"Men sizge aitam, kimde-kim әielge telmirip, tesilip, kózin satyp qaraghan bolsa, ol jýregimen de qylmys jasap qoydy dey beriniz. Eger ong kózing joldan taydyrsa, oiyp laqtyryp tasta ony, óitkeni tamúq otyna týgel shyjghyrylghansha, bir mýshendi sadaqa qylghanyng artyq. Eger ong qolyng joldan taydyrsa, shauyp laqtyryp tasta ony, óitkeni tamúq otyna týgel shyjghyrylghansha, bir mýshendi sadaqa qylghanyng artyq".

(Matfeydin, V, 28, 29, 30).

I

Evgeniy Irtenevti ýlken mansap kýtip týr edi. Búl ýshin tórt qúbylasy say bolatyn. Ýide alghan tamasha tәrbiye, Peterbor uniyversiytetining zang fakulitetin ýzdik bitiru, tayauda ghana dýnie salghan әkesining joghary qauymdaghy tanys qasqa men jaysandary, tipti ministrliktegi ministrding ózining qoltyghynda jýrip qyzmet istey bastau. Múnyng ýstine baylyq, mol baylyq bar, biraq kýdikti baylyq: әkesi shetelde jәne Peterborda túrghan, Evgeniy men atty әsker qatarynda jýrgen ýlken úly Andreyge alty mynnan bergen-di, sheshelerimen de talaydy sapyrghan bolatyn. Ol jazda ghana eki ay óz iyeligine keletin, biraq sharuashylyqpen ainalyspaytyn, barlyq tizgindi qondanyp ketken mengerushige berip qoyghan edi, búl shóp basyn syndyrmaghanmen shýbәsiz senimge iye. Ákeleri kóz júmghan son, aghayyndy jigitter enshi bólise bastaghanda, qaryz degen shash etekten eken, tipti, mengerushi iyelikti jýz myng somgha baghalap, óz atyna kóshiru niyetin bildirip, múradan bas tartudy úsyndy. Irtenev shalmen sybaylas, ilik-shatys orayynda Peterborgha baryp jýrgen kórshi pomeshik qaryz ataulygha qaramastan isti qayta dúrystaugha, baygha bolatynyn aitty. Toghaydy, iygerilmegen ónirdi satyp jiberip, altyn aimaq - tórt myng desyatina mayy shyqqan qara topyraqty jeri, qant zauyty, eki jýz desyatina jayqalghan shabyndyghy bar Semenovskini uystan shygharmay, derevnyagha oryn teuip, eseppen, aqylmen kirisse bitti. Sóitip, Evgeniy kóktemde (әkesi qaraózek shaqta qaytys bolghan) ata mekenine baryp, bәrin kórip, salmaqtap qaytqannan keyin qyzmetti tastap, sheshesimen derevnyagha ketip, sharuagha qaraugha, qaytse de menshikti iyelikti saqtap qalugha bel budy. Ol degende bauyry eljirep túrmaytyn aghasymen bylay kelisti: ne jyl sayyn tórt myng beredi, ne birden seksen myng beredi, anau enshiden bas tartty. Osylay jasady da, sheshesimen ýlken ýige kirip alyp, jastyq jalynmen, biraq saq qimylmen sharuagha den qoydy. Teginde shaldar - eskishil, jastar - janashyl dep oilaydy. Búl shýbәsiz shyndyq emes. Naghyz eskishil - jastar. Tirlikke qúshtar jastardyng qalay ómir sýrudi kesip-piship jatugha múrshasy joq, sondyqtan olar baghzy soqpaqqa týse salady. Evgeniyding de kýni osy edi. Derevnyagha ornalasqannan keyingi arman - múraty jaman qojayyn bolghan әkesining kezindegi emes, babasynyng uaqytyndaghy ómirdi qalpyna keltiru. Endi ýide de, baqta da, sharuashylyqta da zaman әkelgen keybir ózgeristeri men baba ómiri ruhyn barlyq jerde keng qoltyq arshyndy, toqmeyildikti, tәrtipti, qolaylylyqty qalpyna keltiruge tyrysyp baqty, múnyng bәrin tyndyru ýshin qam-qareket az emesti: jer satu ýshin, qaryz merzimin shegeru ýshin borysh bergender men bankterding talabyn qanaghattandyru qajet edi, qyryq myng desyatina jeri qant zauyty bar Semenovskidegi úlanghayyr sharuashylyqty jaldandylargha, óz júmyskerlerine istetu ýshin aqsha tabu qajet edi, ýide de, baqta da jýdeu, qúldyrau qalpyn kórsetpeuding amalyn isteu qajet edi. Júmys bastan asyp jatty, biraq Evgeniyding de búl naghyz der shaghy edi. Onyng jasy jiyrma altyda bolatyn, orta boyly, búlshyq etteri syrtqa tepken, qyzyl shyrayly, qaghylez, tisteri marjanday, súiyq, júmsaq, búira shashty jigit. Tal boyyndaghy jalghyz mini - alystan nashar kóredi, ony kózildirik kiyem dep jýrip asqyndyrtyp alghan, qazir pensnesiz jýre almaydy, sodan týsken múryn qyrynda syzyq bar. Syrt mýsini osynday bolsa, ishki sarayy tanysqan adamdy yntyqtyrarday edi. Árqashan ózge eshkimge tengermey, janynday jaqsy kóretin sheshesi kýieuining óliminen keyin bar meyirin ghana emes, býkil ómirin baghyshtady. Ony osylay tek anasy ghana sýimeushi edi. Gimnaziyadaghy, uniyversiytettegi dostary sýiip qana qoymay, әrqashan qúrmetteytin. Syrt júrtqa da әrqashan qaldyrar әseri osynday. Iman jýzine, әsirese kózine qarap onyng sózine kýdik keltiru, aldaydy - au, ótirik aitady - au deu mýmkin emes. Jalpy onyng túlghasy kóp isterine sharapatyn tiygizushi edi. Basqany manyna juytpas kreditor búghan sóz aitpaydy. Prikazchiyk, starosta, mújyq ózge bireudi basqa teuip, jer soqtyryp ketse, múnyng iygi týsine razy bolyp jaman oidan aulaq bolady.

Mamyr aiynyng sony. Evgeniy iygerilmegen jerdi saudagerge satugha baylanysty sharuasyn tyndyryp, attardy, ógizderdi, arba saymandaryn auystyru ýshin odan aqsha aldy. Eng bastysy hutordy qayta salu kerek edi. Is ongharylyp kele jatty. Aghash tasylyp, baltashylar júmysqa kiristi, seksen at-arba jolgha shyqty, sonda da bәri әli qyl ýstinde túrghanday edi.

II

Osynday qarbalas shaqta mәnsiz bolsa da Evgeniydi әurelegen bir mazasyz jayt tap keldi. Ol jastyq kýnderin ózi siyaqty әuletti, boydaq jigittershe әrtýrli әieldermen istes bolyp ótkizip jatqan. Búzylyp ketpegen, biraq ózi aitqanday, monah ta emes-ti. Ózi aitqanday nәpsi qúmaryn taratqansha, kónil erkindigi ýshin bir sәt berilip keter edi. On alty jasynda auyzdanghan. Sodan bәri sәtti. Sәtti deytini búzylyp ketken joq, sonyna da berile týspedi, bir ret te auyrghan joq. Peterborda әueli kónildes bolghan biri tiginshi әiel teris jolgha bet búrghan son-aq odan qútylyp tyndy. Yn-shynsyz bitken iske qinalghan búl joq. Derevnyada túrghanyna eki aidan asyp barady, bir amalyn tappay del-sal. Ózin-ózi tejey -tejey mazasy ketti. Osy ýshin ghana qalagha barmaq pa? Sonda qayda? Qalay? Evgeniy Ivanovichting mýlde zyqysy shyqty, múnyng әbden qajet ekendigin kónili aityp túr; rasynda da әbden qajet edi, erkinen airylyp, әrbir jas әielge kózin satyp, qaray bastaghanyn angharmaydy. Óz derevnyasyndaghy әielmen nemese qyzben ashyna boludy qalamaydy. El auzyndaghy sózge qaraghanda, әkesi de, atasy da kezindegi basqa pomeshikterge úqsap qol astyndaghy qatyn-qalashpen bylyqpaghan, búl da osylay etpek; birte-birte tabany tayghanap, qaladaghygha sener - senbesin bilmey, qazir krepostnoylyq joghyn eske alyp, osynda da qimyldasa bolar dep týidi. Biraq jan sezbeuge tiyis, býl búzylghandyq emes, densaulyqqa qajet nәrse dep ózin-ózi júbatty. Osy baylamgha kelgen song kónili búrynghydan beter alabúrtyp aldy: starostamen sóilesse de, mújyqtarmen sóilesse de, baltashymen sóilesse de әngimeni әielderge qaray eriksiz búrady, eger әielder jayly sóz shyqsa, sol tónirekti qazbalay týsedi. Áyelderge súqtanghan ýstine sýqtana beredi.

