"مەن سىزگە ايتام، كىمدە-كىم ايەلگە تەلمىرىپ، تەسىلىپ، كوزىن ساتىپ قاراعان بولسا، ول جۇرەگىمەن دە قىلمىس جاساپ قويدى دەي بەرىڭىز. ەگەر وڭ كوزىڭ جولدان تايدىرسا، ويىپ لاقتىرىپ تاستا ونى، ويتكەنى تامۇق وتىنا تۇگەل شىجعىرىلعانشا، ءبىر مۇشەڭدى ساداقا قىلعانىڭ ارتىق. ەگەر وڭ قولىڭ جولدان تايدىرسا، شاۋىپ لاقتىرىپ تاستا ونى، ويتكەنى تامۇق وتىنا تۇگەل شىجعىرىلعانشا، ءبىر مۇشەڭدى ساداقا قىلعانىڭ ارتىق".

(ماتفەيدىن، V, 28, 29, 30).

I

ەۆگەني يرتەنەۆتى ۇلكەن مانساپ كۇتىپ ءتۇر ەدى. بۇل ءۇشىن ءتورت قۇبىلاسى ساي بولاتىن. ۇيدە العان تاماشا تاربيە، پەتەربور ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن ۇزدىك ءبىتىرۋ، تاياۋدا عانا دۇنيە سالعان اكەسىنىڭ جوعارى قاۋىمداعى تانىس قاسقا مەن جايساڭدارى، ءتىپتى مينيسترلىكتەگى ءمينيستردىڭ ءوزىنىڭ قولتىعىندا ءجۇرىپ قىزمەت ىستەي باستاۋ. مۇنىڭ ۇستىنە بايلىق، مول بايلىق بار، بىراق كۇدىكتى بايلىق: اكەسى شەتەلدە جانە پەتەربوردا تۇرعان، ەۆگەني مەن اتتى اسكەر قاتارىندا جۇرگەن ۇلكەن ۇلى اندرەيگە التى مىڭنان بەرگەن-ءدى، شەشەلەرىمەن دە تالايدى ساپىرعان بولاتىن. ول جازدا عانا ەكى اي ءوز يەلىگىنە كەلەتىن، بىراق شارۋاشىلىقپەن اينالىسپايتىن، بارلىق تىزگىندى قوڭدانىپ كەتكەن مەڭگەرۋشىگە بەرىپ قويعان ەدى، بۇل ءشوپ باسىن سىندىرماعانمەن ءشۇباسىز سەنىمگە يە. اكەلەرى كوز جۇمعان سوڭ، اعايىندى جىگىتتەر ەنشى بولىسە باستاعاندا، قارىز دەگەن شاش ەتەكتەن ەكەن، ءتىپتى، مەڭگەرۋشى يەلىكتى ءجۇز مىڭ سومعا باعالاپ، ءوز اتىنا كوشىرۋ نيەتىن ءبىلدىرىپ، مۇرادان باس تارتۋدى ۇسىندى. يرتەنەۆ شالمەن سىبايلاس، ىلىك-شاتىس ورايىندا پەتەربورعا بارىپ جۇرگەن كورشى پومەششيك قارىز اتاۋلىعا قاراماستان ءىستى قايتا دۇرىستاۋعا، بايۋعا بولاتىنىن ايتتى. توعايدى، يگەرىلمەگەن ءوڭىردى ساتىپ جىبەرىپ، التىن ايماق - ءتورت مىڭ دەسياتينا مايى شىققان قارا توپىراقتى جەرى، قانت زاۋىتى، ەكى ءجۇز دەسياتينا جايقالعان شابىندىعى بار سەمەنوۆسكىنى ۋىستان شىعارماي، دەرەۆنياعا ورىن تەۋىپ، ەسەپپەن، اقىلمەن كىرىسسە ءبىتتى. ءسويتىپ، ەۆگەني كوكتەمدە (اكەسى قاراوزەك شاقتا قايتىس بولعان) اتا مەكەنىنە بارىپ، ءبارىن كورىپ، سالماقتاپ قايتقاننان كەيىن قىزمەتتى تاستاپ، شەشەسىمەن دەرەۆنياعا كەتىپ، شارۋاعا قاراۋعا، قايتسە دە مەنشىكتى يەلىكتى ساقتاپ قالۋعا بەل بۋدى. ول دەگەندە باۋىرى ەلجىرەپ تۇرمايتىن اعاسىمەن بىلاي كەلىستى: نە جىل سايىن ءتورت مىڭ بەرەدى، نە بىردەن سەكسەن مىڭ بەرەدى، اناۋ ەنشىدەن باس تارتتى. وسىلاي جاسادى دا، شەشەسىمەن ۇلكەن ۇيگە كىرىپ الىپ، جاستىق جالىنمەن، بىراق ساق قيمىلمەن شارۋاعا دەن قويدى. تەگىندە شالدار - ەسكىشىل، جاستار - جاڭاشىل دەپ ويلايدى. بۇل ءشۇباسىز شىندىق ەمەس. ناعىز ەسكىشىل - جاستار. تىرلىككە قۇشتار جاستاردىڭ قالاي ءومىر ءسۇرۋدى كەسىپ-ءپىشىپ جاتۋعا مۇرشاسى جوق، سوندىقتان ولار باعزى سوقپاققا تۇسە سالادى. ەۆگەنيدىڭ دە كۇنى وسى ەدى. دەرەۆنياعا ورنالاسقاننان كەيىنگى ارمان - مۇراتى جامان قوجايىن بولعان اكەسىنىڭ كەزىندەگى ەمەس، باباسىنىڭ ۋاقىتىنداعى ءومىردى قالپىنا كەلتىرۋ. ەندى ۇيدە دە، باقتا دا، شارۋاشىلىقتا دا زامان اكەلگەن كەيبىر وزگەرىستەرى مەن بابا ءومىرى رۋحىن بارلىق جەردە كەڭ قولتىق ارشىندى، توقمەيىلدىكتى، ءتارتىپتى، قولايلىلىقتى قالپىنا كەلتىرۋگە تىرىسىپ باقتى، مۇنىڭ ءبارىن تىندىرۋ ءۇشىن قام-قارەكەت از ەمەستى: جەر ساتۋ ءۇشىن، قارىز مەرزىمىن شەگەرۋ ءۇشىن بورىش بەرگەندەر مەن بانكتەردىڭ تالابىن قاناعاتتاندىرۋ قاجەت ەدى، قىرىق مىڭ دەسياتينا جەرى قانت زاۋىتى بار سەمەنوۆسكىدەگى ۇلانعايىر شارۋاشىلىقتى جالداندىلارعا، ءوز جۇمىسكەرلەرىنە ىستەتۋ ءۇشىن اقشا تابۋ قاجەت ەدى، ۇيدە دە، باقتا دا جۇدەۋ، قۇلدىراۋ قالپىن كورسەتپەۋدىڭ امالىن ىستەۋ قاجەت ەدى. جۇمىس باستان اسىپ جاتتى، بىراق ەۆگەنيدىڭ دە بۇل ناعىز دەر شاعى ەدى. ونىڭ جاسى جيىرما التىدا بولاتىن، ورتا بويلى، بۇلشىق ەتتەرى سىرتقا تەپكەن، قىزىل شىرايلى، قاعىلەز، تىستەرى مارجانداي، سۇيىق، جۇمساق، بۇيرا شاشتى جىگىت. تال بويىنداعى جالعىز ءمىنى - الىستان ناشار كورەدى، ونى كوزىلدىرىك كيەم دەپ ءجۇرىپ اسقىندىرتىپ العان، قازىر پەنسنەسىز جۇرە المايدى، سودان تۇسكەن مۇرىن قىرىندا سىزىق بار. سىرت ءمۇسىنى وسىنداي بولسا، ىشكى سارايى تانىسقان ادامدى ىنتىقتىرارداي ەدى. ارقاشان وزگە ەشكىمگە تەڭگەرمەي، جانىنداي جاقسى كورەتىن شەشەسى كۇيەۋىنىڭ ولىمىنەن كەيىن بار مەيىرىن عانا ەمەس، بۇكىل ءومىرىن باعىشتادى. ونى وسىلاي تەك اناسى عانا سۇيمەۋشى ەدى. گيمنازياداعى، ۋنيۆەرسيتەتتەگى دوستارى ءسۇيىپ قانا قويماي، ارقاشان قۇرمەتتەيتىن. سىرت جۇرتقا دا ارقاشان قالدىرار اسەرى وسىنداي. يمان جۇزىنە، اسىرەسە كوزىنە قاراپ ونىڭ سوزىنە كۇدىك كەلتىرۋ، الدايدى - اۋ، وتىرىك ايتادى - اۋ دەۋ مۇمكىن ەمەس. جالپى ونىڭ تۇلعاسى كوپ ىستەرىنە شاراپاتىن تيگىزۋشى ەدى. باسقانى ماڭىنا جۋىتپاس كرەديتور بۇعان ءسوز ايتپايدى. پريكازچيك، ستاروستا، مۇجىق وزگە بىرەۋدى باسقا تەۋىپ، جەر سوقتىرىپ كەتسە، مۇنىڭ يگى تۇسىنە رازى بولىپ جامان ويدان اۋلاق بولادى.

