقاننان كەيىن، پرەزيدەنت الدى دا ونىڭ 25 پايىز اكتسياسىن تاعى ساتىپ جىبەردى. ءسويتتى دە شەۆروننىڭ قولىندا ءبىزدىڭ مۇنايىمىز 80 پايىزدان ارتىق بولىپ كەتتى دە، جۇرە بەردى. ونداي مىسالدى كەشكە دەيىن ايتۋعا بولادى.

– ءبىز اتا زاڭعا ءجيى وزگەرىس ەنگىزەمىز؟ وسىعان نە قاجەتتىلىك بار؟

– 1993 جىلى العاشقى كونستيتۋتسيانى قابىلدادىق. پرەزيدەنت ول كونستيتۋتسيانى جاراتپاي، 1995 جىلى ەكىنشى كونستيتۋتسيانى قابىلدادى. ءبىرىنشى كونستيتۋتسيانىڭ بارلىق باعىتى دەموكراتيا بولاتىن. مىنا بيلىكتىڭ اراسىندا بيلىكتى ءبولۋ اتقارۋ، زاڭ شىعارۋ، سوت ارقايسىسىنا ءوزىنىڭ مىندەتتەرى اشىق ايدان انىق، كۇننەن جارىق بولىپ جازىلعان. ونىڭ بارلىعى پرەزيدەنتكە ۇنامادى. سول سەبەپتى جوعارى كەڭەستىڭ ەكى شاقىرىلىمىن قۋىپ جىبەرىپ، ءوز كونستيتۋتسياسىن ءوزى ءۇشىن جاسادى. قازىرگى كونستيتۋتسيا پرەزيدەنتتىڭ كونستيتۋتسياسى، پرەزيدەنتكە قىزمەت ەتەتىن كونستيتۋتسيا. سەنبەسەڭىز بارىپ كورىڭىز. وندا جازىلعان كەيبىر جەرلەرى بار، بيلىكتىڭ كوزى - حالىق دەگەن. بىراق ءسىز  دە، حالىق تا جالپى بيلىكتىڭ ءيىسىن سەزبەيسىز، بارعاندى قويىپ. ويتكەنى ءسىزدىڭ قولىڭىزداعى بيلىكتىڭ بىرەۋى سايلاۋدا دۇرىس داۋىس بەرىپ، سونىڭ ناتيجەسىن ءبىلۋ. بىراق بىزدە ول دا جوق. بىردە-ءبىر سايلاۋ ادال ءوتتى دەپ ايتقان ەشكىم جوق. ول بىرىنشىدەن. ال ەكەنشىدەن، جىل سايىن كونستيتۋتسياعا ءتۇسىپ جاتقان وزگەرىس، پرەزيدەنتتىڭ وزىنە كەرەگىن جازىپ وزگەرتكەن دۇنيە. كەيدە پرەزيدەنت وزىنە كەرەگىن وتكىزۋ ءۇشىن پارلامەنتكە انانى بەرەم، پروكۋراتۋراعا انانى بەرەم دەپ جۇرتتى الداۋسىراتادى. اينالىپ كەلگەندە ونىڭ بارلىعى پرەزيدەنتتىڭ قولىنداعى دۇنيە. سول سەبەپتى كونستيتۋتسياداعى وزگەرىستەردىڭ كىمگە كەرەك ەكەنىن تاعى دا سول كىسىدەن سۇراڭىز.

– قازىرگى قازاق قوعامى كوممۋنيستىك جۇيەنى قابىلداي المايدى. بىراق سىزدەر تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى كوممۋنيستىك پارتيا قۇردىڭىزدار. بۇل ساياسي قاتەلىك پە، جوق الدە كەڭەستىك جۇيەگە بەرىلگەندىكتەرىڭىز بە؟