III

Múny kónilde sheshu - bir nәrse de, iske asyru - ekinshi nәrse edi. Óz tarapynan әielge sóz salu mýmkin emes. Kimge? Qayda? Kóldeneng adam arqyly qimyldau shart, biraq kim arqyly? Bir kýni orman ishindegi qarauyl ýiinen su ishti. Kýzetshi búryn әkesining anshysy edi. Evgeniy Ivanovich onymen úzyn sýre әngimege kiristi, kýzetshi anshylyq tarihynyng baghzy shytyrmandaryn aita bastady. Kókeydegisin osynda, qarauyl ýishiginde, orman ishinde iske asyrsa degen oy Evgeniy Ivanovichtyng basyna sap ete týsti. Qalay tyndyrmaq, kәri Danila moyynyna ala qoyar ma eken onday isti. "Mýmkin býl sózden at-tonyn ala qashar, masqara bolam ghoy, mýmkin, kelise salar". Danila әngimesin tynday otyryp, ol osyny oilady. Danila diyak әieli ýiining janynda qalay túrghandaryn, alanqaygha Pryanichnikovqa әieldi qalay әkelgenin aitty. "Bolady", - dep oilady Evgeniy. - Sizding әkeniz, imandy bolghyr, onday bylyqpen ainalysqan joq. "Bolmaydy", - dep oilady Evgeniy, biraq synay týskisi kelip: - Qalay sonday jaman nәrsege qolyndy bylghadyn? - dedi. - A, onda túrghan ne bar? Áyel de razy, mening Fedor Zaharychym da múrtynan kýldi. Maghan bir som. Endi qaytpek? Tiri jan ghoy ol daghy. Ol da sharap ishsin. "Á, bolady aitugha", - dep oilap Evgeniy qolma-qol iske kiristi. - Sezemisin, ә? - ananyng kýreng tartyp ketkenin kórip túr, - sezemisin, Danila, tityqtadym ghoy. — Danila kýlip jiberdi. - Men qaytse de monah emespin, - boy ýirenip ketken nәrse. Aytqan sózining aqymaqshylyq ekenin sezgenmen, Danila qúptaghan song quanyp ketti. - Oibay-au, bayaghyda emeurin bildirmeysiz be, op - onay, - dedi ol - Aytynyz, qandayy kerek. - Áy, maghan bәribir. Áriyne siyqsyz emes, deni sauy. - Úqtym! - dep kesip tastady Danila. Oilanyp túr. - Oh, jýzik kózinen ótkendey bireu bar, - dep bastady, Evgeniy taghy qyzaryp ketti. - Jýzik kózinen ótkendey. Kóresiz be, kýzde úzatqan ózin, - Danila sybyrgha kóshti, - kýieui qauqarsyz. Anshy qyzyghar dýniye. Evgeniy úyalghannan qabaghyn týidi. - Joq, joq, - dedi ol - Maghan keregi mýlde ol emes. Maghan qayta basqa (qanday basqa boluy mýmkin?). Maghan qayta deni sau bolsa, kóp әurelenbeytin birdene bolsa - soldat әieli me, basqa ma... - Úqtym. Sizge Stepanidany jetkizem. Kýieui qalada, soldat әieli dese de bolghanday. Jaqsy qatyn, taza. Kóniliniz tolady. Mening ózim iyek qaqsam boldy - ol.. - Al, sonda qashan? - Tipti erteng bolsyn. Men qazir temekige barghanda kire shygharmyn, týste osynda yaky baqsha syrtyndaghy monshagha keliniz. Eshkim joq. Ári týste júrttyng bәri úiyqtap qalady. - Al, jaqsy. Evgeniy ýige qaytqanda ýlken tolqyn qúshaghynda edi. "Ne bolady endi? Qanday sharua әieli eken? Siyqsyz, sýikimsiz bireu me әlde? Joq, olar súlu, - dedi, oiyna, kózine týskender oralyp. - Ne aitam, ne isteymin?" Kýn úzaq boyyn biyley almay jýrdi. Ertenine saghat on ekide qarauyl ýiine tartty. Esik aldynda túrghan Danila ýnsiz ormangha qaray masattana bas iyzedi. Evgeniy jýregining dýrs-dýrs soghyp bara jatqanyn sezdi, baqshagha qaray jýrdi. Eshkim joq. Monshagha keldi. Eshkim joq. Ishke kirip, shyghyp synghan bútaq dybysyn estidi. Jalt qarasa, әiel qaltarysta túr eken. Mynau jyradan qarghy úmtyldy. Jyrada qalaqay barlyghyn da angharmady. Sýrinip ketip pensnesin týsirip alyp, qarsy betke kóterildi. Aq kestesi bar kýlgin kóilekti, shymqay qyzyl oramaldy, jalang ayaq jap-jas, qayratty, súlu әiel synyq kýlip túr. - Tolghan soqpaq, ainalyp ótpey, - dedi ol - Biz kelgeli kóp boldy. Evgeniy oghan tayap kelip, kóz tastady da bauyryna tartty. Biraz uaqyttan keyin әrqaysysy óz jónine ketti, Evgeniy pensnesin tauyp aldy, "Taqymynyz toldy ma, myrza" degen Danila súrauyna jauap ornyna bir som berdi de, ýiine qaytty. Ábden toyattaghan edi. Úyat әuelde ghana qysqan. Artynan bәri aiyqty. Aynala jaynap sala berdi. Eng bastysy kónil ornyqty, endi jenil tynysh, raqat. Áyeldi jaqsylap qaray da almady. Taza, jas, súlu, qarapayym, qiqandaudy bilmeytindigi ghana esinde. "Kimning әieli edi? - dedi ózine - ózi. - Pechnikovtyng dep pe edi? Qaydaghy Pechnikov? Eki ýy ghoy olar. Mihail shaldyng kelini boldy onda. IYә, dәl solay. Onyng úly Mәskeude túrady ghoy, Daniladan súrarmyn bir. Osydan bastap derevnya ómirining qolaysyz nәrsesi - eriksiz tejelu tyiyldy. Evgeniyding kónili bólinbeytin boldy, qalaghanynsha júmyspen ainalysa beredi. Evgeniy moynyna alghan sharua zil batpan edi. Key sәtterde shyday almaytynday, iyelik satylyp, barlyq enbek zaya keterdey, múrttay úsharday kórinedi. Janyna batatyny osy. Bir tesikti bitese, kýtpegen, oilamaghan jerden, ekinshisi ýnireyip shygha keledi. Osy uaqytta әkesining belgisiz boryshtary ýsti-ýstine qúiylyp jatyr. Ómirining songhy kýnderinde әkesi kez-kelgen jerde qaryzgha bata bergen. Mamyr aiyndaghy bólis kezinde Evgeniy sonyng úshtyghyna jetermin dep edi. Ayaq astynan jaz ortasynda hat keldi -Esipovtyng jesirine on eki myng qaryzdar. Vekseli joq, sondyqtan is jýrgizushi aitqanday qolhatqa kýdikpen qaraugha bolatyn. Kýdikti qújat ýshin әkesining anyq qaryzyn tólemeu degen oy Evgeniyding basyna kelgen joq. Sonda da anyq-qanyghyn bilmek bolyp: - Mama! Esipova Kaleriya Vladimirovna kim? - dep súrady sheshesinen týstikke otyrghan kezde. - Esipova? A, ol atannyng shәkirti. E, nemene? - Evgeniy sheshesine hat jayyn aitty. - Tanym bar, qalay úyalmaydy ózi. Ákeng qansha berip edi oghan. - Qaryzdarmyz ba biz bәribir? - Qalay aitsam eken? Qaryz emespiz, biraq әkeng kónilshektikpen... - IYә, әkem ony qaryz dep eseptedi ghoy. - Ayta almaymyn men saghan. Bilmeymin. Onsyz da jetisip jýrmegenindi bilem. Qalay qinasa da sheshesi Mariya Pavlovna ne deuding retin taba almay qoydy. - Toq eteri tóleu kerektigin úqtym, - dedi úly. - Erteng oghan baryp, kýte týru jayyn sóilesem. - Týu, qinaldyng - au. Tosqany dúrys, әriyne, ait oghan, - dedi Mariya Pavlovna úlynyng sheshiminen tynyshtyq tauyp, maqtanysh etkendey. Birge túratyn sheshesining jaghdaydy mýlde úqpauy Evgeniydi qinay týsti. Ómirbaqy shashyp-tógip ýirengen әiel balasynyng qazirgi halin, qyl kópirden tayyp ketse - aq boldy qara jerge otyryp qalatynyn, qolda bardy týgel satyp, zorlaghanda eki myng som aqsha alatyn qyzmetpen tamaq asyraryn týsinbeydi. Tyghyryqtan shyghar jol - shyghyn ataulyny azaytyp, baqshashy, atshy, qyzmetshi tipti tamaqqa ketetin tiyn-tebenning ózin tirnektep sanau ekeni migha mýlde qonbaydy. Kóptegen jesir әielder sekildi, búl da kózi tirisindegi syilastyqqa úqsamaytyn eljireumen marqúmnyng aruaghynyng aldyna bas iydi, sondyqtan kýieui istegen nәrsede kemshilik, olqylyq bar-au, ony ózgertuge bolady - au degen pikir ýsh úiyqtasa oiyna kirmeydi. Evgeniy eki qyzmetshi qaraytyn baqshany, oranjereyany, eki atshy bar at qorany әreng ústap túrdy. Mariya Pavlovna shal pisiretin tamaqty qomsynbauyn, baqtaghy joldardyng týgel arshylmauyna, qyzmetshi ornyna bala jýrgendigine ókpe aitpauyn úlym ýshin joqshylyqqa kóngenim dep eseptedi. Joq jerde payda bolghan jana qaryzdy Evgeniy túqyrtyp keter songhy soqqy dep úqsa, Mariya Pavlovna Evgeniyding jomarttyghyn kórseter jayt dep qana týidi. Qarjy jaghyn Mariya Pavlovnanyng oilamauynyng taghy bir sebebi: Evgeniy qaltaly jerden qyz alyp, jaghdayyn op-onay týzeydi degen ishki esep. Rasynda da ol qalaghanyna ýilene alar edi. Úlyna qyzdaryn quana - quana berer ondaghan otbasyn biledi. Mariya Pavlovna osy niyetin tezirek iske asyrugha asyqty.

IV

Evgeniyding ózi de ýilenudi arman etetin, sheshe oiynan bólek arman, ýilenudi keneui ketken isterin ayaghynan túrghyzudyng amalyna ainaldyru pighylynan jýregi ainidy. Adal mahabbatpen ýilengisi keledi. Tanityn, biletin qyzdaryn kókeyinde topshylap kórse de, taghdyr jazbady. Biraq mýlde tospaghan jayt - Stepanidamen aradaghy qatynas jalghasyn tauyp, ýirenshikti, qalypty nәrsege ainalyp ketti. Nәpsiqúmarlyqtan aulaq bolatyn, úrlyq jýris - janyna batty, túnghysh jolyghysqannan keyin Stepanidany kórmey qoyghysy keldi; az uaqyttan song taghy da kónili búzyla bastady. Belgisiz suret emes, jarqyraghan qara kózder, synghyr ýn, taza, júpar iyis, shilterdi kótergen biyik keude, jaryq sәule qúiylghan qalyng aghash arasy elestey beredi. Úyalsa da taghy Danilagha ótinish etti. Taghy da tal týs, toghay ishi. Búl joly Evgeniy әbden kóz toqtatyp qarady, naghyz súlu. Birtalay sóilesti, kýieui jayly súrady. Shynynda ol Mihaildyng úly eken, Mәskeude atshy bolyp isteytin kórinedi. - Al, endi, mynauyng qalay... - Evgeniyding - kýieuining kózine nege shóp salasyng degendi súraghysy keldi. – Oi-býi, - dep Stepanida kýle sóiley jóneldi. - Ol ana jaqta dýniyeni sapyryp jýrgende, maghan ne joq? Ol ózin-ózi pysyq, ashyq - tesik etip kórsetetin siyaqty. Búl Evgeniyge únady. Sonda da kezdeser kýndi aitqan joq. Danilany suqany sýimeytinin bildirip, onsyz-aq kezdessek qaytedi degenine Evgeniy kelispedi. Osy songhy kezdesu dep týidi jigit. Áyel únady. Múnday jalghasu qajet, onda túrghan búzylghandyq joq deydi kókiregi, biraq ishtey basqa qatal sot múny qúptamady, jaz osylay ótip jatty. Danilanyng jengetaylyghymen on shaqty ret jolyghysty. Bir ret ol kýieuining keluine baylanysty shygha almay qalyp, Danila basqa әieldi úsyndy. Evgeniy odan jiyrenishpen bas tartty. Kýieui ketisimen kezdesuler búrynghysha Danilanyng selbestigimen jalghasa berdi, tipti Evgeniyding ózi dәl mezgilin aitatyn boldy, әielding jalghyz jýrui sóleket kórinetindikten Stepanida Prohorova deytin qatyndy ertip kelushi edi. Taghy birde, serttesken sәtte Mariya Pavlovna qyzyna qúda týsip jýrgen adamdar kelip qalyp, Evgeniy shygha almady. Qoly bosay bere Evgeniy ýkidey úshyp otyryp toghaydaghy uәdeli alanqaygha tartty. Ol joq edi. Qol jeter jerdegi búta sabaqtary, aghash bútaqtary týgel syndyrylghan: Stepanida tosyp - tosyp tolqyn kýige qatty qapalanyp, ashulanyp oinap túryp qaldyrghan belgisi mynau. Evgeniy túryp-túryp, erteng shaqyr dep aitpaqshy bolyp Danilagha bardy. Stepanida tostyrghan joq, sol bayaghy qalpy. Sóitip jýrip jaz tausyldy. Kezdesu ylghy toghayda ótushi edi, bir-aq ret kýzge qaray qorada bastary qosylghan. Búl suyq jýristing qara basyna tiygizer ziyany bar degen oy Evgeniyding kóniline kelip kórgen joq. Stepanida turaly mýlde oilamaytyn. Oghan bar bolghany aqsha berushi edi. Múny býkil derevnya sóz qylatynyn, keybireulerding qyzghanatynyn, ýi-ishining qisyq jolmen tapqan aqshasyn ústaytynyn, osyny jón kóretinin, sonyng arasynda tipti Stepanidanyng kýnәdan qorqu sezimine adal bolghanyn Evgeniy bilmeytin. Al Stepanidagha júrt qyzghanyshy jasap jýrgen isin jaqsy etip kórsetkendey bolatyn. "Densaulyqqa kerek qoy, - dep oilady Evgeniy. - Jaraydy, dúrys emes delik, aiqaylap aitpasa da birtalay júrt biledi. Erip kelip jýretin qatyn biledi. Talaygha jayghan da shyghar. Ne isteu kerek sonda? Masqara múnym, - dep oilady Evgeniy, - ne isteymin sonda, sozylmas úzaqqa". Evgeniy eng әueli Stepanidanyng kýieuinen qysylushy edi. Nege ekeni belgisiz, kýieui súmpayy bireu shyghar dep oilap, sonymen key rette ózin-ózi aqtap jýrdi. Kýieuin kórgende jaghasyn ústady. Ol sylqyldaghan seri jigit eken, ózinen artyq bolmasa kem emes. Kezdesken bette Evgeniy kýieuin kórgendigin, onyng naghyz súlu ekenin aitqanda, Stepanida: - Derevnyada oghan jeter eshkim joq, - dep maqtanysh ete sóiledi. Búl Evgeniydi tang qaldyrdy. Stepanidanyng kýieui turaly oy búrynghydan beter mazalaytyn boldy. Birde Danila: - Mihaildyng úly mening әielimmen oinas deydi, ras pa dep súrady. Men bilmeymin dedim. Bolghan kýnde mújyqtyng qasyna jatqansha, qojayynnyng qasyna jatqan artyq emes pe, -dedim. - Eshtene de emes: sózding týbine jeteyin, kórsetem men oghan deydi. "Áriyne, kýieui qaytyp oralsa, men tastar edim", - dep oilady Evgeniy. Biraq kýieui qalada túra berdi, qatynnan búrynghysha "Qajet bolghanda tyiylam, bәri úmytylady" dep oilady. Ala jazday jana hutor ornatudyng neshe týrli qúrylys júmystary, qaryzdardy tóleu, iygerilmegen jerdi satu sekildi tolyp jatqan isterden qoly bosamaghandyqtan búl op-onay kórindi. Múnyng bәri onyng esil-dertin alyp ketken, jatsa - túrsa oiynan bir eli shyqpaytyn nәrseler. Stepanidamen baylanys - ózi múny ashynalyq dep eseptemedi, -kónil bóluge túrmaytyn dýnie siyaqty. Ras, qúshtarlyq oty boydy biylegen kezde onyng basqa birdeneni oilaugha múrshasy joq, búl hal úzaqqa sozylmaydy, kezdesuding qyzu sәtinen son, qaytadan aptalap, keyde ailap úmytady. Kýzde Evgeniy qalagha jii barghyshtap jýrip, Annenskiyler otbasymen jaqyndasyp ketti. Annenskiylerding tayauda ghana oqu bitirgen qyzdary bar edi. Mariya Pavlovnanyng ýlken ókinishine qaray, ol aitqanday, Evgeniy óz qúnyn ózi týsirip Liza Annenskayaga ghashyq bolyp, sóz aitty. Sodan bastap Stepanidamen aradaghy qatynas tiyldy. Erkekting basqagha qaramay, dәl osy әieldi nege tandaghanyn kesip aitu mýmkin emestigi sekildi, Evgeniyding Liza Annenskayagha birjolata qúlauyn týsindiru qiyn edi. Múnyng qily - qiyan sebepteri bar-dy. Sheshesining kókeyin tesip jýrgendey juan jerden shyqpauy, pәk kónil balalyghy da sonau aitqan súlu bolmasa da kóriktiligi de әser etti. Eng bastysy Evgeniy ýilenuge bel bughan shaqta tanysqan edi. Ol ýilenetinin kýni - búryn bilgendikten yntyq boldy. Liza Annenskaya әuelde Evgeniyge azdap únaghan, osy qyz әielim bolar degen baylam jasaghanda ystyq sezim tolqyny boyyn biylep, ghashyq kýige týsti. Liza taldyrmash, sida. Onyng barlyq mýshesi ashang bolatyn: beti de, qyr múryny da, sausaqtary da, nәzik jaralghan aqqúba jýzinde bolar-bolmas qyzyl - shyrayy bar, úzyn, júmsaq kýmis shashy búiralana bitken, әdemi túnghiyq kózderi kisige sengishtikpen qaraytyn qyz. Evgeniyding jýregine ot tastaghan әsirese osy kózder. Liza turaly oilaghanda әrqashan osy әdemi, túnghiyq, sengish kózder elesteydi. Lizanyng syrt kelbeti osynday edi, Evgeniy onyng ishki sarayynan beyhabar, biletini osy kózder ghana. Osy kózder talay jaytpen habar beredi. Kózder sherter syrlar mynau. Institut qabyrghasynan, on bes jasynan bastap Liza bәdendi erkekterge ýnemi yntyq bolyp jýretin sonday sәtterde ghana ózin kónildi, baqytty sezinushi edi. Oquyn tamamdaghannan song kezdesken talay jas jigitterge de osylay qúshtarlyqpen qarady. Evgeniymen tanysa sala oghan da kónili audy. Evgeniydi tútqyn etken sol yntyzar sezimning janyp túrghan kózdegi ottary edi. Dәl osy qysta, bir mezgilde Liza eki jigitke qatarynan qúlady, olar ýige kirgende ghana emes, tipti әlgilerding esimderi auyzgha alynsa, qyzaryp, berekesinen airyla bastaytyn. Sheshesi Irtenevting shyn oiy bar siyaqty degen emeurin bildirisimen, Lizanyng Evgeniyge ghashyqtyghy kýsheyip, anau ekeuine qolma-qol suyp sala berdi, Irtenev balgha, qonaqqa keluin jiyiletip, qyzdyng sýier - sýimesin bilmek niyetpen basqalargha qaraghanda, múnymen kóbirek biylegen sayyn Lizanyng búghan degen ghashyqtyghy dert siyaqty bir nәrsege ainaldy, úiyqtasa týsinen shyqpaydy, kýndiz maza joq, basqalar mýlde úmytylghan. Evgeniy sóz salyp, ata-ana rúqsat etken song biri - kýieu, biri - qalyndyq óbisip túrghanda Lizanyng kónilinde bóten oi, mәngi birge boludan, ony sýnden, ózi sýiikti boludan basqa oy joq-ty. Liza ony maqtan tútty, tebirenip, tolqyp, qúshtarlyqpen órtene týsti. Bauyrlasa kele jigit sezimi de kemerinen asyp tógilip jatty. Evgeniy múnday mahabbat kezdestirem dep әste oilamaghan edi. Sondyqtan býl inkәrlik kónil kýiin qanattandyryp jiberdi.