مامىر ايىنىڭ سوڭى. ەۆگەني يگەرىلمەگەن جەردى ساۋداگەرگە ساتۋعا بايلانىستى شارۋاسىن تىندىرىپ، اتتاردى، وگىزدەردى، اربا سايماندارىن اۋىستىرۋ ءۇشىن ودان اقشا الدى. ەڭ باستىسى حۋتوردى قايتا سالۋ كەرەك ەدى. ءىس وڭعارىلىپ كەلە جاتتى. اعاش تاسىلىپ، بالتاشىلار جۇمىسقا كىرىستى، سەكسەن ات-اربا جولعا شىقتى، سوندا دا ءبارى ءالى قىل ۇستىندە تۇرعانداي ەدى.

II

وسىنداي قاربالاس شاقتا ءمانسىز بولسا دا ەۆگەنيدى اۋرەلەگەن ءبىر مازاسىز جايت تاپ كەلدى. ول جاستىق كۇندەرىن ءوزى سياقتى اۋلەتتى، بويداق جىگىتتەرشە ءارتۇرلى ايەلدەرمەن ىستەس بولىپ وتكىزىپ جاتقان. بۇزىلىپ كەتپەگەن، بىراق ءوزى ايتقانداي، موناح تا ەمەس-ءتى. ءوزى ايتقانداي ءناپسى قۇمارىن تاراتقانشا، كوڭىل ەركىندىگى ءۇشىن ءبىر ءسات بەرىلىپ كەتەر ەدى. ون التى جاسىندا اۋىزدانعان. سودان ءبارى ءساتتى. ءساتتى دەيتىنى بۇزىلىپ كەتكەن جوق، سوڭىنا دا بەرىلە تۇسپەدى، ءبىر رەت تە اۋىرعان جوق. پەتەربوردا اۋەلى كوڭىلدەس بولعان ءبىرى تىگىنشى ايەل تەرىس جولعا بەت بۇرعان سوڭ-اق ودان قۇتىلىپ تىندى. ىڭ-شىڭسىز بىتكەن ىسكە قينالعان بۇل جوق. دەرەۆنيادا تۇرعانىنا ەكى ايدان اسىپ بارادى، ءبىر امالىن تاپپاي دەل-سال. ءوزىن-ءوزى تەجەي -تەجەي مازاسى كەتتى. وسى ءۇشىن عانا قالاعا بارماق پا؟ سوندا قايدا؟ قالاي؟ ەۆگەني ءيۆانوۆيچتىڭ مۇلدە زىقىسى شىقتى، مۇنىڭ ابدەن قاجەت ەكەندىگىن كوڭىلى ايتىپ تۇر; راسىندا دا ابدەن قاجەت ەدى، ەركىنەن ايرىلىپ، ءاربىر جاس ايەلگە كوزىن ساتىپ، قاراي باستاعانىن اڭعارمايدى. ءوز دەرەۆنياسىنداعى ايەلمەن نەمەسە قىزبەن اشىنا بولۋدى قالامايدى. ەل اۋزىنداعى سوزگە قاراعاندا، اكەسى دە، اتاسى دا كەزىندەگى باسقا پومەششيكتەرگە ۇقساپ قول استىنداعى قاتىن-قالاشپەن بىلىقپاعان، بۇل دا وسىلاي ەتپەك; بىرتە-بىرتە تابانى تايعاناپ، قالاداعىعا سەنەر - سەنبەسىن بىلمەي، قازىر كرەپوستنويلىق جوعىن ەسكە الىپ، وسىندا دا قيمىلداسا بولار دەپ ءتۇيدى. بىراق جان سەزبەۋگە ءتيىس، ءبۇل بۇزىلعاندىق ەمەس، دەنساۋلىققا قاجەت نارسە دەپ ءوزىن-ءوزى جۇباتتى. وسى بايلامعا كەلگەن سوڭ كوڭىلى بۇرىنعىدان بەتەر الابۇرتىپ الدى: ستاروستامەن سويلەسسە دە، مۇجىقتارمەن سويلەسسە دە، بالتاشىمەن سويلەسسە دە اڭگىمەنى ايەلدەرگە قاراي ەرىكسىز بۇرادى، ەگەر ايەلدەر جايلى ءسوز شىقسا، سول توڭىرەكتى قازبالاي تۇسەدى. ايەلدەرگە سۇقتانعان ۇستىنە سۇقتانا بەرەدى.

ءIىى

مۇنى كوڭىلدە شەشۋ - ءبىر نارسە دە، ىسكە اسىرۋ - ەكىنشى نارسە ەدى. ءوز تاراپىنان ايەلگە ءسوز سالۋ مۇمكىن ەمەس. كىمگە؟ قايدا؟ كولدەنەڭ ادام ارقىلى قيمىلداۋ شارت، بىراق كىم ارقىلى؟ ءبىر كۇنى ورمان ىشىندەگى قاراۋىل ۇيىنەن سۋ ءىشتى. كۇزەتشى بۇرىن اكەسىنىڭ اڭشىسى ەدى. ەۆگەني يۆانوۆيچ ونىمەن ۇزىن سۇرە اڭگىمەگە كىرىستى، كۇزەتشى اڭشىلىق تاريحىنىڭ باعزى شىتىرماندارىن ايتا باستادى. كوكەيدەگىسىن وسىندا، قاراۋىل ۇيشىگىندە، ورمان ىشىندە ىسكە اسىرسا دەگەن وي ەۆگەني يۆانوۆيچتىڭ باسىنا ساپ ەتە ءتۇستى. قالاي تىندىرماق، كارى دانيلا مويىنىنا الا قويار ما ەكەن ونداي ءىستى. "مۇمكىن ءبۇل سوزدەن ات-تونىن الا قاشار، ماسقارا بولام عوي، مۇمكىن، كەلىسە سالار". دانيلا اڭگىمەسىن تىڭداي وتىرىپ، ول وسىنى ويلادى. دانيلا دياك ايەلى ءۇيىنىڭ جانىندا قالاي تۇرعاندارىن، الاڭقايعا پريانيچنيكوۆقا ايەلدى قالاي اكەلگەنىن ايتتى. "بولادى", - دەپ ويلادى ەۆگەني. - ءسىزدىڭ اكەڭىز، يماندى بولعىر، ونداي بىلىقپەن اينالىسقان جوق. "بولمايدى", - دەپ ويلادى ەۆگەني، بىراق سىناي تۇسكىسى كەلىپ: - قالاي سونداي جامان نارسەگە قولىڭدى بىلعادىڭ؟ - دەدى. - ا، وندا تۇرعان نە بار؟ ايەل دە رازى، مەنىڭ فەدور زاحارىچىم دا مۇرتىنان كۇلدى. ماعان ءبىر سوم. ەندى قايتپەك؟ ءتىرى جان عوي ول داعى. ول دا شاراپ ءىشسىن. ء"ا، بولادى ايتۋعا", - دەپ ويلاپ ەۆگەني قولما-قول ىسكە كىرىستى. - سەزەمىسىڭ، ءا؟ - انانىڭ كۇرەڭ تارتىپ كەتكەنىن كورىپ تۇر، - سەزەمىسىڭ، دانيلا، تيتىقتادىم عوي. — دانيلا كۇلىپ جىبەردى. - مەن قايتسە دە موناح ەمەسپىن، - بوي ۇيرەنىپ كەتكەن نارسە. ايتقان ءسوزىنىڭ اقىماقشىلىق ەكەنىن سەزگەنمەن، دانيلا قۇپتاعان سوڭ قۋانىپ كەتتى. - ويباي-اۋ، باياعىدا ەمەۋرىن بىلدىرمەيسىز بە، وپ - وڭاي، - دەدى ول - ايتىڭىز، قاندايى كەرەك. - ءاي، ماعان ءبارىبىر. ارينە سيىقسىز ەمەس، دەنى ساۋى. - ۇقتىم! - دەپ كەسىپ تاستادى دانيلا. ويلانىپ تۇر. - وح، جۇزىك كوزىنەن وتكەندەي بىرەۋ بار، - دەپ باستادى، ەۆگەني تاعى قىزارىپ كەتتى. - جۇزىك كوزىنەن وتكەندەي. كورەسىز بە، كۇزدە ۇزاتقان ءوزىن، - دانيلا سىبىرعا كوشتى، - كۇيەۋى قاۋقارسىز. اڭشى قىزىعار دۇنيە. ەۆگەني ۇيالعاننان قاباعىن ءتۇيدى. - جوق، جوق، - دەدى ول - ماعان كەرەگى مۇلدە ول ەمەس. ماعان قايتا باسقا (قانداي باسقا بولۋى مۇمكىن؟). ماعان قايتا دەنى ساۋ بولسا، كوپ اۋرەلەنبەيتىن بىردەڭە بولسا - سولدات ايەلى مە، باسقا ما... - ۇقتىم. سىزگە ستەپانيدانى جەتكىزەم. كۇيەۋى قالادا، سولدات ايەلى دەسە دە بولعانداي. جاقسى قاتىن، تازا. كوڭىلىڭىز تولادى. مەنىڭ ءوزىم يەك قاقسام بولدى - ول.. - ال، سوندا قاشان؟ - ءتىپتى ەرتەڭ بولسىن. مەن قازىر تەمەكىگە بارعاندا كىرە شىعارمىن، تۇستە وسىندا ياكي باقشا سىرتىنداعى مونشاعا كەلىڭىز. ەشكىم جوق. ءارى تۇستە جۇرتتىڭ ءبارى ۇيىقتاپ قالادى. - ال، جاقسى. ەۆگەني ۇيگە قايتقاندا ۇلكەن تولقىن قۇشاعىندا ەدى. "نە بولادى ەندى؟ قانداي شارۋا ايەلى ەكەن؟ سيىقسىز، سۇيكىمسىز بىرەۋ مە الدە؟ جوق، ولار سۇلۋ، - دەدى، ويىنا، كوزىنە تۇسكەندەر ورالىپ. - نە ايتام، نە ىستەيمىن؟" كۇن ۇزاق بويىن بيلەي الماي ءجۇردى. ەرتەڭىنە ساعات ون ەكىدە قاراۋىل ۇيىنە تارتتى. ەسىك الدىندا تۇرعان دانيلا ءۇنسىز ورمانعا قاراي ماساتتانا باس يزەدى. ەۆگەني جۇرەگىنىڭ ءدۇرس-ءدۇرس سوعىپ بارا جاتقانىن سەزدى، باقشاعا قاراي ءجۇردى. ەشكىم جوق. مونشاعا كەلدى. ەشكىم جوق. ىشكە كىرىپ، شىعىپ سىنعان بۇتاق دىبىسىن ەستىدى. جالت قاراسا، ايەل قالتارىستا تۇر ەكەن. مىناۋ جىرادان قارعي ۇمتىلدى. جىرادا قالاقاي بارلىعىن دا اڭعارمادى. ءسۇرىنىپ كەتىپ پەنسنەسىن ءتۇسىرىپ الىپ، قارسى بەتكە كوتەرىلدى. اق كەستەسى بار كۇلگىن كويلەكتى، شىمقاي قىزىل ورامالدى، جالاڭ اياق جاپ-جاس، قايراتتى، سۇلۋ ايەل سىنىق كۇلىپ تۇر. - تولعان سوقپاق، اينالىپ وتپەي، - دەدى ول - ءبىز كەلگەلى كوپ بولدى. ەۆگەني وعان تاياپ كەلىپ، كوز تاستادى دا باۋىرىنا تارتتى. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ارقايسىسى ءوز جونىنە كەتتى، ەۆگەني پەنسنەسىن تاۋىپ الدى، "تاقىمىڭىز تولدى ما، مىرزا" دەگەن دانيلا سۇراۋىنا جاۋاپ ورنىنا ءبىر سوم بەردى دە، ۇيىنە قايتتى. ابدەن توياتتاعان ەدى. ۇيات اۋەلدە عانا قىسقان. ارتىنان ءبارى ايىقتى. اينالا جايناپ سالا بەردى. ەڭ باستىسى كوڭىل ورنىقتى، ەندى جەڭىل تىنىش، راقات. ايەلدى جاقسىلاپ قاراي دا المادى. تازا، جاس، سۇلۋ، قاراپايىم، قيقاڭداۋدى بىلمەيتىندىگى عانا ەسىندە. "كىمنىڭ ايەلى ەدى؟ - دەدى وزىنە - ءوزى. - پەچنيكوۆتىڭ دەپ پە ەدى؟ قايداعى پەچنيكوۆ؟ ەكى ءۇي عوي ولار. ميحايل شالدىڭ كەلىنى بولدى وندا. ءيا، ءدال سولاي. ونىڭ ۇلى ماسكەۋدە تۇرادى عوي، دانيلادان سۇرارمىن ءبىر. وسىدان باستاپ دەرەۆنيا ءومىرىنىڭ قولايسىز نارسەسى - ەرىكسىز تەجەلۋ تىيىلدى. ەۆگەنيدىڭ كوڭىلى بولىنبەيتىن بولدى، قالاعانىنشا جۇمىسپەن اينالىسا بەرەدى. ەۆگەني موينىنا العان شارۋا ءزىل باتپان ەدى. كەي ساتتەردە شىداي المايتىنداي، يەلىك ساتىلىپ، بارلىق ەڭبەك زايا كەتەردەي، مۇرتتاي ۇشارداي كورىنەدى. جانىنا باتاتىنى وسى. ءبىر تەسىكتى بىتەسە، كۇتپەگەن، ويلاماعان جەردەن، ەكىنشىسى ۇڭىرەيىپ شىعا كەلەدى. وسى ۋاقىتتا اكەسىنىڭ بەلگىسىز بورىشتارى ءۇستى-ۇستىنە قۇيىلىپ جاتىر. ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىندە اكەسى كەز-كەلگەن جەردە قارىزعا باتا بەرگەن. مامىر ايىنداعى ءبولىس كەزىندە ەۆگەني سونىڭ ۇشتىعىنا جەتەرمىن دەپ ەدى. اياق استىنان جاز ورتاسىندا حات كەلدى -ەسيپوۆتىڭ جەسىرىنە ون ەكى مىڭ قارىزدار. ۆەكسەلى جوق، سوندىقتان ءىس جۇرگىزۋشى ايتقانداي قولحاتقا كۇدىكپەن قاراۋعا بولاتىن. كۇدىكتى قۇجات ءۇشىن اكەسىنىڭ انىق قارىزىن تولەمەۋ دەگەن وي ەۆگەنيدىڭ باسىنا كەلگەن جوق. سوندا دا انىق-قانىعىن بىلمەك بولىپ: - ماما! ەسيپوۆا كالەريا ۆلاديميروۆنا كىم؟ - دەپ سۇرادى شەشەسىنەن تۇستىككە وتىرعان كەزدە. - ەسيپوۆا؟ ا، ول اتاڭنىڭ شاكىرتى. ە، نەمەنە؟ - ەۆگەني شەشەسىنە حات جايىن ايتتى. - تاڭىم بار، قالاي ۇيالمايدى ءوزى. اكەڭ قانشا بەرىپ ەدى وعان. - قارىزدارمىز با ءبىز ءبارىبىر؟ - قالاي ايتسام ەكەن؟ قارىز ەمەسپىز، بىراق اكەڭ كوڭىلشەكتىكپەن... - ءيا، اكەم ونى قارىز دەپ ەسەپتەدى عوي. - ايتا المايمىن مەن ساعان. بىلمەيمىن. ونسىز دا جەتىسىپ جۇرمەگەنىڭدى بىلەم. قالاي قيناسا دا شەشەسى ماريا پاۆلوۆنا نە دەۋدىڭ رەتىن تابا الماي قويدى. - توق ەتەرى تولەۋ كەرەكتىگىن ۇقتىم، - دەدى ۇلى. - ەرتەڭ وعان بارىپ، كۇتە ءتۇرۋ جايىن سويلەسەم. - ءتۇۋ، قينالدىڭ - اۋ. توسقانى دۇرىس، ارينە، ايت وعان، - دەدى ماريا پاۆلوۆنا ۇلىنىڭ شەشىمىنەن تىنىشتىق تاۋىپ، ماقتانىش ەتكەندەي. بىرگە تۇراتىن شەشەسىنىڭ جاعدايدى مۇلدە ۇقپاۋى ەۆگەنيدى قيناي ءتۇستى. ومىرباقي شاشىپ-توگىپ ۇيرەنگەن ايەل بالاسىنىڭ قازىرگى ءحالىن، قىل كوپىردەن تايىپ كەتسە - اق بولدى قارا جەرگە وتىرىپ قالاتىنىن، قولدا باردى تۇگەل ساتىپ، زورلاعاندا ەكى مىڭ سوم اقشا الاتىن قىزمەتپەن تاماق اسىرارىن تۇسىنبەيدى. تىعىرىقتان شىعار جول - شىعىن اتاۋلىنى ازايتىپ، باقشاشى، اتشى، قىزمەتشى ءتىپتى تاماققا كەتەتىن تيىن-تەبەننىڭ ءوزىن تىرنەكتەپ ساناۋ ەكەنى ميعا مۇلدە قونبايدى. كوپتەگەن جەسىر ايەلدەر سەكىلدى، بۇل دا كوزى تىرىسىندەگى سىيلاستىققا ۇقسامايتىن ەلجىرەۋمەن مارقۇمنىڭ ارۋاعىنىڭ الدىنا باس ءيدى، سوندىقتان كۇيەۋى ىستەگەن نارسەدە كەمشىلىك، ولقىلىق بار-اۋ، ونى وزگەرتۋگە بولادى - اۋ دەگەن پىكىر ءۇش ۇيىقتاسا ويىنا كىرمەيدى. ەۆگەني ەكى قىزمەتشى قارايتىن باقشانى، ورانجەرەيانى، ەكى اتشى بار ات قورانى ارەڭ ۇستاپ تۇردى. ماريا پاۆلوۆنا شال پىسىرەتىن تاماقتى قومسىنباۋىن، باقتاعى جولداردىڭ تۇگەل ارشىلماۋىنا، قىزمەتشى ورنىنا بالا جۇرگەندىگىنە وكپە ايتپاۋىن ۇلىم ءۇشىن جوقشىلىققا كونگەنىم دەپ ەسەپتەدى. جوق جەردە پايدا بولعان جاڭا قارىزدى ەۆگەني تۇقىرتىپ كەتەر سوڭعى سوققى دەپ ۇقسا، ماريا پاۆلوۆنا ەۆگەنيدىڭ جومارتتىعىن كورسەتەر جايت دەپ قانا ءتۇيدى. قارجى جاعىن ماريا پاۆلوۆنانىڭ ويلاماۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى: ەۆگەني قالتالى جەردەن قىز الىپ، جاعدايىن وپ-وڭاي تۇزەيدى دەگەن ىشكى ەسەپ. راسىندا دا ول قالاعانىنا ۇيلەنە الار ەدى. ۇلىنا قىزدارىن قۋانا - قۋانا بەرەر ونداعان وتباسىن بىلەدى. ماريا پاۆلوۆنا وسى نيەتىن تەزىرەك ىسكە اسىرۋعا اسىقتى.

IV

ەۆگەنيدىڭ ءوزى دە ۇيلەنۋدى ارمان ەتەتىن، شەشە ويىنان بولەك ارمان، ۇيلەنۋدى كەنەۋى كەتكەن ىستەرىن اياعىنان تۇرعىزۋدىڭ امالىنا اينالدىرۋ پيعىلىنان جۇرەگى اينيدى. ادال ماحابباتپەن ۇيلەنگىسى كەلەدى. تانيتىن، بىلەتىن قىزدارىن كوكەيىندە توپشىلاپ كورسە دە، تاعدىر جازبادى. بىراق مۇلدە توسپاعان جايت - ستەپانيدامەن اراداعى قاتىناس جالعاسىن تاۋىپ، ۇيرەنشىكتى، قالىپتى نارسەگە اينالىپ كەتتى. ناپسىقۇمارلىقتان اۋلاق بولاتىن، ۇرلىق ءجۇرىس - جانىنا باتتى، تۇڭعىش جولىعىسقاننان كەيىن ستەپانيدانى كورمەي قويعىسى كەلدى; از ۋاقىتتان سوڭ تاعى دا كوڭىلى بۇزىلا باستادى. بەلگىسىز سۋرەت ەمەس، جارقىراعان قارا كوزدەر، سىڭعىر ءۇن، تازا، جۇپار ءيىس، شىلتەردى كوتەرگەن بيىك كەۋدە، جارىق ساۋلە قۇيىلعان قالىڭ اعاش اراسى ەلەستەي بەرەدى. ۇيالسا دا تاعى دانيلاعا ءوتىنىش ەتتى. تاعى دا تال ءتۇس، توعاي ءىشى. بۇل جولى ەۆگەني ابدەن كوز توقتاتىپ قارادى، ناعىز سۇلۋ. ءبىرتالاي سويلەستى، كۇيەۋى جايلى سۇرادى. شىنىندا ول ميحايلدىڭ ۇلى ەكەن، ماسكەۋدە اتشى بولىپ ىستەيتىن كورىنەدى. - ال، ەندى، مىناۋىڭ قالاي... - ەۆگەنيدىڭ - كۇيەۋىنىڭ كوزىنە نەگە ءشوپ سالاسىڭ دەگەندى سۇراعىسى كەلدى. – وي-ءبۇي، - دەپ ستەپانيدا كۇلە سويلەي جونەلدى. - ول انا جاقتا دۇنيەنى ساپىرىپ جۇرگەندە، ماعان نە جوق؟ ول ءوزىن-ءوزى پىسىق، اشىق - تەسىك ەتىپ كورسەتەتىن سياقتى. بۇل ەۆگەنيگە ۇنادى. سوندا دا كەزدەسەر كۇندى ايتقان جوق. دانيلانى سۋقانى سۇيمەيتىنىن ءبىلدىرىپ، ونسىز-اق كەزدەسسەك قايتەدى دەگەنىنە ەۆگەني كەلىسپەدى. وسى سوڭعى كەزدەسۋ دەپ ءتۇيدى جىگىت. ايەل ۇنادى. مۇنداي جالعاسۋ قاجەت، وندا تۇرعان بۇزىلعاندىق جوق دەيدى كوكىرەگى، بىراق ىشتەي باسقا قاتال سوت مۇنى قۇپتامادى، جاز وسىلاي ءوتىپ جاتتى. دانيلانىڭ جەڭگەتايلىعىمەن ون شاقتى رەت جولىعىستى. ءبىر رەت ول كۇيەۋىنىڭ كەلۋىنە بايلانىستى شىعا الماي قالىپ، دانيلا باسقا ايەلدى ۇسىندى. ەۆگەني ودان جيرەنىشپەن باس تارتتى. كۇيەۋى كەتىسىمەن كەزدەسۋلەر بۇرىنعىشا دانيلانىڭ سەلبەستىگىمەن جالعاسا بەردى، ءتىپتى ەۆگەنيدىڭ ءوزى ءدال مەزگىلىن ايتاتىن بولدى، ايەلدىڭ جالعىز ءجۇرۋى سولەكەت كورىنەتىندىكتەن ستەپانيدا پروحوروۆا دەيتىن قاتىندى ەرتىپ كەلۋشى ەدى. تاعى بىردە، سەرتتەسكەن ساتتە ماريا پاۆلوۆنا قىزىنا قۇدا ءتۇسىپ جۇرگەن ادامدار كەلىپ قالىپ، ەۆگەني