– كوممۋنيستيك پارتيانى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ەشكىم قۇرعان جوق. قايتا تاۋەلسىزدىك الا سالىسىمەن ونى قۇرتتى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن كەڭەس وداعىندا دا، قازاقستاندا دا جويىلدى. ونان كەيىن 1994-1996 جىلدارى وسىندا كوممۋنيستەر پارتيا قۇرۋ جونىندە ۇسىنىس جاساپ، باسقا جۇيەدەگى كوممۋنيستىك پارتيا قۇردى. اتى كوممۋنيستىك پارتيا، بىراق ىستەيتىن جۇمىسى، زاتى باسقاشا. ول پارتيا بۇرىنعىداي جالعىز پارتيا ەمەس، كوپ پارتيانىڭ اراسىنداعى پارتيا بولىپ شىقتى. ال ەندى ونى باسقارۋدى كەڭەس زامانىنداعىداي ماعان ەشكىم تاپسىرعان جوق جانە سەنگەن دە جوق. ويتكەنى سول كەزدە «ءابدىلدين ەشكىممەن كەڭەسپەي ءوزى شەشىم قابىلداي بەرەدى» دەگەن اڭىز شىعىپ كەتكەن بولاتىن. سوندىقتان پارتيا جۇمىسىنا مەنى جولاتقان جوق. ال مىنا قايتادان جانداندىرعان پارتيا ول بۇرىنعى پارتيا ەمەس. بۇل پارتيا دەموكراتيالىق جولمەن جۇرەتىن، حالىقتىڭ مۇڭىن ويلايتىن پارتيا بولىپ قۇرىلدى. وعان مەنى باسشى قىلىپ شاقىرعاندا بارعان سەبەبىم ونداعى پارتيا مۇشەلەرى ادال ادامدار بولاتىن. الگى قۋلىق-سۇمدىقتىڭ اراسىندا جۇرگەن بۇرىنعى پارتيا مۇشەلەرى كەتكەن، تازارعان پاريا بولدى. سول پارتيانى مەن 10 جىلدان ارتىق باسقاردىم جانە ونى باسقارعان سەبەبىم ولار پرەزيدەنتتىڭ ساياساتىنا قانىقپادى، ولار كۇيرەتۋ ساياساتىنا قارسى شىقتى. ونداي كۇش ول كەزدە كەرەك بولدى. سول سەبەپتى قايسىبىرەۋلەر مەنى تۋعاننان باستاپ كوممۋنيست دەپ ويلايدى. ال جالپى بۇل دەگەن ساياساتتا مۇمكىندىكتى پايدالانۋ دەگەن ءسوز. مەنىڭ ول شاقىرۋعا بارىپ، پارتيانى باسقارعان سەبەبىم ول مۇمكىندىكتى، ەلدى كۇيرەتپەۋ ءۇشىن، ەلدەگى بايلىقتى، ەكونوميكانى قۇردىمعا جىبەرمەۋ ءۇشىن پايدالاندىم.

– قالاي بولعاندا دا ەگەمەندى ەلدىڭ ىرگەتاسىن قالاعانداردىڭ ءبىرىسىز. ەلىڭىزگە نە ايتاسىز؟

– حالىققا مەنىڭ ايتاتىنىمدى وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن ءبىزدىڭ الاشتىڭ ازاماتتارى ايتىپ كەتكەن. ويانۋ كەرەك، سەزىمتال بولۋ كەرەك، الدانباۋ كەرەك، شىندىق جولىمەن جۇرۋگە تىرىسۋ كەرەك، وتىرىككە، وسەككە، ۇرلىققا بوي بەرمەۋ كەرەك. ونى جاساعان ادامدارعا قارسى تۇراتىنداي مۇمكىندىگى بولۋى كەرەك. جالپى مىناۋ قازاقتىڭ جەرى ما، سۋى ما، اۋاسى ما بارلىعى قازاقتىڭ قازاق بولۋىنا جاقسى مۇمكىندىكتەر. ونى اتا-بابالارىمىز دا دالەلدەپ كەتتى. ەل جانە جەر دەگەن ەكى ۇعىم بار. قازىر بارلىعى «ماڭگىلىك ەل» دەپ شاۋىپ ءجۇر. بىراق ءبىزدىڭ اتا-بابامىز «ەل ەلۋ جىلدا جاڭارادى» دەگەن. ەل دەگەن جاڭارىپ تۇرادى، جەر ماڭگىلىك. ەڭ ءبىرىنشى قازاقتىڭ الدىندا تۇرعان مىندەت جەرىن قورعاۋ. جەرگە ەل يە بولۋ كەرەك.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتاسقان قويشىبەك مۇباراك 

دەرەككوزى: qazaqtimes.com

Abai.kz