VI

Evgeniy jazghytúrym sharuashylyq qam-qaraketin jasap, toy jabdyghyn kórip qaytu ýshin Semenovskige keldi. Mariya Pavlovna úlynyng sheshimine razy emes, әldeqayda qordaly jerden qyz alugha bolatyn edi, bolashaq qúdaghiy Varvara Alekseevnany da suqany sýimeydi. Sabaz ba, kók bet pe, ol arasyn әzir bilmeydi, biraq tәrbiyeli ledy emestigin alghash kezdesude - aq týiip edi, soghan ishi kýiedi. Tәrbiyeli әielderdi syilau - Mariya Pavlovnanyng ejelgi daghdysy, Evgeniyde de osy minez bar, sondyqtan úlynyng búl orayda qabaq shytaryn sheshesi kýni búryn sezgen. Qyzdy jaratty. Eng bastysy Evgeniyge únaghandyqtan jaratty. Lizany әlpeshteu qajet. Mariya Pavlovna oghan shyn jýrekten dayyn edi. Evgeniy sheshesining quanyshty, razy sәtine tap keldi. Mariya Pavlovna ýy sharuasyn tap-túinaqtay etip, úly kelinin әkep týsirgen boyda attanyp ketuge әzir otyrghan, Evgeniy qal dep qolqalady. Áli songhy baylau belgisiz. Keshki shaydan keyin әdettegidey Mariya Pavlovna qolyna karta aldy. Evgeniy de oiyngha kiristi. Búl әngime-dýken qyza týser shaq. Bir mәrte oiyndy ayaqtap, ekinshisin bastap jatyp Mariya Pavlovna úlynyng jýzine kóz tastap, kýmiljy til qatty. - Birdene aitqym kelip edi, Jenya. Anau-mynauyndy bile qoymaymyn ghoy, biraq ýilener aldyndaghy qyltyn-syltyng ataulyny týgel tastau kerek, ózindi, әielindi әbigerge saludan qúday saqtasyn de. Ne degenimdi úghyp túrmysyn? Búl emeurin kýzde tyiylghan Stepanidamen aradaghy qatynas ekenin, jesir әielderge tәn minezben sheshesining sony dabyraytyp otyrghanyn Evgeniyding ishi seze qoydy. Úyaludan emes, ynghaysyzdyqtan, anasynyng ózi bilmeytin, úqpaytyn nәrsege qol súghuynan, sýigendikten qol súghuynan Evgeniy qyp-qyzyl bolyp ketti. Býrkep jasyratynday eshtene joqtyghyn, әste ýilenuine kedergi bolar is jasamaghanyn aitty. - Bәrekeldi, janym. Úlym, Jenya, ókpeleme maghan, - dedi Mariya Pavlovna әbigerlenip. Úly sheshesining oiyndaghysyn týgel aityp bitirmegenin bilip otyrdy. Ózi de solay boldy. Sәlden keyin Mariya Pavlovna Evgeniy joqta... Pchelinikovtardyng kishkentayyn shoqyndyrghanyn aita bastady. Búl sәt Evgeniy ynghaysyzdyqtan da emes, úyattan da emes, qazir aitylar sózding salmaghynan tuatyn erekshe bir sezimnen, sanasynan tys qat-qabat sezimnen alabúrtyp bara jatty. Mariya Pavlovna ashyq-tesik sóilep otyrghan bolyp, biyl ylghy úl tudy, soghystyng yrymy shyghar dedi, Vasiyn, Pchelinikov jas kelinderining túnghyshtary da úl Mariya Pavlovna múny sóz arasynda mәn bermey aitayyn dep edi, biraq úlynyng qyzaryp ketip, pensnesin jalma - jan qolyna alyp, ainaldyryp, asyghys shylym tartqanyn kórgende jaman úyaldy. Ýnsiz qaldy. Evgeniy de tis jarmaydy, búl halden qaytse qútyludyng amaly da belgisiz, birin-biri úqqanyn ekeui de týsinip otyr. - Jә, eng dúrysy sening anau aghayyndaghy sekildi naqsýierler bolmas ýshin, derevnyagha әdilet kerek. - Mamatay - au, - dedi kenet Evgeniy, - neni aitpaghynyzdy bilem. Beker qauiptenesiz. Mening bolashaq otbasylyq ómirim qylau týsirmes eng qymbatty dýniyem. Boydaq kýndegi sybay-saltang jýris bitti. Mening eshqashan basym baylanghan joq, eshkimning mende sharuasy joq. - E, quanyshtymyn endeshe, - dedi sheshesi. - Men sening estiligindi bilem ghoy. Anasynyng búl sózderin Evgeniy bolashaqqa ósiyet retinde qabyldap, ýnsiz qaldy. Kelesi kýni tanerteng qalyndyghyn, dýnie jayyn oilap, Stepanidany qaperine de ilmey, Evgeniy qalagha attanyp ketti. Esine әdeyi birdene týsirgisi kelgendey shirkeuge kirip, shyghyp jatqan kóp halyqqa qarap túrdy. Semen men Matvey shaldy, jigitterdi, jas qyzdardy kórdi, biri egde tartqan, biri saltanatty ashyq qyzyl kóilek kiygen tanys eki әiel kele jatyr. Áyel ayaghyn shiraq basady, qolynda - bala. Evgeniy qatarlasa bergende, ýlkeni toqtap, búrynghylarsha sәlem berdi, al balaly jas әiel basyn ghana iyzedi, jelegining astynan tanys, oinaqy kýlimkózder jarq ete týsti. "IYә, búl sol, sonyng ózi, bitti ghoy bәri, nesine qaraymyn endi. Bala da meniki shyghar - au, mýmkin, - degen oy sap ete qaldy. - Joq, bәtir - au, qaydan. Kýieui bar, jatyp jýrdi". Ol qazbalamady. Densaulyq ýshin qajet nәrse dep oilaghan, aqshasyn tólep túrdy, - bitti, ekeuining arasynda eshqanday bauyrlastyq bolghan joq, bolmaydy, boluy mýmkin emes. Ol ardyng ýnin túmshalap tastaghan joq edi, joq, ary býlk etpey jatqan. Sheshesimen aradaghy әngimeden keyin, ózimen kezdeskennen song ol turaly eske de alghan joq. Sodan bylay ózin de jolyqtyrmady. Kóp úzamay qalada Evgeniyding nekesi qiylyp, ol jas әielin alyp derevnyagha jýrip ketti. Ýy jas júbaylargha layyqtalyp jinalghan bolatyn. Mariya Pavlovna búlardy onasha tastamaq bolghan, Evgeniy, әsirese Liza qolqalap jibermey qoydy. Biraq Mariya Pavlovna fliygelide túratyn boldy. Sóitip Evgeniy ýshin jana ómir bastaldy. Otbasylyq ómirding birinshi jyly Evgeniyge óte auyr boldy. Qúdalyq kezinde keyinge qaldyryp jýrgen sharua atauly týgel kelip basyna qotaryldy. Qaryz shyrmauynan qútylu qúdaydyng pәlesi eken. Sayajay satyldy, kenirdekten alatyn qaryzdar tólendi, biraq әli de qyruar borysh bar edi, aqsha joq. IYelik kóp payda týsirdi, aghasyna jiberu, toy shyghyndary qosylyp ketip qarjy taqyrlanyp, eriksiz zauyt qanqiyp bos túryp qaldy. Túzaqtan әielining aqshasyn ústap qútylugha bolatyn edi. Kýieuining jaghdayyn úghynghan Lizanyng ózi osyny talap etti. Evgeniy iyelikting jartysyn әielining atyna kóshirip, búghan kelisti. Solay istedi. Búl Lizanyng kóniline kelse de, enesi ýshin әdeyi osylay jasady. Bir túryp, bir sýringen san aluan qam-qareket Evgeniyding alghashqy jylghy ómirine zәrin tókti. Ekinshi jaghynan әieli syrqattandy. Osy jyly, ýilengennen jeti aidan keyin, kýzde Liza basyna bir pәleket kelip edi. Qaladan qaytqan kýieuin qarsy alu ýshin Liza aldynan shyqqan bolatyn, jarau attyng ala qashqanynan qorqyp, sekirip týsedi. Sәtin salmaghanda, arba dóngelegine oralyp qalar edi, Lizanyng ayaghy auyr bolatyn, sol týni tolghaq qysyp, týsik tastady. Osydan keyin mýlde onala almay jýrdi. Kýtip jýrgen baladan ayaq astynda airylyp qalu, әielining auruyna baylanysty mazasyzdanu, bastysy qyzy auyrghanyn estisimen salyp úryp enesining jetip kelui, Evgeniy ýshin jyl salmaghyn zil batpan etip jiberdi. Auyr jaghdaylargha qaramastan Evgeniy jyl sonynda ózin jaqsy sezindi. Eng әueli qúldyraghan sharuashylyqty qaz túrghyzu, jana bitimde baba ómirin qalpyna keltiru armany kóp qiyndyqpen bolsa da eptep iske asa bastady. Endi qaryz ýshin býkil iyelikti satu degen sóz joq. IYelik әielining atyna kóshirilse de aman qaldy, qyzylsha bitik ósip, naryq tәuirlense keler jyly shyrmaudan ayaq-qol bosap, banggha ainalady - búl bir. Ekinshiden, әielining boyynan ózi mýlde kýtpegen erekshe qasiyet tapty. Ólip-óshu, tamsana -tandanu emes, kónildi, bayandy sezim hәli bar, ómir sýruding ózi quanysh sekildi. Evgeniy múnyng sebebin bilmeydi, dәn razy. Neke qiylghannan keyin Liza jer ýstindegi júmyr basty pendede Evgeniy Irtenevten ótken esti, pәk, ardaqty jan bar dep oilamaghan, basqalardyng mindeti Evgeniyge qyzmet etu, jaqsylyq jasau dep týigen-di. Júrttyng bәrin búghan kóndiru mýmkin bolmaghandyqtan ózi qoldan kelgenin ayamau kerek. Sóitti de, kýieui neni únatyp, neni sýidi - sony tapqansha tynbaydy, bilip alyp ol qanday qiyn, auyr nәrse bolsa da iske asyrugha janyn salyp kirisedi. Lizanyng boyynda berile sýigen әielge tәn asyl qasiyet bar edi, ol kýieuining kónil kýiin tereng týsinetin. Ishki sarayyn, Evgeniyding sezim qúbylystaryn, tipti onyng ózinen artyq biletin, qas-qabaqtan tanityn da, týs shayghyzbay, kýni búryn aldyna týsip, jaqsysyn asyryp, jamanyn jasyrushy edi. Liza kýieuimen sezim, oy bólisip qoyghan joq. Sharuashylyqqa, zauytqa, adamdardy baghalaugha baylanysty kóp jaytterdi qolma-qol sholyp, әngimege dereu aralasyp, Evgeniyding ózi aitqanday, paydaly, sarabdal kenes te beredi. Dýniyege, adamdargha, kýlli әlemge Liza kýieuining ghana kózimen qaraydy. Óz sheshesin sýyshi edi, biraq onyng búlardyng ómirine kiymeley aralasuyn Evgeniyding jaratpaytynyn bayqay sala, kýieuin qoldap shygha keldi. Múnyng ýstine Liza jón-joralghy, әdep ataulyny bes sausaghynday jaqsy biledi. Múnyng bәrin dabyralamay, bayqatpay isteydi, jemisi ghana kórinedi: tazalyq, tәrtip, sypayygershilik. Liza kýieuining ómirden ne tileytinin tez úghynyp, sharua jayynda, ýy ishinde ne qalaytynyn aitqyzbay ózi jasap túrdy. Ázirge bala joq, biraq ýmit alda edi. Qysta Peterborgha baryp, dәrigerge kóringende ol sary uayymgha týsuding jóni joqtyghyn, nәreste sýietinderin aitty. Búl arman da oryndaldy. Jyl ayaghyna qaray Liza taghy da jýkti boldy. Olardyng baqytyna u qúiyp qana qoymay, qater tóndirer nәrse - Lizanyng bayqatpaghanymen - ýnemi azap sheger sezimi qyzghanysh edi. Evgeniyge layyq jer ýstinde jan tumaghandyqtan ol eshbir әieldi sýie almaq emes (ózim Evgeniyge layyqpyn ba, layyq emespin be degen saualdy Liza eshqashan oilap kórgen joq), sondyqtan eshbir әiel de Evgeniydi sýie almaq emes. Ómir bir qalypta ótip jatty. Evgeniy әdettegisindey erte túryp, sharuashylyq aralaydy, zauyt júmystaryn kóredi, keyde egis dalasyna tartady. Saghat ondarda ýige oralady, Mariya Pavlovna, búlardyng qoldarynda túratyn aghasy, Liza - bәri esik aldynda kofe ishedi. Kofe ýstinde mazdaghan әngimeden song týstikke deyin әrkim óz jayyna ketedi. Saghat ekide tamaq ishiledi. Búdan keyin qydyryp, ne atqa minip dem alady. Kýn bata Evgeniy oralghan song keshtetip shay ishedi, ol dauystap kitap oqysa, Liza sharuagha qaraydy, ýide qonaq bar kezderde kónildi әuenge basady, yaky әngime shertedi. Júmys babymen jolaushy ketkende Evgeniy ózi de kýnde hat jazatyn, әielinen de kýnde hat alatyn. Lizanyng keyde birge erip jýrgeni kóniline mayday jaghushy edi. Ekeuining tughan kýnderine jinalghan adamdardyng oiyndaghysyn Lizanyng aitpay tabuy da Evgeniyge ýlken quanysh әkeletin. Jas, sýikimdi kelinshekting jaqsy qylyghymen júrt auzyna ilinui kýieuining oghan degen mahabbatyn kýsheyte týsti. Bәri tamasha. Ayaghy auyr Liza ózin jaqsy sezindi, bolashaq sәbiylerin qalay tәrbiyeleu jóninde senimsiz týrde bolsa da ekeuara shýiirkelesip qoyady. Neni ýiretip, nege bauludy Evgeniy aitpaq, Liza sony bas iyzep iske asyrushy. Tolyp jatqany medisinalyq kitaptardy aqtaryp shyqqan Evgeniy balasyn ghylymnyng tarau -tarmaghy boyynsha tәrbiyelemek. Liza búghan sózsiz boysúnyp, kýni búryn әbigerlenip, ony -múnysyn әzirlep jatyr. Osylay búlardyng erli-zayypty ómirlerining ekinshi jyly, ekinshi kóktemi bastalghan. Búl troisa kýnining qarsanynda bolghan edi. Kýtinip jýrgen Liza boyynda bes ailyq balasy barlyghyna qaramastan kónildi, shiraq. Eki ana: biri - sheshe, biri - ene ony baghyp-qaghumen otyr, keyde tym óbektep ketulerimen mazasyn alady. Evgeniy sharuashylyqpen ainalysyp, qant qyzylshasyn ýlken atyrapta janasha óndeu isimen múrnynan shanshylyp jýr. Troisa kýni aldynda Liza talaydan qaralmay ketken ýy ishin retke keltirip, edendi, terezelerdi juyp, oryndyqtardy sýrtip, kilemderdi qaghyp, tystardy kiygizu ýshin qyzmetshige kómekke eki qatyndy shaqyrtty. Qatyndar ertemen kelip, qazangha su qúiyp, júmysqa kirisip ketti. Áyelding biri balasyn jaqynda ghana emshekten shygharyp jiberip, kenseshiden eden juu júmysyn jalynyp súrap alghan Stepanida bolatyn. Onyng Lizany jaqsylap kóruge emeshesi qúryghan. Stepanida bayaghysha kýieuinsiz oiyna kelgenin istep jalghyz túrushy edi, búryn otyn әkele jatqanda ústap alghan Danila shalmen, odan Evgeniymen qalay oinas bolsa, qazir jas kenseshimen solay oinas. Evgeniydi esine almaydy. "Qazir onyng әieli bar, - dep oilaydy. - Ýi-ishin tap – túinaqtay etip qoyady deydi, kórse shirkin". Balasymen kórgennen song Evgeniy ony kezdestirgen joq. Kishkentayly bolghandyqtan kýndelikti júmysqa shyqpaydy. Evgeniy derevnyany siyrek aralaydy. Búl ertengilikte, troisa kýni qarsanynda. Evgeniy alakóbeden, saghat beste túryp, qatyndar pesh manynda qazanmen kýibendep, әli ýige kirmegen kezde fosforit shashatyn egis dalasyna ketip qalghan edi. Kónildi, razy kýide, qarny әbden ashyp, Evgeniy tanertengi asqa bir-aq keldi. Albar qasynda attan týsip, ony ótip bara jatqan baqshashygha bere salyp, boylap ósken kókti qamshysymen ýiirip bir sózin qaytalay ýige bettedi. "Fosforitter aqtaydy", - dep qaytalaydy. Kimning aldynda - múny bilgen de joq, oilaghan da joq. Kógalda kilem qaghylyp jatqan. Jihazdar syrtqa shygharylghan. "Kókem - au, Liza bәrin tazalatpaq pa! Fosforitter aqtaydy. Mine, ýy iyesi. Ýy iyesi? - IYә, ýy iyesi, - dedi ol ózine-ózi kirshiksiz kiyimdi, qaraghan kezde quanyshtan ýnemi jayrang qaghyp túratyn әielin kóz aldyna keltirip. IYә, etikti auystyru kerek, әitpese fosforitter aqtaydy, yaghny kók iyisi shyghady, onyng qazirgi jaghdayynda. Nege qazirgi jaghdayynda? IYә, kishkentay, basqa Irtenev ósip keledi, - dep oilady. - IYә, fosforitter aqtaydy". Óz oilaryna ózi kýlip, bólmesining esigin tyq etkizdi. Tútqany tartyp ýlgermey esik ózi ashylyp, bilegin sybanyp alghan, jalanayaq qatyn әkele jatqan shelekpen túmsyq jalasyp qaldy. Búl qatyndy ótkizip jiberu ýshin shegine berdi, suly qolymen qisayyp ketken oramalyn týzep, anau da búrylyp barady. - Ót, ót, men tosa túram, eger siz, - dep bastap kele jatyp, kenet Evgeniy tany ketti de, qalt toqtay qaldy. Stepanida kózi kýlim qaghyp, Evgeniyge jalt qarady. Kóilegin kólbeng etkizip, tez basyp dalagha shyghyp ketti. "Ne pәle búl?.. Ne búl?.. Mýmkin emes", - dedi Evgeniy qabaghyn týiip, shybyn jasqaghanday qolyn sermep, anany kórgenine razy bolmay. Stepanidany kórgenine razy bolmasa da, onyng jútynyp túrghan súlu qimyldy denesinen, jalanash ayaghynan, qoldarynan, iyghynan, ayaq baltyryna dóngelene kómkerilip týsken kóileginen kózin aiyra almay qaldy. "Nesine telmirem, - deydi ózine-ózi, ony kórmes ýshin kózin taydyryp әketip. - Ýige kiru kerek, etik auystyrugha". Bólmesine endi, bes qadam attamay jatyp, kimning búiryghymen ekeni belgisiz, taghy anany bir kórsem dep búrylyp qarady. Ol da ýige kirgen, osy sәt jalt qarady. "Oybay-au, ne istep túrmyn, - dep selt ete týsti ishtey. - Ol oilap qalar. Endigi mýmkin oilap qalghan da shyghar". Evgeniy ózining әli jinalmaghan bólmesine kirdi. Aryq, kәri qatyn eden juyp jatqan. Evgeniy iyirim - iyirim sudan baqayynyng úshymen jýrip ótip, qabyrghada iluli túrghan etigine bettedi, ana qatyn shyghyp bara jatqanda, birge shyqpaqshy boldy. "Mynau ketti, qazir anau kirdi. Stepanida - jalghyz", - dep ishtey bireu oilay bastady. "Qúdayym - au! Ne oilap túrmyn, ne istep túrmyn!" Evgeniy etigimen esik aldyna jýgire shyghyp, sonda kiyindi, ýsti-basyn qaghyp terrasqa kelse, sheshesi men enesi kofe iship otyr. Liza múny kýtken bolsa kerek, osy sәt basqa esikten ol da kirdi. "Qúdayym - au, meni pәk, adal, kýnәsyz dep oilaytyn Liza bilse ghoy osyny", - dep oilady Evgeniy. Liza әdettegisinshe jarqyn jýzben qarsy aldy. Biraq búl joly ol Evgeniyge tipti quarynqy, sida, әlsiz bolyp kórindi.