شىعا المادى. قولى بوساي بەرە ەۆگەني ۇكىدەي ۇشىپ وتىرىپ توعايداعى ۋادەلى الاڭقايعا تارتتى. ول جوق ەدى. قول جەتەر جەردەگى بۇتا ساباقتارى، اعاش بۇتاقتارى تۇگەل سىندىرىلعان: ستەپانيدا توسىپ - توسىپ تولقىن كۇيگە قاتتى قاپالانىپ، اشۋلانىپ ويناپ تۇرىپ قالدىرعان بەلگىسى مىناۋ. ەۆگەني تۇرىپ-تۇرىپ، ەرتەڭ شاقىر دەپ ايتپاقشى بولىپ دانيلاعا باردى. ستەپانيدا توستىرعان جوق، سول باياعى قالپى. ءسويتىپ ءجۇرىپ جاز تاۋسىلدى. كەزدەسۋ ىلعي توعايدا ءوتۋشى ەدى، ءبىر-اق رەت كۇزگە قاراي قورادا باستارى قوسىلعان. بۇل سۋىق ءجۇرىستىڭ قارا باسىنا تيگىزەر زيانى بار دەگەن وي ەۆگەنيدىڭ كوڭىلىنە كەلىپ كورگەن جوق. ستەپانيدا تۋرالى مۇلدە ويلامايتىن. وعان بار بولعانى اقشا بەرۋشى ەدى. مۇنى بۇكىل دەرەۆنيا ءسوز قىلاتىنىن، كەيبىرەۋلەردىڭ قىزعاناتىنىن، ءۇي-ءىشىنىڭ قيسىق جولمەن تاپقان اقشاسىن ۇستايتىنىن، وسىنى ءجون كورەتىنىن، سونىڭ اراسىندا ءتىپتى ستەپانيدانىڭ كۇنادان قورقۋ سەزىمىنە ادال بولعانىن ەۆگەني بىلمەيتىن. ال ستەپانيداعا جۇرت قىزعانىشى جاساپ جۇرگەن ءىسىن جاقسى ەتىپ كورسەتكەندەي بولاتىن. "دەنساۋلىققا كەرەك قوي، - دەپ ويلادى ەۆگەني. - جارايدى، دۇرىس ەمەس دەلىك، ايقايلاپ ايتپاسا دا ءبىرتالاي جۇرت بىلەدى. ەرىپ كەلىپ جۇرەتىن قاتىن بىلەدى. تالايعا جايعان دا شىعار. نە ىستەۋ كەرەك سوندا؟ ماسقارا مۇنىم، - دەپ ويلادى ەۆگەني، - نە ىستەيمىن سوندا، سوزىلماس ۇزاققا". ەۆگەني ەڭ اۋەلى ستەپانيدانىڭ كۇيەۋىنەن قىسىلۋشى ەدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كۇيەۋى سۇمپايى بىرەۋ شىعار دەپ ويلاپ، سونىمەن كەي رەتتە ءوزىن-ءوزى اقتاپ ءجۇردى. كۇيەۋىن كورگەندە جاعاسىن ۇستادى. ول سىلقىلداعان سەرى جىگىت ەكەن، وزىنەن ارتىق بولماسا كەم ەمەس. كەزدەسكەن بەتتە ەۆگەني كۇيەۋىن كورگەندىگىن، ونىڭ ناعىز سۇلۋ ەكەنىن ايتقاندا، ستەپانيدا: - دەرەۆنيادا وعان جەتەر ەشكىم جوق، - دەپ ماقتانىش ەتە سويلەدى. بۇل ەۆگەنيدى تاڭ قالدىردى. ستەپانيدانىڭ كۇيەۋى تۋرالى وي بۇرىنعىدان بەتەر مازالايتىن بولدى. بىردە دانيلا: - ميحايلدىڭ ۇلى مەنىڭ ايەلىممەن ويناس دەيدى، راس پا دەپ سۇرادى. مەن بىلمەيمىن دەدىم. بولعان كۇندە مۇجىقتىڭ قاسىنا جاتقانشا، قوجايىننىڭ قاسىنا جاتقان ارتىق ەمەس پە، -دەدىم. - ەشتەڭە دە ەمەس: ءسوزدىڭ تۇبىنە جەتەيىن، كورسەتەم مەن وعان دەيدى. "ارينە، كۇيەۋى قايتىپ ورالسا، مەن تاستار ەدىم", - دەپ ويلادى ەۆگەني. بىراق كۇيەۋى قالادا تۇرا بەردى، قاتىننان بۇرىنعىشا "قاجەت بولعاندا تىيىلام، ءبارى ۇمىتىلادى" دەپ ويلادى. الا جازداي جاڭا حۋتور ورناتۋدىڭ نەشە ءتۇرلى قۇرىلىس جۇمىستارى، قارىزداردى تولەۋ، يگەرىلمەگەن جەردى ساتۋ سەكىلدى تولىپ جاتقان ىستەردەن قولى بوساماعاندىقتان بۇل وپ-وڭاي كورىندى. مۇنىڭ ءبارى ونىڭ ەسىل-دەرتىن الىپ كەتكەن، جاتسا - تۇرسا ويىنان ءبىر ەلى شىقپايتىن نارسەلەر. ستەپانيدامەن بايلانىس - ءوزى مۇنى اشىنالىق دەپ ەسەپتەمەدى، -كوڭىل بولۋگە تۇرمايتىن دۇنيە سياقتى. راس، قۇشتارلىق وتى بويدى بيلەگەن كەزدە ونىڭ باسقا بىردەڭەنى ويلاۋعا مۇرشاسى جوق، بۇل حال ۇزاققا سوزىلمايدى، كەزدەسۋدىڭ قىزۋ ساتىنەن سوڭ، قايتادان اپتالاپ، كەيدە ايلاپ ۇمىتادى. كۇزدە ەۆگەني قالاعا ءجيى بارعىشتاپ ءجۇرىپ، اننەنسكيلەر وتباسىمەن جاقىنداسىپ كەتتى. اننەنسكيلەردىڭ تاياۋدا عانا وقۋ بىتىرگەن قىزدارى بار ەدى. ماريا پاۆلوۆنانىڭ ۇلكەن وكىنىشىنە قاراي، ول ايتقانداي، ەۆگەني ءوز قۇنىن ءوزى ءتۇسىرىپ ليزا اننەنسكاياگا عاشىق بولىپ، ءسوز ايتتى. سودان باستاپ ستەپانيدامەن اراداعى قاتىناس تيىلدى. ەركەكتىڭ باسقاعا قاراماي، ءدال وسى ايەلدى نەگە تاڭداعانىن كەسىپ ايتۋ مۇمكىن ەمەستىگى سەكىلدى، ەۆگەنيدىڭ ليزا اننەنسكاياعا ءبىرجولاتا قۇلاۋىن ءتۇسىندىرۋ قيىن ەدى. مۇنىڭ قيلى - قيان سەبەپتەرى بار-دى. شەشەسىنىڭ كوكەيىن تەسىپ جۇرگەندەي جۋان جەردەن شىقپاۋى، پاك كوڭىل بالالىعى دا سوناۋ ايتقان سۇلۋ بولماسا دا كورىكتىلىگى دە اسەر ەتتى. ەڭ باستىسى ەۆگەني ۇيلەنۋگە بەل بۋعان شاقتا تانىسقان ەدى. ول ۇيلەنەتىنىن كۇنى - بۇرىن بىلگەندىكتەن ىنتىق بولدى. ليزا اننەنسكايا اۋەلدە ەۆگەنيگە ازداپ ۇناعان، وسى قىز ايەلىم بولار دەگەن بايلام جاساعاندا ىستىق سەزىم تولقىنى بويىن بيلەپ، عاشىق كۇيگە ءتۇستى. ليزا تالدىرماش، سيدا. ونىڭ بارلىق مۇشەسى اشاڭ بولاتىن: بەتى دە، قىر مۇرىنى دا، ساۋساقتارى دا، نازىك جارالعان اققۇبا