جاڭا قازاق-لاتىن ءالىپبيى بىلاي بولۋ كەرەك
مەن قازاق-لاتىن ءالىپبيىن سوناۋ 1993 جىلدان بەرى زەرتتەپ كەلەمىن. زەرتتەۋ ناتيجەلەرىنىڭ نەگىزىندە گازەت-جۇرنال بەتتەرىندە بىرنەشە ماقالالار جاريالادىم. قازاقتىڭ قاي دىبىسىنا لاتىننىڭ قاي ءارپىن تاڭبا ەتىپ الامىن دەگەندى كوپ ويلاندىم. بىرىنشىدەن، لاتىنشا ارىپتەردىڭ قولدانۋعا (وقۋعا، جازۋعا) قولايلى بولۋ جاعىن، ەكىنشىدەن، ولاردى بالالارعا، شەتەل ازاماتتارىنا ۇيرەتۋدىڭ وڭاي بولۋ جولىن قاراستىردىم. ەندى، مىنە، جوبامنىڭ سوڭعى نۇسقاسىن كوپشىلىكتىڭ تالقىسىنا ۇسىنىپ وتىرمىن.
كەستە
| رەتى | قازاق-كيريلل | قازاق-لاتىن | قازاقشا ايتىلۋى |
| 1 | ا | ا | A |
| 2 | ءا | اh | ءا |
| 3 | ب | ۆ | بىء/بى |
| 4 | د | D | دىء/دى |
| 5 | ە | E | ە |
| 6 | گ | G | گى |
| 7 | ع | Gھ | عى |
| 8 | ج | J | جىء/جى |
| 9 | ز | Z | زىء/زى |
| 10 | ي | I | ىءي/ىي |
| 11 | ك | K | كى |
| 12 | ق | Q | قى |
| 13 | ل | L | لىء/لى |
| 14 | م | M | مىء/مى |
| 15 | ن | N | نىء/نى |
| 16 | ڭ | Nھ | ىءڭ/ىڭ |
| 17 | و | O | و |
| 18 | ءو | Oھ | ءو |
| 19 | پ | P | پىء/پى |
| 20 | ر | R | رىء/رى |
| 21 | س | S | سىء/سى |
| 22 | ت | T | تىء/تى |
| 23 | ۋ | W | ءۇۋ/ۇۋ |
| 24 | ۇ | U | ۇ |
| 25 | ءۇ | Uھ | ءۇ |
| 26 | X | X | حى |
| 27 | ش | C | شىء/شى |
| 28 | ى | Y | ى |
| 29 | ءى | Yھ | ءى |
بۇل نۇسقانى جاساۋدا مەن مىنانداي ۇستانىمداردى باسشىلىققا الدىم:
- لاتىننىڭ 26 ارپىنە ساي كەلەتىن قازاق ءالىپبيىن جاساۋ;
- تەك قازاق ءتىلىنىڭ ءوز دىبىستارىنا عانا ءارىپ (تاڭبا) ىزدەۋ (ورىس دىبىستارىنا ءارىپ ىزدەپ اۋرە بولمادىم. ويتكەنى ول – ورىس ءتىلى ماماندارىنىڭ مىندەتى);
- جاڭادان جاسالعان قازاق-لاتىن ارىپتەرىن جاس بۋىن مەن قازاق ءتىلىن ۇيرەنەم دەگەن شەتەل ازاماتتارىنا وقىتۋدىڭ، ۇيرەتۋدىڭ وڭاي بولۋ جاعىن ويلاستىرۋ;
- ول ءۇشىن قازاق دىبىستارىنىڭ اربىرەۋىن (6 ءتول دىبىستاردان باسقالارىن) لاتىننىڭ جەكە-جەكە دىبىستارىمەن تاڭبالاۋ; ياعني ءبىر دىبىستى ءبىر عانا ارىپپەن بەلگىلەۋ;
- قازاق دىبىستارىنا بالاما بولاتىن لاتىن ارىپتەرىن تاڭداۋدا قۇيرىقتى ارىپتەردى دە، ءۇملاۋىتتى ارىپتەردى دە، قوس نۇكتەلەردى دە پايدالانباۋ;
- قازاقتىڭ ءتول دىبىستارىنىڭ قاسىنا ءالىپبي قۇرامىندا جوق، بىراق پەرنەتاقتادا بار ھ بەلگىسىن قويۋ (بۇل قازاق ءتىلى ءۇشىن ءارىپ ەمەس، شارتتى بەلگى. ول وقىلمايدى. تەك داۋىستى دىبىستاردىڭ قاسىندا تۇرسا – جىڭىشكەلىكتى، داۋىسسىز دىبىستاردىڭ قاسىندا تۇرسا – جۋاندىقتى بىلدىرەدى), ت.ب.
وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي، مەن لاتىننىڭ ا، و، U, ءۇ داۋىستىلارىنىڭ قاسىنا لاتىن گرافيكاسىندا بار ھ بەلگىسىن قويۋ ارقىلى قازاق تىلىندەگى ءا، ءو، ءۇ، ءى دەگەن جىڭىشكە داۋىستىلاردىڭ لاتىنشا تاڭباسىن، ال لاتىننىڭ G, N داۋىسسىز دىبىستارىنىڭ قاسىنا تاعى دا سول ھ بەلگىسىن قويۋ ارقىلى ولاردىڭ جۋىن سىڭارلارىنىڭ (ع، ڭ) لاتىنشا تاڭباسىن جاسادىم. ناتيجەسىندە قازاقتىڭ 29 دىبىسىنا تاڭبا رەتىندە لاتىننىڭ 24 ءارپى عانا پايدالانىلدى. كەيبىر مامانداردىڭ «لاتىننىڭ 26 ءارپى قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستارىن تاڭبالاۋعا جەتپەيدى» دەگەن لەپىرمە سوزدەرى ايدالادا قالىپ، كەرىسىنشە لاتىن الىپبيىندە بار V, F تاڭبالارى (ارىپتەرى) ارتىلىپ قالدى.
ايتا كەتەتىن نارسە: پارلامەنتكە ۇسىنىلعان جوبادا قازاقتىڭ ى، ءى دىبىستارى لاتىننىڭ ءارتۇرلى تاڭبالىرىمەن بەلگىلەنىپتى. بۇل دۇرىس بولماعان. سەبەبى قازاقتىڭ ءتول دىبىستارىنىڭ ءبارى (ۇندىلەردەن باسقالارى) جۋاندى-جىڭىشكەلى بولىپ جۇپ-جۇبىمەن بىرگە جۇرەدى. وسى تۇرعىدان العاندا قازاق-لاتىن الىپبيىندەگى ى مەن ءى دىبىستارىنىڭ لاتىندىق تاڭبالارىن ءبىر-بىرىنەن الشاقتاتۋعا بولمايدى. ولار ۇقساس تاڭبالارمەن تاڭبالانۋعا ءتيىستى ء(بىز ونى سولاي ىستەدىك). بۇل ولاردى بالالارعا ايتقىزىپ، جازعىزىپ ۇيرەتۋدە تەوريالىق جاعىنان دا، پراكتيكالىق جاعىنان دا ىڭعايلى بولادى.
ەگەر ءبىز جاساعان وسى نۇسقا ۇكىمەت تاراپىنان قابىلدانىپ جاتسا، بىرىنشىدەن، قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستارى مەن ارىپتەرىن جاس بۋىنعا، شەتەل ازاماتتارىنا ۇيرەتۋ وڭاي بولادى، ەكىنشىدەن، لاتىن ارىپتەرىنە ەشقانداي قوسىمشا تاڭبا قوسىلمايدى، ۇشىنشىدەن، جاڭادان جاسالعان وسى ءالىپبي ارقىلى قازاق قاۋىمى دۇنيەجۇزىلىك ينتەرنەت جۇيەسىنە ەركىن قوسىلا الادى.
بايىنقول قاليۇلى – فيلول. عىل. دوكتورى، پروف.
مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى
Abai.kz