X

Kofe ýstinde jii kezdesetin ishtey baylanysy joq bolsa da, arqauy ýzilmey jalghasa beretin әielderding bir - aluan pysh-pysh sózi óristedi. Eki әiel tәjikelesip otyr, Liza solardyng ortasynan kezek ynghay tabady. - Sen kelgenshe bólmendi juyp ýlgermegenderine renjip otyrmyn, - dedi Liza kýieuine. -Bәrin de qayta jighym keledi. - Qalay, menen keyin kózing ilindi me? - IYә, úiyqtadym, kónil kýiim jaqsy. - Osynday órtenip túrghan aptapta, terezeler kýnge qarap túrghanda eki qabat әielding kónil kýii qaydan jaqsy bolsyn, - dedi sheshesi Varvara Alekseevna. - Tereze qaqpaqsyz, perdesiz. Bizding ýide qaqpaq ýnemi jabuly túrady. - Múnda saghat onnan bastap kólenke týsedi ghoy, - dedi Mariya Pavlovna. - Sodan ystyghy kóterilip qaltyraydy. Dymqyldan, - dedi Varvara Alekseevna jana ghana aitqanyna kereghar qayshy kelip otyrghanyn sezbey. - Mening dәrigerim әr uaqytta syrqattyng minezin bilmey túryp, aurudy anyqtau mýmkin emes deytin. Al ol biledi, óitkeni birinshi dәriger, biz oghan jýz som tóleymiz. Kýieuim marqúm dәriger ataulyny kózge ilmeytin, biraq men ýshin ol eshqashan eshnәrseni ayanyp kórgen joq. - Erkek qalay tartynyp qalady әiel ýshin, әielding ómiri, balanyng ómiri ýshin, eger... - IYә, qarjysy barda әiel erkekke tәueldi bolmasa da bolady. Jaqsy әiel kýieuine baghynady, - dedi Varvara Alekseevna, - biraq Liza aurudan keyin әli onalyp ketken joq. - Joq, mama, men ózimdi jaqsy sezinem. Sizge jyly qaymaq bermegeni nesi? - Keregi joq. Syr da jarap jatyr. - Qajetsinbedi. Varvara Alekseevnadan súrap edim, - dedi Mariya Pavlovna aqtalghanday. - Joq, qazir kerek emes. - Qolaysyz әngimeni dogharghysy kelgendey, әri keshirimmen qaraghanday bolyp Varvara Alekseevna Evgeniyge búryldy. - Qalay, fosforit tóktinder me? Liza qaymaq әkeluge jýgirip ketti. - Ói, men jemeymin, jemeymin. - Liza! Aqyryn Liza, - dedi Mariya Pavlovna. - Búlay oqys qozghalugha bolmaydy. - Týk te etpeydi, janyna tynyshtyq berse, - dedi Varvara Alekseevna bir nәrsege emeurin bildirgendey, biraq onday týitkilding joqtyghyn ózi jaqsy biledi. Liza qaymaq alyp keldi. Evgeniy kofe iship túnjyrap, tyndap otyr. Onyng múnday әngimege eti ýirengen, biraq dәl osy jolghy bos sóz ishin keptirdi, bolghan jaytty oy eleginen ótkizeyin dese, myna sypsyng bóget. Kofeni toya iship alghan Varvara Alekseevna kónilsiz kýide shyghyp ketti. Liza, Evgeniy jәne Mariya Pavlovna ýsheui onasha qaldy. Kәdimgi, jaghymdy әngime bastaldy. Sezimtal Liza Evgeniyding әldenege qinalyp otyrghanyn qolma-qol anghara qoyyp, qolaysyz birnәrse boldy ma dep súrady. Ol múny kýtpegen edi, onday sebep joqtyghyn bógelip baryp aitty. Býl jauap Lizany búrynghydan beter oilandyra týsti. Bir nәrsening Evgeniy janyn mazalap, keremet qinap otyrghany, biraq múny aitpay otyrghany, Lizagha sýtke týsken shybyn qanday anyq bolsa, sonday anyq edi.