جۇزىندە بولار-بولماس قىزىل - شىرايى بار، ۇزىن، جۇمساق كۇمىس شاشى بۇيرالانا بىتكەن، ادەمى تۇڭعيىق كوزدەرى كىسىگە سەنگىشتىكپەن قارايتىن قىز. ەۆگەنيدىڭ جۇرەگىنە وت تاستاعان اسىرەسە وسى كوزدەر. ليزا تۋرالى ويلاعاندا ارقاشان وسى ادەمى، تۇڭعيىق، سەنگىش كوزدەر ەلەستەيدى. ليزانىڭ سىرت كەلبەتى وسىنداي ەدى، ەۆگەني ونىڭ ىشكى سارايىنان بەيحابار، بىلەتىنى وسى كوزدەر عانا. وسى كوزدەر تالاي جايتپەن حابار بەرەدى. كوزدەر شەرتەر سىرلار مىناۋ. ينستيتۋت قابىرعاسىنان، ون بەس جاسىنان باستاپ ليزا بادەندى ەركەكتەرگە ۇنەمى ىنتىق بولىپ جۇرەتىن سونداي ساتتەردە عانا ءوزىن كوڭىلدى، باقىتتى سەزىنۋشى ەدى. وقۋىن تامامداعاننان سوڭ كەزدەسكەن تالاي جاس جىگىتتەرگە دە وسىلاي قۇشتارلىقپەن قارادى. ەۆگەنيمەن تانىسا سالا وعان دا كوڭىلى اۋدى. ەۆگەنيدى تۇتقىن ەتكەن سول ىنتىزار سەزىمنىڭ جانىپ تۇرعان كوزدەگى وتتارى ەدى. ءدال وسى قىستا، ءبىر مەزگىلدە ليزا ەكى جىگىتكە قاتارىنان قۇلادى، ولار ۇيگە كىرگەندە عانا ەمەس، ءتىپتى الگىلەردىڭ ەسىمدەرى اۋىزعا الىنسا، قىزارىپ، بەرەكەسىنەن ايرىلا باستايتىن. شەشەسى يرتەنەۆتىڭ شىن ويى بار سياقتى دەگەن ەمەۋرىن بىلدىرىسىمەن، ليزانىڭ ەۆگەنيگە عاشىقتىعى كۇشەيىپ، اناۋ ەكەۋىنە قولما-قول سۋىپ سالا بەردى، يرتەنەۆ بالعا، قوناققا كەلۋىن جيىلەتىپ، قىزدىڭ سۇيەر - سۇيمەسىن بىلمەك نيەتپەن باسقالارعا قاراعاندا، مۇنىمەن كوبىرەك بيلەگەن سايىن ليزانىڭ بۇعان دەگەن عاشىقتىعى دەرت سياقتى ءبىر نارسەگە اينالدى، ۇيىقتاسا تۇسىنەن شىقپايدى، كۇندىز مازا جوق، باسقالار مۇلدە ۇمىتىلعان. ەۆگەني ءسوز سالىپ، اتا-انا رۇقسات ەتكەن سوڭ ءبىرى - كۇيەۋ، ءبىرى - قالىڭدىق ءوبىسىپ تۇرعاندا ليزانىڭ كوڭىلىندە بوتەن وي، ماڭگى بىرگە بولۋدان، ونى سۇيۋدەن، ءوزى سۇيىكتى بولۋدان باسقا وي جوق-تى. ليزا ونى ماقتان تۇتتى، تەبىرەنىپ، تولقىپ، قۇشتارلىقپەن ورتەنە ءتۇستى. باۋىرلاسا كەلە جىگىت سەزىمى دە كەمەرىنەن اسىپ توگىلىپ جاتتى. ەۆگەني مۇنداي ماحاببات كەزدەستىرەم دەپ استە ويلاماعان ەدى. سوندىقتان ءبۇل ىڭكارلىك كوڭىل كۇيىن قاناتتاندىرىپ جىبەردى.

VI

ەۆگەني جازعىتۇرىم شارۋاشىلىق قام-قاراكەتىن جاساپ، توي جابدىعىن كورىپ قايتۋ ءۇشىن سەمەنوۆسكىگە كەلدى. ماريا پاۆلوۆنا ۇلىنىڭ شەشىمىنە رازى ەمەس، الدەقايدا قوردالى جەردەن قىز الۋعا بولاتىن ەدى، بولاشاق قۇداعيى ۆارۆارا الەكسەەۆنانى دا سۋقانى سۇيمەيدى. ساباز با، كوك بەت پە، ول اراسىن ءازىر بىلمەيدى، بىراق تاربيەلى لەدي ەمەستىگىن العاش كەزدەسۋدە - اق ءتۇيىپ ەدى، سوعان ءىشى كۇيەدى. تاربيەلى ايەلدەردى سىيلاۋ - ماريا پاۆلوۆنانىڭ ەجەلگى داعدىسى، ەۆگەنيدە دە وسى مىنەز بار، سوندىقتان ۇلىنىڭ بۇل ورايدا قاباق شىتارىن شەشەسى كۇنى بۇرىن سەزگەن. قىزدى جاراتتى. ەڭ باستىسى ەۆگەنيگە ۇناعاندىقتان جاراتتى. ليزانى الپەشتەۋ قاجەت. ماريا پاۆلوۆنا وعان شىن جۇرەكتەن دايىن ەدى. ەۆگەني شەشەسىنىڭ قۋانىشتى، رازى ساتىنە تاپ كەلدى. ماريا پاۆلوۆنا ءۇي شارۋاسىن تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ، ۇلى كەلىنىن اكەپ تۇسىرگەن بويدا اتتانىپ كەتۋگە ءازىر وتىرعان، ەۆگەني قال دەپ قولقالادى. ءالى سوڭعى بايلاۋ بەلگىسىز. كەشكى شايدان كەيىن ادەتتەگىدەي ماريا پاۆلوۆنا قولىنا كارتا الدى. ەۆگەني دە ويىنعا كىرىستى. بۇل اڭگىمە-دۇكەن قىزا تۇسەر شاق. ءبىر مارتە ويىندى اياقتاپ، ەكىنشىسىن باستاپ جاتىپ ماريا پاۆلوۆنا ۇلىنىڭ جۇزىنە كوز تاستاپ، كۇمىلجي ءتىل قاتتى. - بىردەڭە ايتقىم كەلىپ ەدى، جەنيا. اناۋ-مىناۋىڭدى بىلە قويمايمىن عوي، بىراق ۇيلەنەر الدىنداعى قىلتىڭ-سىلتىڭ اتاۋلىنى تۇگەل تاستاۋ كەرەك، ءوزىڭدى، ايەلىڭدى ابىگەرگە سالۋدان قۇداي ساقتاسىن دە. نە دەگەنىمدى ۇعىپ تۇرمىسىڭ؟ بۇل ەمەۋرىن كۇزدە تىيىلعان ستەپانيدامەن اراداعى قاتىناس ەكەنىن، جەسىر ايەلدەرگە ءتان مىنەزبەن شەشەسىنىڭ سونى دابىرايتىپ وتىرعانىن ەۆگەنيدىڭ ءىشى سەزە قويدى. ۇيالۋدان ەمەس، ىڭعايسىزدىقتان، اناسىنىڭ ءوزى بىلمەيتىن، ۇقپايتىن نارسەگە قول سۇعۋىنان، سۇيگەندىكتەن قول سۇعۋىنان ەۆگەني قىپ-قىزىل بولىپ كەتتى. بۇركەپ جاسىراتىنداي ەشتەڭە جوقتىعىن، استە ۇيلەنۋىنە كەدەرگى بولار ءىس جاساماعانىن ايتتى. - بارەكەلدى، جانىم. ۇلىم، جەنيا، وكپەلەمە ماعان، - دەدى ماريا پاۆلوۆنا ابىگەرلەنىپ. ۇلى شەشەسىنىڭ ويىنداعىسىن تۇگەل ايتىپ بىتىرمەگەنىن ءبىلىپ وتىردى. ءوزى دە سولاي بولدى. سالدەن كەيىن