Sәrsenbi, 24 Sәuir 2024
Jón-aq 11244 81 pikir 21 Qyrkýiek, 2017 saghat 10:32

Jana qazaq-latyn әlipbii bylay bolu kerek

 

Men qazaq-latyn әlipbiyin sonau 1993 jyldan beri zerttep kelemin. Zertteu nәtiyjelerining negizinde gazet-júrnal betterinde birneshe maqalalar jariyaladym. Qazaqtyng qay dybysyna latynnyng qay әrpin tanba etip alamyn degendi kóp oilandym. Birinshiden, latynsha әripterding qoldanugha (oqugha, jazugha) qolayly bolu jaghyn, ekinshiden, olardy balalargha, shetel azamattaryna ýiretuding onay bolu jolyn qarastyrdym. Endi, mine, jobamnyng songhy nýsqasyn kópshilikting talqysyna úsynyp otyrmyn.

keste

reti Qazaq-kirill Qazaq-latyn Qazaqsha aityluy
1 A A A
2 Á Ah Á
3 B V BY/BI
4 D D DY/DI
5 E E E
6 G G GI
7 Gh Gh GhY
8 J J JY/JI
9 Z Z ZY/ZI
10 Y I YI/IY
11 K K KI
12 Q Q QY
13 L L LY/LI
14 M M MY/MI
15 N N NY/NI
16 N Nh YN/IN
17 O O O
18 Ó Oh Ó
19 P P PY/PI
20 R R RY/RI
21 S S SY/SI
22 T T TY/TI
23 U W ÚU/ÝU
24 Ú U Ú
25 Ý Uh Ý
26 X X HY
27 Sh C ShY/ShI
28 Y Y Y
29 I Yh I

 

Búl núsqany jasauda men mynanday ústanymdardy basshylyqqa aldym:

  • Latynnyng 26 әrpine say keletin qazaq әlipbiyin jasau;
  • Tek qazaq tilining óz dybystaryna ghana әrip (tanba) izdeu (Orys dybystaryna әrip izdep әure bolmadym. Óitkeni ol – orys tili mamandarynyng mindeti);
  • Janadan jasalghan qazaq-latyn әripterin jas buyn men qazaq tilin ýirenem degen shetel azamattaryna oqytudyn, ýiretuding onay bolu jaghyn oilastyru;
  • Ol ýshin qazaq dybystarynyng әrbireuin (6 tól dybystardan basqalaryn) latynnyng jeke-jeke dybystarymen tanbalau; yaghny bir dybysty bir ghana әrippen belgileu;
  • Qazaq dybystaryna balama bolatyn latyn әripterin tandauda qúiryqty әripterdi de, ýmlәuitti әripterdi de, qos nýktelerdi de paydalanbau;
  • Qazaqtyng tól dybystarynyng qasyna әlipby qúramynda joq, biraq pernetaqtada bar H belgisin qoy (Búl qazaq tili ýshin әrip emes, shartty belgi. Ol oqylmaydy. Tek dauysty dybystardyng qasynda túrsa – jinishkelikti, dauyssyz dybystardyng qasynda túrsa – juandyqty bildiredi), t.b.

Ózderiniz kórip otyrghandarynyzday, men latynnyng A, O, U, Ý dauystylarynyng qasyna latyn grafikasynda bar H belgisin qoi arqyly qazaq tilindegi Á, Ó, Ý, I degen jinishke dauystylardyng latynsha tanbasyn, al latynnyng G, N dauyssyz dybystarynyng qasyna taghy da sol H belgisin qong arqyly olardyng juyn synarlarynyng (Gh, N) latynsha tanbasyn jasadym. Nәtiyjesinde qazaqtyng 29 dybysyna tanba retinde latynnyng 24 әrpi ghana paydalanyldy. Keybir mamandardyng «latynnyng 26 әrpi qazaq tilining dybystaryn tanbalaugha  jetpeydi» degen lepirme sózderi aidalada qalyp, kerisinshe latyn әlipbiyinde bar  V, F tanbalary (әripteri) artylyp qaldy.

Ayta ketetin nәrse: Parlamentke úsynylghan jobada qazaqtyng Y, I dybystary latynnyng әrtýrli tanbalyrymen belgilenipti. Búl dúrys bolmaghan. Sebebi qazaqtyng tól dybystarynyng bәri (ýndilerden basqalary) juandy-jinishkeli bolyp júp-júbymen birge jýredi. Osy túrghydan alghanda qazaq-latyn әlipbiyindegi Y men I dybystarynyng latyndyq tanbalaryn bir-birinen alshaqtatugha bolmaydy. Olar úqsas tanbalarmen tanbalanugha tiyisti (biz ony solay istedik). Búl olardy balalargha aitqyzyp, jazghyzyp ýiretude teoriyalyq jaghynan da, praktikalyq jaghynan da ynghayly bolady.

Eger biz jasaghan osy núsqa ýkimet tarapynan qabyldanyp jatsa, birinshiden, qazaq tilining dybystary men әripterin jas buyngha, shetel azamattaryna ýiretu onay bolady, ekinshiden, latyn әripterine eshqanday qosymsha tanba qosylmaydy, ýshinshiden, janadan jasalghan osy әlipby arqyly qazaq qauymy dýniyejýzilik internet jýiesine erkin qosyla alady.

Bayynqol Qaliyúly – filol. ghyl. doktory, prof.

memlekettik syilyqtyng laureaty

Abai.kz

 

81 pikir