XI

Tamaqtan keyin bәri tarady. Evgeniy belgili daghdysy boyynsha óz bólmesine keldi. Ol eshtene de oqyghan joq, hat ta jazghan joq, oigha batyp, damylsyz temeki tartyp otyr. Ýilengeli qútyldym dep jýrgen súmdyq sezimning ayaq astynan taghy bas kóterui tang qaldyryp, zәresin aldy. Óz әieli bolmasa, bógde jangha - búrynghy oinasyna da, basqa úrghashygha da qaraudy qoyghan. Ishtey sol erkindigine quanyp jýretin, endi, mine, kózge ilmestey kezdeysoq nәrse shyrmaudan әli qútylmaghanyn kórsetti. Evgeniydi qinaghan nәpsige berilu, oinasyna qúmarlyq emes, - múny oilaghysy da kelgen joq, - sol pәle otynyng sónbegendigi, soghan qarsy túru kerektigi. Búl qúmarlyqty túnshyqtyryp tastaytynyna ishtey kýmәnsyz. Jauap berilmegen hat jәne jazatyn bir qaghazy bar edi. Ýstelge otyryp júmysqa kiristi. Sharuasyn tyndyryp, mazasyn alghan jaytty mýlde úmytyp, atqoragha barmaq bolyp syrtqa shyqty. Taghy da, әlde jaman joralghy ma, әlde jolsyz kezdeysoqtyq pa, әlde әdeyi me, әiteuir esik aldyna endi shyqqanynda búryshtan qyzyl kóilekti, qyzyl oramaldy ashynasy qolyn búlghap, bóksesi dóngelenip óte berdi. Ol azday, ketip bara jatqan әieldi qylymsy jýgirip quyp jetti. Taghy da Evgeniyding kóz aldyna shanqay týs, qalaqay, Danila kýrkesining art jaghyndaghy aghash kólenkesinde japyraq tistep, kýlip túrghan oinasynyng jýzi elestep ketti. "Joq, múny búlay qaldyrugha bolmaydy", - dedi ózine - ózi, әielder kózden tasa bolghan song baryp, kensege kirdi. Týs kezi, prikazchik ornynan tabyldy. Jana oyanghan prikazchik kerilip-sozylyp, esinep, ózine birdene aityp jatqan malshygha qarap túr. - Vasiliy Nikolaevich! - Ne búiyrasyz? - Sóileskim keledi sizben. - Ne búiyrasyz? - Sharuany bitiriniz. - Ákelmeysing be? - dedi Vasiliy Nikolaevich malshygha. - Auyr, Vasiliy Nikolaevich. - Ol ne? - dep súrady Evgeniy. - Á, siyr dalada búzaulap qalghan. Jaraydy, at jeksin deyin qazir. Nikolaygha ait, Marqasqany jeksin de, sóit. Malshy ketti. - Mynau әlgi, - dep bastady qyzaryp ketken Evgeniy, ony sezip túryp. - Mynau әlgi, Vasiliy Nikolaevich. Osynda, boydaq jýrgenimde kýnәgha batyp em... Mýmkin estigen de shygharsyz... Vasiliy Nikolaevichting kózi kýlip týr, Evgeniyge jany ashyghanday bolyp: - Búl Stepashka turaly ma? - dedi. - Áriyne. Aytayyn degenim, qúday jolynyzdy qylsyn, sony kýndelikti ýy júmysyna almasanyz, týsinemisiz, maghan ynghaysyz bir týrli... - Sirә, kenseshi Vanya jibergen shyghar. - Qúday aqyna. Qalay endi, jer-kókke jayylyp ketedi ghoy, - dedi Evgeniy, mazadan airylghanyn jasyrmaq bolyp. - Qazir baram, mine. Is solay tyndy. Oinasyn bir jyl kórmey qalay ómir sýrse, alda da solay bolady degen senimmen Evgeniy kónili jay tapty. "Onyng ýstine Vasiliy kenseshi Ivangha aitady, Ivan oghan aitady, mening ashynalyqty qalamaytynymdy týsiner", - dedi Evgeniy ózine-ózi, qansha qiyn bolsa da taysaqtamay Vasiliyge bildirgenine quandy. "Búl kýdikten góri, búl úyattan góri tәuir ghoy, tәuir ghoy". Evgeniy oiyndaghy kýnәqarlyghy esine týsip ketse, qaltyrap qoya beredi.

XII

Úyattan attap ótip Vasiliy Nikolaevichqa syryn aitu, Evgeniyding kónilin ornyqtyrghan. Endi bәri bitken sekildi. Onyng tynysh tapqanyn, tipti әdettegiden qunaq jýrgenin Liza birden anghardy. "Shesheler arasyndaghy kiykiljing qayau salghan ghoy. Múnday sezimtal, aq jýrek adamgha qiyas sózderdi, jónsiz emeurindi tyndau azap әriyne", - dep oilady Liza. Kelesi kýn troisa kýni edi. Tabighat maujyrap túr, әdettegidey ormangha baryp, sypyrghy keser aldynda qatyndar Evgeniy ýiining aldyna kelip, әn salyp, biyley bastady. Sәndi kóilekterin kiygen Mariya Pavlovna men Varvara Vasilievna qoldaryna shatyr ústap, sauyqshyl topqa qosyldy. Búlarmen birge jazdy osy ýide ótkizip jatqan túraqsyz, әri maskýnem aghayyn da bar edi, ýstinde qytay kóilegi. Qashanghyday dәl ortada qyzyldy-jasyldy jaynaghan jas kelinshekter men qyzdar toby, olardan birese ýzilip ketip, birese qayta qosylyp planetalar, jer serigindey shyr ainalghan shyt jana kóilekteri sudyrap, qol ústasyp alghan boyjetkender, tanaularyn tartyp, әrli-berli shapqylaghan bala-shagha, kók - qara shalbarly, kartuzdy, qara kóilekti, shekildeuik qabyghyn damylsyz búrqyratqan jigitter, sauyqshyl topqa alystan kózin sata qaraghan qyzmetshiler men syrt adamdar. Eki әiel, olardyng izin ala kók kóilekti, basynda sonday lentasy bar, mol jeninen úzyn, aq, ashang qoldary aiqyn kórinip, Liza kelip, dumandy topqa qosyldy. Evgeniyding zauqy joq edi, biraq shyqpay, búghyp qalu ynghaysyz bolatyn. Temekisin tistep esik aldyna shyghyp, jigitterge, mújyqtargha bas iyzep, bireuimen әngimelesip túrdy. Búl kezde әielder gói-góige basyp, alaqan soghyp, jer býiirin solqyldata biylep ketken. - Áyeliniz shaqyrady, - dedi bireu, Lizanyng dauysyn sety almay qalghan Evgeniyge. Ózin tanyrqatqan biyshini kóruge shaqyrghan edi. Ol Stepashka bolatyn. Jasyl jelbegey, sholaq jen, jibek oramal qylang úryp, búralyp, ottay jaynap túr. Tamasha biylegen sekildi. Ol kórgen joq. - IYә, iyә, — dedi Evgeniy pensnesin bir alyp, bir kiyip. - IYә, iyә, - dedi ol "E, búdan qútyla almaytyn shygharmyz" dep oilady. Evgeniy oghan qaraghan joq, siqyr súlulyghynan zәresi úshty, sondyqtan kóz qiyghyn tastaghannyng ózinen әdemi bolyp kórindi. Jarq etken janarynan Stepanidanyng ózin kórip túrghanyn, tamashalap túrghanyn sezgenin anghardy. Evgeniy ynghaysyz bolmas ýshin az ayaldady da, Varvara Alekseevnanyng Stepanidany qasyna shaqyryp ony janym dep, birdenelerdi jalghan, ebedeysiz aityp túrghanyn kórip, búrylyp jýre berdi. Ýige keldi. Stepanidany kórmes ýshin ketti. Joghary qabatqa kóterilisimen nege ekenin ózi de angharmay tereze aldyna bardy, búrynghy oinasynan kóz almay, auzynan suy qúryp qyzyqtap qarady da túrdy. Ázir eshkim kórmegen kezde jýgirip shyghyp, aqyryn basyp balkongha kelip, sonda shylym shekti de, qydyrghan kisi sekildenip, baq ishimen ashynasy ketken jaqqa tartty. Seruen baqta eki attamay jatyp aghash arasynan sholaq jen, jasyl jelbegey, qyzyl oramal kólbeng ete týsti. "Bir qatyngha ketip barady. Búlar qayda barady eken, ә?" Kenet órt jalyn nәpsi buynyna týsip ketkendey boldy. Ózine baghynbas, qúdiretti kýsh әser etkendey. Evgeniy jalt búrylyp, Stepanidagha qaray enteley jóneldi. - Evgeniy Ivanych, Evgeniy Ivanych! Qúzyrynyzgha qúldyq, - degen art jaqtan estilgen dauysqa qarasa, qúdyq qazyp jýrgen Samohin shal eken. Evgeniy teris ainalyp ketti. Shalmen sóilesip qyrynday túryp, ana ekeuining tómen týskenin, qúdyqqa barghanyn, yaky sony syltauratqanday bolyp sol jerde az-kem kidirip, duman ishine qayta jýgirip kirgenin kórdi. XIII

Samohinmen sóileskennen keyin Evgeniy qylmys jasaghan kisidey bolyp, saly sugha ketip ýiine qaytty. Birinshiden, Stepanida múnyng kórgisi keletinin, qúshqysy keletinin úqty. Ekinshiden, ana qatyn - Anna Prohorova da múny biletin sekildi. Eng bastysy, ózining jenilgendigin, eriksizdigin, basqa bir kýshting jeteginde kete beretinin sezdi, býgin sәti týsip qana qútylghanyn, erten, býrsigýni bәribir qúritynyn úqty. "IYә, qúridy, - basqasha úghu mýmkin emes, - sýiikti, jas әielining kózine shóp salyp, aiday әlemge jariya etip, derevnyada qatynmen oinas jasau, búl qúrdym týbine ketu, masqara bolu ghoy, osydan keyin ómir sýru mýmkin be? Joq, amalyn tabu kerek, tabu kerek". "Tәnirim-au, tәnirim-au! Ne istemekpin? Osylay qúryp - aq ketpekpin be? - dedi ózine-ózi. -Amalyn tabugha bolmas pa? Birdene isteu kerek qaytse de. Ol turaly oilama, - dep ózine-ózi búiryq berdi. - Oilama!" - Ashynasy turaly oilay bastady, ol kóz aldyna keldi, aghash kólenkesi kóz aldyna keldi. Auruyn emdeu ýshin әielding denesine qolyn aparudan jýregi shaylyqqan shaldyng bir qolyn qyzghan otqa salyp, sausaqtaryn kýidirip alghany jayly oqigha Evgeniyding esine týsti. "IYә, qúryp ketkenshe, sausaqtarymdy beruge men de әzirmin". Bólmede eshkim joghyn kórip, sirinke jaqty da, sausaghyn otqa ústady. "Al, oila endi ol turaly", - dedi ózin-ózi mysqyldap. Janyna bata bastady, qaqtalghan sausaghyn júlyp alyp, sirinkeni laqtyryp jiberdi. Ózine-ózi kýlip otyr. "Netken әbestik. Búlay etuge bolmaydy. Ony kórmeuding retin tabu kerek, ne ózim ketem, ne ony ketiru. IYә, ony ketiru. Qalagha yaky basqa auylgha ketsin, kýieuine aqsha beru qajet. Júrt bilip, ósekke tanady ghoy ony. Myna súmdyqtan artyq әiteuir ol. IYә, baylam osy, -dep ózine-ózi ashynasynan kózin almay qarap túrghan. "Qayda ketti?" - dep súrady kenet ózinen-ózi. Múny tereze aldynan kórip, jalt etip qarap, bir qatynmen qoltyqtasyp, baqqa qaray qolyn kónildi sermey ketip bara jatqan siyaqtandy. Nege ekenin bilmey, sol arpalys oidyng әlegimen kensege keldi. Juynyp - qyrynghan, sәndi kóilek kiygen Vasiliy Nikolaevich әielimen, oramaldy qonaqpen shay iship otyr. - Vasiliy Nikolaevich, sizben qalay sóilessem eken. - Sóileseyin, kәne. Iship bittik. - Joq, odan da onasha shyghynyz. - Qazir, kartuzymdy alugha múrsat ber. Sen, Tanya, samauyrdy jaba sal, - dedi Vasiliy Nikolaevich kónildi shyghyp bara jatyp. Evgeniyge ol qyzu kórindi, ne isteu kerek, qayta osy kýide múnyng jayyn jaqsyraq týsiner bolar. - Men, Vasiliy Nikolaevich, taghy da anau turaly, - dedi Evgeniy, - anau әiel turaly, -dedi Evgeniy, - anau әiel turaly. - E, nemene. Júmysqa almandar dep búiyrgham. - Jo-joq, jalpy men ne oilaymyn, sizben aqyldasayyn degenim mynau edi. Olardy kóshirip jiberuge bolmas pa eken, býkil otbasymen kóshiruge. - Qayda jiberesing olardy? - dedi Vasiliy, Evgeniyge jaqtyrmaghanday, mysqyldaghanday kórindi. - Aqsha, tipti Koltovskiden jer bersem dep edim, anau ketse. - Qalay ketiresin? Týp - túqiyanynan qayda barady? Sizge sonyng qajeti ne? Onyng sizge bógeti bar ma? - Shirkin, Vasiliy Nikolaevich, múny estu әielime súmdyq bolady ghoy. - A, kim aitady oghan? - Osy qorqynyshpen qalay kýn kórersin? A, jalpy búl zilbatpan pәle. - Nesine әbigerlenesin, jarqynym-au? Keshegini shulatqannyng kózi shyqsyn. Qúdaygha kýnәsyz, patshagha kinәsyz emes pe, ә? - Sonda da ketirse jaqsy-aq bolar edi. Siz kýieuimen sóilese almaysyz ba? - A, sóilesetin týk te joq. E - ei, Evgeniy Ivanovich, múnynyz ne sizdin? Bәri ótti - bitti. Ne bolmaydy, ómirde? A, siz turaly jamanatqa kimning auzy barady? Siz kósheli kisisiz. - Bәribir aitynyzshy. - Jaqsy, sóileseyik. Búdan eshtene shyqpaytynyn kýni búryn bilse de, búl әngime Evgeniydi azdap sabasyna týsirdi. Eng bastysy, tolqu ýstinde qauipti tym ósirip jibergenin sezdi. Ashynasymen kezdesuge bara jatty ma? Búl mýmkin de emes. Evgeniy baq ishin aralap ótpek edi, anau ayaq astynan tap boldy.