ماريا پاۆلوۆنا ەۆگەني جوقتا... پچەلنيكوۆتاردىڭ كىشكەنتايىن شوقىندىرعانىن ايتا باستادى. بۇل ءسات ەۆگەني ىڭعايسىزدىقتان دا ەمەس، ۇياتتان دا ەمەس، قازىر ايتىلار ءسوزدىڭ سالماعىنان تۋاتىن ەرەكشە ءبىر سەزىمنەن، ساناسىنان تىس قات-قابات سەزىمنەن الابۇرتىپ بارا جاتتى. ماريا پاۆلوۆنا اشىق-تەسىك سويلەپ وتىرعان بولىپ، بيىل ىلعي ۇل تۋدى، سوعىستىڭ ىرىمى شىعار دەدى، ۆاسين، پچەلنيكوۆ جاس كەلىندەرىنىڭ تۇڭعىشتارى دا ۇل ماريا پاۆلوۆنا مۇنى ءسوز اراسىندا ءمان بەرمەي ايتايىن دەپ ەدى، بىراق ۇلىنىڭ قىزارىپ كەتىپ، پەنسنەسىن جالما - جان قولىنا الىپ، اينالدىرىپ، اسىعىس شىلىم تارتقانىن كورگەندە جامان ۇيالدى. ءۇنسىز قالدى. ەۆگەني دە ءتىس جارمايدى، بۇل حالدەن قايتسە قۇتىلۋدىڭ امالى دا بەلگىسىز، ءبىرىن-ءبىرى ۇققانىن ەكەۋى دە ءتۇسىنىپ وتىر. - ءجا، ەڭ دۇرىسى سەنىڭ اناۋ اعايىڭداعى سەكىلدى ناقسۇيەرلەر بولماس ءۇشىن، دەرەۆنياعا ادىلەت كەرەك. - ماماتاي - اۋ، - دەدى كەنەت ەۆگەني، - نەنى ايتپاعىڭىزدى بىلەم. بەكەر قاۋىپتەنەسىز. مەنىڭ بولاشاق وتباسىلىق ءومىرىم قىلاۋ تۇسىرمەس ەڭ قىمباتتى دۇنيەم. بويداق كۇندەگى سىباي-سالتاڭ ءجۇرىس ءبىتتى. مەنىڭ ەشقاشان باسىم بايلانعان جوق، ەشكىمنىڭ مەندە شارۋاسى جوق. - ە، قۋانىشتىمىن ەندەشە، - دەدى شەشەسى. - مەن سەنىڭ ەستىلىگىڭدى بىلەم عوي. اناسىنىڭ بۇل سوزدەرىن ەۆگەني بولاشاققا وسيەت رەتىندە قابىلداپ، ءۇنسىز قالدى. كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ قالىڭدىعىن، دۇنيە جايىن ويلاپ، ستەپانيدانى قاپەرىنە دە ىلمەي، ەۆگەني قالاعا اتتانىپ كەتتى. ەسىنە ادەيى بىردەڭە تۇسىرگىسى كەلگەندەي شىركەۋگە كىرىپ، شىعىپ جاتقان كوپ حالىققا قاراپ تۇردى. سەمەن مەن ماتۆەي شالدى، جىگىتتەردى، جاس قىزداردى كوردى، ءبىرى ەگدە تارتقان، ءبىرى سالتاناتتى اشىق قىزىل كويلەك كيگەن تانىس ەكى ايەل كەلە جاتىر. ايەل اياعىن شيراق باسادى، قولىندا - بالا. ەۆگەني قاتارلاسا بەرگەندە، ۇلكەنى توقتاپ، بۇرىنعىلارشا سالەم بەردى، ال بالالى جاس ايەل باسىن عانا يزەدى، جەلەگىنىڭ استىنان تانىس، ويناقى كۇلىمكوزدەر جارق ەتە ءتۇستى. ء"يا، بۇل سول، سونىڭ ءوزى، ءبىتتى عوي ءبارى، نەسىنە قارايمىن ەندى. بالا دا مەنىكى شىعار - اۋ، مۇمكىن، - دەگەن وي ساپ ەتە قالدى. - جوق، ءباتىر - اۋ، قايدان. كۇيەۋى بار، جاتىپ ءجۇردى". ول قازبالامادى. دەنساۋلىق ءۇشىن قاجەت نارسە دەپ ويلاعان، اقشاسىن تولەپ تۇردى، - ءبىتتى، ەكەۋىنىڭ اراسىندا ەشقانداي باۋىرلاستىق بولعان جوق، بولمايدى، بولۋى مۇمكىن ەمەس. ول اردىڭ ءۇنىن تۇمشالاپ تاستاعان جوق ەدى، جوق، ارى بۇلك ەتپەي جاتقان. شەشەسىمەن اراداعى اڭگىمەدەن كەيىن، وزىمەن كەزدەسكەننەن سوڭ ول تۋرالى ەسكە دە العان جوق. سودان بىلاي ءوزىن دە جولىقتىرمادى. كوپ ۇزاماي قالادا ەۆگەنيدىڭ نەكەسى قيىلىپ، ول جاس ايەلىن الىپ دەرەۆنياعا ءجۇرىپ كەتتى. ءۇي جاس جۇبايلارعا لايىقتالىپ جينالعان بولاتىن. ماريا پاۆلوۆنا بۇلاردى وڭاشا تاستاماق بولعان، ەۆگەني، اسىرەسە ليزا قولقالاپ جىبەرمەي قويدى. بىراق ماريا پاۆلوۆنا فليگەلدە تۇراتىن بولدى. ءسويتىپ ەۆگەني ءۇشىن جاڭا ءومىر باستالدى. وتباسىلىق ءومىردىڭ ءبىرىنشى جىلى ەۆگەنيگە وتە اۋىر بولدى. قۇدالىق كەزىندە كەيىنگە قالدىرىپ جۇرگەن شارۋا اتاۋلى تۇگەل كەلىپ باسىنا قوتارىلدى. قارىز شىرماۋىنان قۇتىلۋ قۇدايدىڭ پالەسى ەكەن. ساياجاي ساتىلدى، كەڭىردەكتەن الاتىن قارىزدار تولەندى، بىراق ءالى دە قىرۋار بورىش بار ەدى، اقشا جوق. يەلىك كوپ پايدا ءتۇسىردى، اعاسىنا جىبەرۋ، توي شىعىندارى قوسىلىپ كەتىپ قارجى تاقىرلانىپ، ەرىكسىز زاۋىت قاڭقيىپ بوس تۇرىپ قالدى. تۇزاقتان ايەلىنىڭ اقشاسىن ۇستاپ قۇتىلۋعا بولاتىن ەدى. كۇيەۋىنىڭ جاعدايىن ۇعىنعان ليزانىڭ ءوزى وسىنى تالاپ ەتتى. ەۆگەني يەلىكتىڭ جارتىسىن ايەلىنىڭ اتىنا كوشىرىپ، بۇعان كەلىستى. سولاي ىستەدى. بۇل ليزانىڭ كوڭىلىنە كەلسە دە، ەنەسى ءۇشىن ادەيى وسىلاي جاسادى. ءبىر تۇرىپ، ءبىر سۇرىنگەن سان الۋان قام-قارەكەت ەۆگەنيدىڭ العاشقى جىلعى ومىرىنە ءزارىن توكتى. ەكىنشى جاعىنان ايەلى سىرقاتتاندى. وسى جىلى، ۇيلەنگەننەن جەتى ايدان كەيىن، كۇزدە ليزا باسىنا ءبىر پالەكەت كەلىپ ەدى. قالادان قايتقان كۇيەۋىن قارسى الۋ ءۇشىن ليزا الدىنان شىققان بولاتىن، جاراۋ اتتىڭ الا قاشقانىنان قورقىپ، سەكىرىپ تۇسەدى. ءساتىن سالماعاندا، اربا دوڭگەلەگىنە ورالىپ قالار ەدى، ليزانىڭ اياعى اۋىر بولاتىن، سول