XIV

Sol troisa kýni, týstikten keyin baq ishinde qydyryp jýrgen Liza kýieui jonyshqany kórsetpek bolghan song shalghyngha shyghyp bara jatyp, kishkentay aryqtan óte bere, tayyp ketip qúlap qaldy. Býiirimen aqyryn jyghyldy, biraq qatty dauys shyqty, kýieui jýzinen ýreydi ghana emes, jangha batqandyqty anghardy. Kóterip alam degenine әieli qolyn qaqty. - Joq, sәl túra túr, Evgeniy, - dedi bolar-bolmas jymiyp, beyne kinәly adamsha qarap. -Ayaghym tayyp ketken ghoy. - Mine, ylghy aitam men, - dey jóneldi Varvara Alekseevna, - osynday jaghdaydaghy adam aryqtan sekire me? - Joq-joq, mama, týkte etpeydi. Qazir túram. Kýieuining demeuimen túrghan sәtinde bozaryp ketti, jýzinde ýrey. - IYә, hәlim jaqsy emes, - dep, sheshesining qúlaghyna birdene sybyrlady. - Ay, qúdayym-ay, ne istedinder! Jýrme dep qaqsap edim men! - Varvara Alekseevna aiqaygha basty. - Toqtandar, kisi jibereyin. Oghan jýruge bolmaydy. Ony kóterip әketu kerek. - Sen qoryqpaymysyn, Liza? Men seni kóterip әketeyin, - dedi Evgeniy ony sol qolymen qausyra bastap. - Moynymnan qúshaqtap al. Dәl osylay. Enkeyip, ong qolyn ayaq astyna jiberip, Lizany kóterip aldy. Evgeniy Liza jýzindegi osy sәttegi bir azap, bir rizalyq sezimin búdan keyin esh uaqytta úmyta almady. - Auyr ghoy saghan, janym, - dedi kýlimsirep. - Mamam jýgirip barady, ait oghan! Liza jabysa týsip kýieuin sýiip aldy. Evgeniyding qalay kóterip әkele jatqanyn sheshem de kórse eken deytin sekildi. Evgeniy dauystap Varvara Alekseevnanyng asyqpauyn, ózi-aq jetkizetinin aitty. Varvara Alekseevna toqtay qalyp, búrynghydan beter attangha basty. - Sen týsirip alasyn, sózsiz týsirip alasyn. Onyng kózin joyghyng keledi. Ar joq sende. - Al men jaqsy kóterip kelem. - Mening qyzymdy qalay qúrtqanyndy kórgim kelmeydi, kóre almaymyn. - Varvara Alekseevna seruen baqtyng púshpaghyna jýgirip ketti. - Týk etpeydi, búl basylady, - dedi Liza kýlimsirep. - Áyteuir anadaghyday nasyrgha shappasa - aq bolar edi. - Joq, men ol turaly emes. Týk etpeydi, әi, mamam - ai, sharshadyn, dem alshy. Qary talsa da Evgeniy Lizany ýige deyin maqtanyshpen kóterip keldi. Varvara Alekseevna aldarynan jibergen qyzmetshi men aspazgha bermey, jatar bólmege әkep, tósekke saldy. - Al, sen bar, - dedi Liza, ózine qaray tartyp qolynan sýidi. - Annushka ekeumiz birdene etermiz. Fliygeliden Mariya Pavlovna jýgirip jetti. Lizany sheshindirip jatqyzdy. Evgeniy qolyna kitap ústap, qonaq ýide tosyp otyr. Ótip bara jatyp Varvara Alekseevnanyng iship-jep, jek kóre qaraghany qabyrghasyn qayystyrdy. - Ne búl? - Ne? Nege súraysyn? Áyelindi jyradan sekirtkende oilaghanyng iske asqan sekildi. - Varvara Alekseevna! - dep Evgeniy aiqaylap jiberdi. - Shydau mýmkin emes búghan. Eger siz júrtty azaptap, olardyng ómirin ulaghynyz kelse - basqa bir jaqqa kózinizdi joghaltynyz degisi keldi de, irkip qaldy. - Janynyzgha batpay ma osy? - Kesh endi. Jenimpazday tanauyn kóterip, esikke kirdi. Liza jaman qúlaghan edi. Ayaghy oqys tayyp ketken, taghy týsik tastau qaupi bar. Typ-tynysh jatudan basqa eshnәrse jasaugha bolmaytynyn bәri de bile túryp, aqyry dәriger shaqyrtugha kelisti. "Asa qadirmendi, Nikolay Semenovich, - dep jazdy Evgeniy dәrigerge, - sizding bizge degen әrqashan qayyrymdy jýreginiz mening әielime kómekke keluden tartynbaydy dep senem. Onyng jaghdayy... t.b." Hatty jazyp bitip, kólikpen kisi jayyn rettemek ýshin atqoragha ketti. Isti týgel ózi tyndyryp, kóshirdi jiberip, saghat ongha ainalghanda ýige keldi. Áyeli esh jerim auyrmaydy, hәlim jaqsy dep jatyr. Lizadan notamen qalqalanghan sham qasynda ýlken qyzyl kórpeshe toqyp otyrghan Varvara Alekseevnanyng týri mynau oqighadan keyin dýnie tәrk degendi taysalmay aityp túr. "Kim ne istese de, men óz mindetimdi atqardym". Evgeniy múny kórdi, biraq angharmaghan kisi sekildenip, kónildi, qamsyz keyippen at jekkenin, Kavushka degen biyening sol jaq qosaqta jaqsy jýrip ketkenin aita bastady. - IYә, әriyne, kómek kerek bolghan shaq, jylqyny ýiretetin mezgil Dәrigerdi de jargha jyghatyn shyghar, - dedi Varvara Alekseevna pensnening astynan qarap, toqymasyn shamnyng dәl astyna aparyp. - Bireuin jiberu qajet boldy ghoy. Qolaylysyn jasadym. - Á, senderding attaryng meni poyyzdyng astyna qalay ala qashqanyn jaqsy bilem. Búl onyng bayaghyda oidan shygharghan ótirigi edi. Evgeniy qazir olay bolmaghanyn bayqamay aityp tastady. - Men ylghy tekke aitpaymyn, ótirikshi, jalghan adamdarmen ómir sýruden qiyn eshnәrse joq dep knyazigha da talay ret aitushy edim; men bәrin kóterem, biraq múny emes. - Bireuding janyna qatty batyp otyrsa, ol mening janyma, - dedi Evgeniy. - Á, ol kórinip túr. - Ne? - Týkke emes, men shilter sanap otyrmyn. Evgeniy osy sәt tósek qasynda túrghan. Liza oghan qarap, kórpe ýstinde jatqan tershigen qolymen qolyn alyp, qysyp qoydy. "Men ýshin ony kótere salshy. Bir-birimizdi sýyge ol qyrsyq jasay almaydy da". - Óitpeymin. Búl jay, - dep sybyrlady Evgeniy әielining terlegen salaly sausaqtaryn, júmuly jatqan әdemi kózderin sýiip. - Shynymen taghy anau ma? - dedi ol. - Qalay? - Qatelespeu qiyn әriyne, biraq boyymdaghy tiri sekildi, ómir sýretin sekildi, - dedi Liza óz ishine qarap. - Ah, oilaudyng ózi súmdyq, súmdyq. Ornyna baryp jat degenine qaramastan, Evgeniy qyzmet qylugha әzir kýide týndi әielining janynda ótkizdi. Liza jayly jatty, dәrigerge kisi jibermegende, mýmkin túryp ta ketetin edi. Týske qaray dәriger keldi, әriyne, auru qaytalanyp otyrghandyqtan qauip oilatuy mýmkin, biraq bir esepten onyng belgisi joq, qúlan-taza sauyghyp ketpegendikten de taghy bir esepten ekinshi jaghyn da eskeru kerektigin mәslihat etti. Sondyqtan da jatu kerek, múny qaytse de oryndasyn demeydi, bәribir qúlaq asyp jatqan abzal. Múnyng ýstine dәriger Varvara Alekseevnagha adamnyng dene mýsheleri jayly kóp әngime aitty. Varvara Alekseevna basyn manghazsy shúlghyp otyrdy. Qolqayyr alyp, ony әdettegidey alaqany nyq may shettigine qysyp dәriger ketti, bir júma tósek tartyp jatpaq bolyp syrqat qaldy. Uaqytynyng kóbin Evgeniy әielining qasynda ótkizdi, qyzmet qyldy, әngimelesti, birigip kitap oqydy, eng qiyny Varvara Alekseevnanyng jón-josyqsyz shaptyqqanyn kóterdi, tipti ony әzilge ainaldyryp, jayma - shuaqtady. Biraq ol ýide otyra almady. Birinshiden, ýnemi janynda omala berse auyryp qalatynyn eskertip, syrtqa shyq dedi әieli, ekinshiden, sharuashylyq attap basqan jerde múny kerek qylyp túrdy. Evgeniy ýide qúiryq basyp otyra almady, ylghy egis dalasynda, toghayda, baqta, kóp ishinde jýrdi, qayda bolsyn qúr oy emes, Stepanidanyng tiri beynesi qyr sonynan qalmay qoydy, jadynan, tipti siyrek shyghady. Búl da eshtene etpes edi; әlgi sezimdi jengen de bolar ma edi, eng súmdyghy búryn ashynasyn ailar boyy kórmese, endi ýnemi kórip, ylghy kezdesip qalyp jýredi. Ol shamasy, múnyng búrynghy qatynasty janghyrtqysy keletinin sezip әdeyi jolyghyp qalatyn siyaqty. Búl da, ol da tis jaryp eshnәrse aitqan joq, sondyqtan býl da, ol da sertpen kelmeytin, jolyghyp qalugha tyrysatyn. Úshyrasyp qalatyn jer - qatyndar qappen siyrgha shóp alugha baratyn orman ishi. Jәne Evgeniy múny jaqsy biledi, osy sebepti kýnde sol mandy toryp jýr. Kýn sayyn bettemeske ózine-ózi sert beredi, biraq әr kýn onyng ormangha baryp, dauys -dabyrgha qúlaq týrip, búta arasynan baspalap qarap, jýregi taysha tulap, ashynasyn izdeuimen ayaqtalatyn. Kónildesi me, basqa ma - múny biluding oghan qajeti qansha edi? Ózi de bilmeydi. Búl ashynasy bolsa da, tipti jalghyz bolsa da barmas edi - osylay dep oilaydy, - tayyp berer edi, alayda kóruge qúshtar. Bir ret úshyrasyp qaldy: búl toghaygha ene bergende, anau arqasynda shóp salghan auyr qaby bar, qasyndaghy eki qatynmen shyghyp bara jatty. Sәl erterek qimyldaghanynda ormanda kezdeserdey eken. Áriyne anau qatyndardyng kózinshe keri oralyp kele almaydy. Mýmkin emesin bile túra, qatyndar kórip qoyady dep qaymyqpay-aq, Evgeniy búta janynda qarap túrdy. Ashynasy kelgen joq, әriyne, biraq ol búl jerde kóp ainalsoqtady. Qúdayym - au, qiyalynda qanday ghajaptanyp barady. Búl bir ret emes, besinshi, altynshy ret. Ýsti - ýstine mendey týskendey. Eshqashan múnday súlu kórinbegen. Siqyr súlulyghy óz aldyna, múnday búltartpas tylsym kýshpen әste shyrmap almaghan-dy. Erkinen airylyp, esi ketkendey hәlin sezinedi. Ózine degen qatal talaby bir mysqal da kemigen joq; nәpsi tilegi, mynau qylmys janyn týrshiktiredi, toghaydy toryp jýru qylmys bolatyn. Ashynasymen jaqyn, qaltarysta kezdesse, bassalary haq. Júrt aldyndaghy, onyng aldyndaghy, óz úyaty ghana ústap túrghanyn biledi. Búl úyattan attap óterdey kóz kórmes qaranghylyq yaky bәrin úmyttyrar dýley qúshtarlyq ynghayyn izdeytinin jәne biledi. Bottashyq qylmysker ekenin tanyp, ózin-ózi jek kórip, bezinip ketti. Áli berilmegeni ýshin de jek kóredi. Medet ber, qútqar dep kýnde qúdaygha tauap etedi, endi attap baspaymyn, onyng betine qaramaymyn dep kýnde ishtey baylam jasaydy. Kýnde әzәzil niyetten qútyludyng amalyn oilap tauyp, sony qoldanady. Biraq bәri әureshilik edi. Bir amal kýndelikti is bolatyn; ekinshi amal - manday terin tóge qimyldap, boy tartu bolatyn; ýshinshisi - әieli, enesi, júrt - bәri myna súmdyqty bilgende airanday tógiler úyattan qorqu bolatyn. Ol osynyng bәrin de istedi, jenetindey sekildenetin, biraq talma -týs kezinde, bayaghy jolyghysular sәtinde, shóp arasynda tabysqan shaqta, ormangha qaray ketip bara jatady. Osylay azapty bes kýn ótti. Evgeniy ashynasyn kóz úshynan kórip qalyp jýrdi, alayda bir rette týiisken joq. XVI

Liza eptep onala bastady, kýieuining basyndaghy ózgeris, ózine týsiniksiz ózgeris qabyrghasyna batyp, mazasyn alady. Varvara Alekseevna az uaqytqa ketken bolatyn, bótennen tek anau aghayyn bar. Mariya Pavlovna әdettegidey ýide. Mausym aiyndaghy nayzaghaydan keyin jii qúiyp beretin aq jauyn, eki kýnge sozylghan jauynnan keyin Evgeniyding basy qatyp jýrgen edi. Janbyr júmys ataulyny dogharyp tastady. Kóksoqta kesirinen kóng de tasylmay qaldy. Júrt eki qolyn aldyna salyp ýide otyr. Baqtashylar әbden silikpeleri shyghyp, әreng degende maldardy qayyryp әkeledi. Siyrlar men qoylar bytyray qashady. Jalang ayaq, bastaryna oramal baylay salghan qatyndar batpaqqa maltyghyp, siyrlaryn izdep jýr. Jol boyy sarqyraghan taram-taram jylgha, shóp - japyraqty su alyp ketken. Jayylymgha qaray kop arna tynymsyz saulaydy. Evgeniy býgin ish pystyrar kónilsiz kýidegi әielining qasynda ýide otyr. Liza qayta -qayta Evgeniyding salqyn sebebin tergeydi. Kýieui eshtene bolmaghanyn aityp, qynjyla jauap beredi. Ol súrauyn toqtatty, biraq renjip qaldy. Tanertengi tamaqtan keyin qonaqýige jayghasqan. Aghayyny ózining ýlken qauymdaghy tanystary jayly oidan shygharghan ótirigin jýzinshi ret aityp otyr. Keudeshe toqyp jatqan Liza kýn rayynyng búzylghandyghyna, belining auyrghanyna keyis bildirip kýrsinip qoyady. Aghayyn oghan jantaygha kenes berip, ózi sharap súrady. Evgeniyding keremet ishi pysty. Bәri súrqay, sýrensiz. Ol kitap oqyp, temeki tartyp otyr, biraq basyna týk kirmeydi. - Baryp sýrgilerdi kóru kerek, keshe әkelgen, - dep túrdy da jýre berdi. - Shatyr alsanshy. - Joq, ýstimde kiyimim bar. Alysqa barmaymyn ghoy jәne. Etigin, su ótpeytin palitosyn kiyip zauytqa qaray tartty, jiyrma qadam attamay jatyp, qarsy aldynan bóksesi dóngelenip bir әiel shygha keldi. Basyna, iyghyna jamylghan oramalyn qolymen týzey beredi. - Múnyng ne? - dedi Evgeniy, ә degende ony tanymay qalyp. Anau toqtay qalyp, kýlimsirep, Evgeniyding betine úzaq kóz tastady. - Búzau izdep jýrmin. Mynaday kóksoqtada qayda barmaqsyz? - dedi Stepanida Evgeniymen beyne kýnde kezdesip jýrgen kisidey. - Kýrkege kel, - dedi kenet Evgeniy, qalay aitqanyn ózi de bilmey qalyp. Basqa bireu aitqan siyaqty. Oramalyn tistep, kózi jalt etip, bara jatqan jaghyna - baqqa, kýrkege qaray jýgire jóneldi, Evgeniy búta ainalyp, sonda barmaq. - Myrza, - degen art jaqtan dauys estildi. - Bir minutqa kirip ketsin dep zayybynyz shaqyrady. Búl ózderining qyzmetshisi Misha edi. "Qúdayym - au, ekinshi ret sen meni qútqaryp otyrsyn", - dep oilaghan Evgeniy, dereu keri qaytty. Liza onyng auru әielge týste dәri aparyp berem degen uәdesin esine saldy, sony ala ketuin ótindi. Dәrini әzirlegenshe bes minut ótti. Ony alyp shyqqan boyda kýrkege tartugha ýidegiler kórip qoyar dep jýreksindi. Kózden tasalana bere, jalt búrylyp, kýrkege jýgirdi. Kýrke ortasynda jymiya kýlip túrghan ashynasyn elestetip te keledi; ol joq edi, kýrkede bolghanyn aitarlyqtay da esh belgi joq. Aytqan sózin estimegen shyghar, úqpaghan shyghar, sondyqtan kelmegen shyghar dep oilady. Oinasy osyny estip qoyar dep qoryqqanday tanauynyng astynan mingirledi. "Álde, mýmkin kezdeskisi kelmegen shyghar? Onyng búghan yndyny qúryp túr degendi qaydan oilap tapty osy. Ózining basybayly kýieui bar; jaqsy әieli bola túra basqanyng sonynan salpaqtaytyn jalghyz sýmelek men ghana". Tóbesinen salamy salbyrap, suy sorghalaghan jyrtyq kýrkede otyryp osyny oilady. "Ol kelgende qanday rahat bolatyn edi. Myna janbyrda onasha, japa - jalghyz. Taghy bir ret te bolsa bauyrgha bassa, odan keyin aqyr zaman ornasa da kórip aldym. IYә, iyә, - dep esine týsirdi, -kelse, izinen tabugha bolady! Kýrkening irgesin kómgen topyraqqa, shóp basyp ýlgermegen soqpaqqa qarap, jalanayaqtyng әli móldirep jatqan izine kózi týsti. IYә, ol bolghan eken. Endi bitti. Qay jerde kórsem, sol jerde bas salam. Týn ishinde baram". Evgeniy kýrke ishinde úzaq otyryp, ezilip, sýlesoqtanyp shyqty. Dәrini aparyp ýige qaytty, týstikti kýtip, óz bólmesinde jatyp qaldy.

XVII

Týstik aldynda Liza kýieuining qasyna keldi, onyng kónilsizdigining sebebin oilay túryp. Mәskeuge bosanu ýshin aparatynyna múnyng keyistikpen qaraytynynan qorqatynyn, osynda qalugha bel bughanyn aita bastady. Ne qylsa da Mәskeuge barmaydy. Lizanyng tolghaqtan әljuaz bala tabudan seskenip, at-tonyn ala qashyp túrghanymen, kýieuine degen mahabbat jolynda bәrin op-onay qúrban etkenin bildi. Ýy ishinde bәri tap - túinaqtay, taza, kirshiksiz, Evgeniy kónili qaranghy, әlem-tapyryq, bylapyt. Óz әlsizdigin qansha jek kórse de, endi qaytalamasqa bel busa da, erteng býgingi әbilet taghy basaryn bilip, Evgeniy kesh boyy kók terge týsip, azapqa batty. - Joq, búl mýmkin emes, - dedi ózine-ózi bólme ishinde ersili-qarsyly sendelip. - Búghan qarsy em bolu kerek qoy qaytse de. Qúdayym - au, ne istedim?! Sheteldik mәnermen bireu esik tyqyldatty. Aghayyny ekenin jazbay tanydy. - Kiriniz, - dedi Evgeniy. Aghayyn ózi tilenip Lizanyng elshisi bolyp kelgen. - Boyyndaghy ózgeristi bayqaghanymdy sen sezemisin, - dedi ol - Búl Lizany da qanday azapqa týsirip jýrgenin bilem. Bastalghan tamasha isterdi ayaghyna jetkizbey tastaudyng saghan auyr ekenin men bilem. Sapargha shyq der edim. Sening de, onyng da kónildering ornyghady. Qyrymgha tart der edim. Shipaly tabighaty qanday, onyng ýstine jýzim pisken shaqqa dóp týsesinder. - Agha, - dedi kenet Evgeniy, - mening syrymdy, súmdyq syrymdy, masqara syrymdy tisinizden shygharmay ústay alasyz ba? - Oibay-au, maghan shәk keltiremisin? - Aghatay! Siz maghan qol úshyn bere alasyz. Tipti qútqara alasyz, - dedi Evgeniy. Qadir tútpaytyn aghayyngha sheshilem, onyng kózine jaman qyrymnan kórinem, jer bolam degen oy Evgeniyding janyna jaghyp ketti. Ózin - ózi qor, kýnәly sezinip, jaza shekkisi keldi. - Ayt, jarqynym, ózindi qalay jaqsy kórip ketkenimdi bilesing ghoy, - dedi aghayyn syr ashylaryna, súmdyq syr ashylaryna, ol ózine paydaly bolaryna razy sekildenip. - Eng aldymen silimtik, sýmelek ekenimdi, qylmysker, kýnәkar ekenimdi aituym kerek. - Qoy, onyng ne? - dedi aghayy tamaghyn kenep. - Qalaysha silimtik bolmaymyn, men, Lizanyng kýieui, Lizanyng tazalyghyn, mahabbatyn bile túryp, - men, onyng kýieui basqa qatynnyng qoynyna barghym keledi? - Yaghny nelikten ansaryng auady? Sen әielinning kózine shóp salghan joqsyng ba? - IYә, biraq aldaghanmen birdey, óitkeni mening erkime iylikpeytin nәrse búl. Men tilenip túrghm. Maghan bóget jasady, әitpese qazir men... qazir... Ne istep tastaghanymdy bilmes em. - Jә, sabyr, týsindirshi maghan... - Ol, bylay endi. Boydaq kýnimde aqymaqtyq jasap bir qatynmen oinas boldym, osy óz derevnyamyzdiki. Toghayda, dalada týiisip jýrdik. - Ádemi me ózi? - dedi aghayyn. Búl súraqtan Evgeniy tiksinip qaldy, biraq oghan aldarqatu sekildi bir nәrse kerek edi, sondyqtan әlgini estimegensip, sózin jalghay berdi. - Op-onay tyiylarmyn, bәri biter dep oilagham. Ýilenuge deyin tastagham, bir jyl kórgem de, oilagham da joq ony, - ózin tyndau, óz hәlin sipattaudy tyndau Evgeniyge bir týrli edi, - ras, keyde joragha senesin, ony kórdim de, jýregime qúrt týsti - kemirip jep jatyr. Qylyghymnyng súmdyghyn sezinip, әr minutta istey alatyn, soghan tilenip jýrgen, qúday saqtap qana jasay almay jýrgen qylmysymnyng masqaralyghyn úghynyp, ózime - ózim úrsam. Keshe meni Liza shaqyrghanda, soghan ketip bara jattym. - Qalay, jauynda ma? - IYә, aghatay, әbden silikpem shyqty, sizge shynymdy aqtaryp, kómek súraghym keldi. - IYә, әriyne óz iyeligine búl jaqsy emes. Jayylyp ketedi. Lizanyng dimkәs ekenin men bilem, ony ayau kerek, oz iyeliginde múndaydyng qajeti ne? Taghy da Evgeniy búlardy qúlaghyna ilgisi kelmedi, isting toq eterine kóshti. - Siz meni mening ózimnen qútqarynyz. Tileytinim osy sizden. Býgin maghan kezdeysoq bóget jasady, erten, basqa bir kýni bóget jasay almaydy. Ol da biledi qazir. Meni jalghyz jibermeniz. - Jaraydy, sóitelik - aq, - dedi aghayyn. - Sen sonshalyq ghashyqsyng ba? - Jo - oq, mýlde basqa nәrse. Basqa nәrse, әldeqanday tylsym kýsh qysyp alghan, bosatpaydy. Ne isterimdi bilmeymin. Mýmkin onalarmyn, sonda... - Mine, endi mening aitqanym bolyp shyqty, - dedi aghayyn. - Qyrymgha tartayyq ta. - IYә, iyә, tartayyq, әzirge sizding qasynyzda bolam. Sizge aitam.

XVIII

Evgeniyding aghayynyna syryn aituy, eng bastysy sol bir janbyrly kýnnen keyin janyn jegidey jegen ar men úyat azaby ony aiyqtyrghanday edi. Yaltagha bir júmadan song jýrmekshi boldy. Búl júmanyng ishinde Evgeniy jolgha aqsha qarastyru ýshin qalagha bardy, ýide, kensede otyryp sharuashylyq isterin tyndyrdy, әieline kónili jibip, ong qabaghyn berdi, ishki sarayy týlegendey edi. Sóitip, sonau janbyrly kýnnen keyin Stepanidany bir de bir ret kórmesten әielimen Qyrymgha sapar shegip ketti. Olar Qyrymda eki ay raqat keshti. Sony әserding kóp bolghany sonshalyq, Evgeniyge búrynghynyng bәri esten shyghyp ketkendey kórindi. Qyrymda eski kózderdi jolyqtyryp, olarmen búrynghydan da bauyrlasyp ketti, múnyng ýstine jana adamdarmen tanysty. Múndaghy ómir Evgeniy ýshin bazary tarqamas merekedey edi, múnyng ýstine mәn-maghynaly әri paydaly boldy. Guberniyalarynyng búrynghy basshysymen de sonda tanysty, aqyldy, iylikkish búl adam Evgeniydi únatyp, syr bólisip jaqyn tartty. Tamyzdyng ayaghynda Liza ýrip auyzgha salghanday, jútynyp túrghan qyz tapty. Kenetten op-onay bosandy. Qyrkýiekte Irtenevter jas sәbi, Liza jarytpaghan son, qastarynda bala emizetin әiel bar - tórteu bolyp ýige qaytty. Búrynghy azapty qinalystan sergigen Evgeniy jana, baqytty adam keypinde oralghan. Erkekterding tolghaq kezindegi halin búl da bastan keshirip, әielin búrynghydan da jaqsy kórip ketti. Kishkentayyn qolgha alghanda qyzyq, jana, jaghymdy qytyqty bir sezim boyyn biyleydi. Sharuashylyqpen ainalysu ýstine Dumchinmen (búrynghy guberniya basshysy) tanysu arqasynda onyng ómirine jana bir ynta, zemstvo isterine qyzyghushylyq, bir jaghynan shenqúmarlyq, bir jaghynan jauapkershilik payda boldy. Qazanda múny saylaytyn syrttay jinalys ashylmaq. Ýige kelisimen bir ret qalagha, bir ret Dumchinge bardy. Nәpsi azaby, onymen arpalys jayyn oilaudy úmytqan, әreng degende esine týsiredi. Ol ózi tap bolghan, oqta-tekte bir ústap qalghan talma auru siyaqty ghana kórinedi. Ózin onday kýiden azat sezingendigi sonshalyq bir kezdeskende, onasha qalghanda qyzmetshiden súraudan tayynghan joq. Búl turaly búryn da sóileskendikten qysylmady. - Al, qalay, Pchelinikov, Sidor әli ýiinde túrmay ma? - Joq, әli qalada. - Qatyny she? - Áy bir týbi týsken qatyn! Qazir Zinoveymen shatasyp jýr. Ábden qaghynyp ketti. "E - e - tipti tamasha, - dep oilady Evgeniy. - Selt etpeytinim, osynsha ózgergenim qanday keremet".

XIX

Evgeniyding tilegi týgel iske asty. IYelik janyna qaldy, zauyt jýrip túr, qyzylsha jaqsy shyqty, mal payda týsirmek; әieli aman - esen bosandy, enesi de ketti, ózin bir - auyzdan saylady. Saylanghannan keyin Evgeniy qaladan ýiine qaytty. Júrt qúttyqtap jatty, ózi de rizalyq bildiredi. Týstik jep, bes bokal shampan ishti. Ómirding jana maqsattary tóbe kórsetedi. Ýige qaytyp kele jatyp, solar jayly tebirenedi. Sarsha jaz. Ádemi jol shaghyrmaq kýn. Ýiine taqay bere Evgeniy osy saylanuy arqyly el ishinde ózi әrqashan arman etken jaghdaygha, júmys beretin óndirisimen ghana qyzmet qylmay, bedelimen de, biylik jýrgizetin jaghdaygha ie bolaryn oilady. Ýsh jyldan song óz sharualary, basqa sharualar ne deytinin baghdarlady. "Mine mynau", - dep oilady, derevnyadan ótip bara jatqanda qarsy kezdesken birdeneleri bar mújyq pen әieldi kórip, olar bógelip, tarantasty ótkizip jiberdi, mújyq Pchelinikov shal әiel Stepanida edi. Evgeniy oghan kóz tastady, tanydy, ózining tolqyp ketpey salqyn qalghanyn quanyshpen sezindi. Ol búrynghysynsha jaynap túrghanmen әser ete alghan joq. Evgeniy ýiine keldi. Áyeli esik aldynda qarsy aldy. Ghajap kesh edi. - Al, qalay qúttyqtaymyz ba? - dedi aghayyn. - IYә, saylady. - E, tamasha. Juu kerek. Ertenine Evgeniy talaydan qaramay ketken sharuashylyqqa tartty. Hutorda jana molotilka isteydi. Sonyng júmysyn kórip jýrip Evgeniy әielderding arasymen ótti, saban tasyghan Stepanidanyng qara kózi men qyzyl oramalyna eki ret eriksiz nazar audardy. Eki ret telmirip qarap qaldy, taghy da bir nәrse bolghanyn sezgenmen, ne ekenin aiyrugha shama joq. Kelesi kýni ghana qyrmangha baryp, mýlde qajet bolmasa da eki saghat ainalsoqtap, súlu jas әielding tanys túlghasyna kózimen iship-jep qaraghanynda qúryghanyn, mýlde qúryghanyn, su týbine ketkenin bir - aq sezdi. Taghy sol azap, sol ýrey, sol qorqynysh. Qútylu joq әste. Kýtkenindey boldy da. Ertenine apaq-sapaqta kýzde jolyghysqan jerleri - onyng ýiining shóp qorasy aldyna qalay kelgenin ózi de bilmey qaldy. Qydyryp jýrgen adamsha temeki tartyp toqtap túr. Kórshi qatyn kórdi. Ananyng bireuge aitqan sózderin Evgeniyding oralyp bara jatyp qúlaghy shaldy: - Jýgir, tosyp túr, ólip ketseyshi qazir. Jýgir, albasty! Stepanidanyng qoragha qalay jýgirgenin Evgeniy kórdi, biraq qarama-qarsy bir erkek kelip qalghandyqtan qayta búryla almay, ýiine qaytty. Qonaqýige kelgeninde bәri dóreki, súmpayy bolyp kórindi. Tanerteng tastamaq, úmytpaq, tipti oilamastay senimmen sergek túrdy. Biraq sharuamen ainalysu bylay qalyp, ony mýlde esten shygharugha tyrysqanyn sezbey de qaldy. Búrynghy manyzdy nәrse, quanatyn nәrse endi týkke túrmaydy. Erkinen tys júmys ataulydan qútylugha tyrysty. Saralau ýshin, oilanu ýshin qútylu qajet kórindi. Qútyldy da, japa-jalghyz oqshaulandy. Onasha qalsa-aq boldy, baq, orman ishin sendeldi. Búl mang ishti qyz - qyz qaynatar estelikke toly. Baqta jýrip birdene oilaymyn degenmen, eshtene oilamaytynyn sezindi, essiz berile, taghatsyz kýtetinin, saryla tosatynyn, qaltqysyz qúlaghanyn keremet sezimtaldyqpen úghynyp, ol osynda kelse eken dep, eshkim kórmeytin jerge kelse eken dep, aisyz týnde, kózge týrtse kórinbes tas qaranghy týnde kelse eken dep, tәnine tәnim tiyse eken dep tileytinin sezindi. - IYә, mine qúlaghan kezde tiyldym, - dedi ózine-ózi. - IYә, mine, densaulyq ýshin taza, pәk әielmen ashyna boldym. Joq, onymen bylay oinaugha bolmaytyn siyaqty. Men ony qolgha týsirdim desem, ol meni qolgha týsirgen eken, uystan shygharmaydy. Men eriktimin desem, men eriksiz ekem ghoy. Ýilengende ózimdi aldagham. Bәri jalghan, ótirik eken. Múnymen kónildes bolghaly jana sezim, naghyz erkektik sezim raqatyn keshtim. IYә, men osyghan ýilenuim kerek. IYә, men ýshin eki jol bar, biri Lizamen bastaghan tirlik: qyzmet, sharuashylyq, bala, júrt qadyry. Múny qalasam, Stepanida joq. Ózim aitqanday ketiru kerek, ne kózin joghaltu kerek. Ekinshi jol - mynau. Kýieuinen tartyp alyp, oghan aqsha berip, úyat, masqara degenderdi úmytyp, birge ómir sýru. Onda Liza men Mimy (balasy) bolmauy kerek. Joq, balanyng bógeti joq, Liza ketsin, qúrysyn. Bәrin bilip, qarghap-silep kózi joghalsyn. Mening ony bir qatyngha aiyrbastaghan aldamshy, súmpayy ekenimdi bilsin. Joq, búl súmdyq masqara! Bolmaydy búl. IYә, osylay da boluy mýmkin, - dep oiyn jalghay týsti, - osylay boluy mýmkin. Liza auyrady da ólip qalady. Ólip qalady, sonda bәri tamasha bolady. Tamasha! O, silimtik! Joq, ólse, anau ólsin. Eger ólse, Stepanida ólse qanday jaqsy bolar edi. IYә, әielderi men oinastaryn qalay ulandyrady, qalay óltiredi. Revoliver alyp, kezdesuge shaqyryp, qúshaqtaudyng ornyna keudege tars etkizse - bitti ghoy. Biraq ol saytan. Naghyz saytan. Meni erkimnen tys jadylap aldy ghoy. Óltirse? IYә. Eki-aq amal: ne әieldi qúrtu, ne ony. Búlay ómir sýruge bolmaydy óitkeni. Bolmaydy. Oilanu kerek, bayqau kerek. Dәl osylay qala berse, ne etpek? Taghy da qalamaymyn, tastaymyn deymin de, kýn bata esik aldynda tabylam, ol biledi, ol keledi. Ne júrt bilip, әielime aitady, ne ózim aitam, óitkeni alday almaymyn endi, býitip tirlik keshe almaymyn. Keshe almaymyn. Tegis jayylady. Bәri biledi. Parasha da, ústa da. Al solay ómir sýruge bolar ma? Bolmaydy. Eki-aq amal: ne әieldi qúrtu, ne ony. Áytpese... E, iyә, ýshinshisi - ózimdi, - dedi sybyrlap, jotasy mýzdap sala berdi. - IYә, ózimdi, onda olardy óltiru qajet emes". Songhysy ghana mýmkin ekenin sezgende zәresi úshyp ketti. "Revoliver bar. Ózimdi shynymen óltirem be? Múny eshqashan oilamap em. Qanday bolar eken". Bólmesine kelip, revoliver túrghan shkafqa qol sozdy. Ashyp ýlgermey әieli kirip keldi.

XXI

Revoliverdi gazetpen jaba saldy. - Taghy sol ma? - dedi әieli ýreylene qarap. - Sol degening ne? - Maghan aitpaghan sol bayaghy bir súmdyq keyip. Jenya, janym, sheshilshi. Azapqa týskenindi kórip túrmyn. Aytshy maghan, jenileyip qalasyn. Ne bolsa da, myna qiyametten abzal. Bilem ghoy, sonsha jaman eshnәrse joq. - Sen bilesing be? Ázirge. - Aytshy, aitshy, aitshy. Jibermeymin seni. Evgeniy jan-dәrmen mýlәiim jymidy. "Aytsam? Joq, býl mýmkin emes. Tipti aitatyn da týk joq". Álde ashylatynda ma edi, osy kezde qydyrugha bola ma dep súrap, emshek beretin әiel kirip keldi. Liza balany kiyindiruge ketti. - Sen aitasyng ghoy. Men qazir kelem. - IYә, mýmkin... Osyny aitqandaghy onyng azapty jymiysyn Liza eshqashan úmyta almady. Qaraqshyday asyghyp, úrlanyp baryp revoliverdi bas saldy, dereu qabynan suyryp aldy. "Oqtauly, iyә, talaydan, bir oghy jetpeydi. Al, ne bolar eken". Samayyna apara bergende bosansyghanday boldy, biraq Stepanida, ony qayta kórgisi kelmeu sheshimi bir kýres, bir qúlau, taghy bir qúlau, bir kýres esine týskende ýreyli súmdyqtan dir ete qaldy. "Joq, mynau artyq". Shýrippeni basty da jiberdi. Balkonnan týsip ýlgerip, Liza bólmege jýgirip kirgende jaraqattan qara, ystyq qan atqylap ol edende etpetinen әli qaltyrap jatqan bolatyn. Tekseru jýrdi. Ózin-ózi óltiruding sebebin eshkim úgha da alghan joq, taba da alghan joq. Osydan eki ay búryn Evgeniy aitqan syrmen múnyng baylanysy bar degen oy aghayynyng basyna kelmedi. Varvara Alekseevna men osyny erteden bilgenmin dep soqty. Daulasqan kezinde kórinip túratyn dedi. Liza men Mariya Pavlovna ekeui sebep tappay anyrdy, biraq dәrigerlerding ol jarymes bolghan degenine mýlde senbedi. Ózderi tanityn jýzdegen adamdardan әldeqayda parasatty, aqyldy ekenin jaqsy bilgendikten de búl sózge den qoymady. Shynynda da, eger Evgeniy Irtenev jarymes bolsa, onda júrttyng bәri sonday jarymes, ózderi de jarymes - olar, sóz joq, óz jyndylyqtaryna kóz júmyp, basqalardyng boyynan esuastyq belgilerin izdeydi.

Lev Tolstoy

19 qarasha, 1899 Yasnaya Polyana.

Audarghan R.Núrghaliyev