ءتۇنى تولعاق قىسىپ، تۇسىك تاستادى. وسىدان كەيىن مۇلدە وڭالا الماي ءجۇردى. كۇتىپ جۇرگەن بالادان اياق استىندا ايرىلىپ قالۋ، ايەلىنىڭ اۋرۋىنا بايلانىستى مازاسىزدانۋ، باستىسى قىزى اۋىرعانىن ەستىسىمەن سالىپ ۇرىپ ەنەسىنىڭ جەتىپ كەلۋى، ەۆگەني ءۇشىن جىل سالماعىن ءزىل باتپان ەتىپ جىبەردى. اۋىر جاعدايلارعا قاراماستان ەۆگەني جىل سوڭىندا ءوزىن جاقسى سەزىندى. ەڭ اۋەلى قۇلدىراعان شارۋاشىلىقتى قاز تۇرعىزۋ، جاڭا بىتىمدە بابا ءومىرىن قالپىنا كەلتىرۋ ارمانى كوپ قيىندىقپەن بولسا دا ەپتەپ ىسكە اسا باستادى. ەندى قارىز ءۇشىن بۇكىل يەلىكتى ساتۋ دەگەن ءسوز جوق. يەلىك ايەلىنىڭ اتىنا كوشىرىلسە دە امان قالدى، قىزىلشا بىتىك ءوسىپ، نارىق تاۋىرلەنسە كەلەر جىلى شىرماۋدان اياق-قول بوساپ، بايۋعا اينالادى - بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، ايەلىنىڭ بويىنان ءوزى مۇلدە كۇتپەگەن ەرەكشە قاسيەت تاپتى. ءولىپ-ءوشۋ، تامسانا -تاڭدانۋ ەمەس، كوڭىلدى، باياندى سەزىم ءحالى بار، ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءوزى قۋانىش سەكىلدى. ەۆگەني مۇنىڭ سەبەبىن بىلمەيدى، ءدان رازى. نەكە قيىلعاننان كەيىن ليزا جەر ۇستىندەگى جۇمىر باستى پەندەدە ەۆگەني يرتەنەۆتەن وتكەن ەستى، پاك، ارداقتى جان بار دەپ ويلاماعان، باسقالاردىڭ مىندەتى ەۆگەنيگە قىزمەت ەتۋ، جاقسىلىق جاساۋ دەپ تۇيگەن-ءدى. جۇرتتىڭ ءبارىن بۇعان كوندىرۋ مۇمكىن بولماعاندىقتان ءوزى قولدان كەلگەنىن اياماۋ كەرەك. ءسويتتى دە، كۇيەۋى نەنى ۇناتىپ، نەنى ءسۇيدى - سونى تاپقانشا تىنبايدى، ءبىلىپ الىپ ول قانداي قيىن، اۋىر نارسە بولسا دا ىسكە اسىرۋعا جانىن سالىپ كىرىسەدى. ليزانىڭ بويىندا بەرىلە سۇيگەن ايەلگە ءتان اسىل قاسيەت بار ەدى، ول كۇيەۋىنىڭ كوڭىل كۇيىن تەرەڭ تۇسىنەتىن. ىشكى سارايىن، ەۆگەنيدىڭ سەزىم قۇبىلىستارىن، ءتىپتى ونىڭ وزىنەن ارتىق بىلەتىن، قاس-قاباقتان تانيتىن دا، ءتۇس شايعىزباي، كۇنى بۇرىن الدىنا ءتۇسىپ، جاقسىسىن اسىرىپ، جامانىن جاسىرۋشى ەدى. ليزا كۇيەۋىمەن سەزىم، وي ءبولىسىپ قويعان جوق. شارۋاشىلىققا، زاۋىتقا، ادامداردى باعالاۋعا بايلانىستى كوپ جايتتەردى قولما-قول شولىپ، اڭگىمەگە دەرەۋ ارالاسىپ، ەۆگەنيدىڭ ءوزى ايتقانداي، پايدالى، سارابدال كەڭەس تە بەرەدى. دۇنيەگە، ادامدارعا، كۇللى الەمگە ليزا كۇيەۋىنىڭ عانا كوزىمەن قارايدى. ءوز شەشەسىن ءسۇيۋشى ەدى، بىراق ونىڭ بۇلاردىڭ ومىرىنە كيمەلەي ارالاسۋىن ەۆگەنيدىڭ جاراتپايتىنىن بايقاي سالا، كۇيەۋىن قولداپ شىعا كەلدى. مۇنىڭ ۇستىنە ليزا ءجون-جورالعى، ادەپ اتاۋلىنى بەس ساۋساعىنداي جاقسى بىلەدى. مۇنىڭ ءبارىن دابىرالاماي، بايقاتپاي ىستەيدى، جەمىسى عانا كورىنەدى: تازالىق، ءتارتىپ، سىپايىگەرشىلىك. ليزا كۇيەۋىنىڭ ومىردەن نە تىلەيتىنىن تەز ۇعىنىپ، شارۋا جايىندا، ءۇي ىشىندە نە قالايتىنىن ايتقىزباي ءوزى جاساپ تۇردى. ازىرگە بالا جوق، بىراق ءۇمىت الدا ەدى. قىستا پەتەربورعا بارىپ، دارىگەرگە كورىنگەندە ول سارى ۋايىمعا ءتۇسۋدىڭ ءجونى جوقتىعىن، نارەستە سۇيەتىندەرىن ايتتى. بۇل ارمان دا ورىندالدى. جىل اياعىنا قاراي ليزا تاعى دا جۇكتى بولدى. ولاردىڭ باقىتىنا ۋ قۇيىپ قانا قويماي، قاتەر توندىرەر نارسە - ليزانىڭ بايقاتپاعانىمەن - ۇنەمى ازاپ شەگەر سەزىمى قىزعانىش ەدى. ەۆگەنيگە لايىق جەر ۇستىندە جان تۋماعاندىقتان ول ەشبىر ايەلدى سۇيە الماق ەمەس ء(وزىم ەۆگەنيگە لايىقپىن با، لايىق ەمەسپىن بە دەگەن ساۋالدى ليزا ەشقاشان ويلاپ كورگەن جوق), سوندىقتان ەشبىر ايەل دە ەۆگەنيدى سۇيە الماق ەمەس. ءومىر ءبىر قالىپتا ءوتىپ جاتتى. ەۆگەني ادەتتەگىسىندەي ەرتە تۇرىپ، شارۋاشىلىق ارالايدى، زاۋىت جۇمىستارىن كورەدى، كەيدە ەگىس دالاسىنا تارتادى. ساعات ونداردا ۇيگە ورالادى، ماريا پاۆلوۆنا، بۇلاردىڭ قولدارىندا تۇراتىن اعاسى، ليزا - ءبارى ەسىك الدىندا كوفە ىشەدى. كوفە ۇستىندە مازداعان اڭگىمەدەن سوڭ تۇستىككە دەيىن اركىم ءوز جايىنا كەتەدى. ساعات ەكىدە تاماق ىشىلەدى. بۇدان كەيىن قىدىرىپ، نە اتقا ءمىنىپ دەم الادى. كۇن باتا ەۆگەني ورالعان سوڭ كەشتەتىپ شاي ىشەدى، ول داۋىستاپ كىتاپ وقىسا، ليزا شارۋاعا قارايدى، ۇيدە قوناق بار كەزدەردە كوڭىلدى اۋەنگە باسادى، ياكي اڭگىمە شەرتەدى. جۇمىس بابىمەن جولاۋشى كەتكەندە ەۆگەني ءوزى دە كۇندە حات جازاتىن، ايەلىنەن دە كۇندە حات الاتىن. ليزانىڭ كەيدە بىرگە ەرىپ جۇرگەنى كوڭىلىنە مايداي جاعۋشى ەدى. ەكەۋىنىڭ تۋعان كۇندەرىنە جينالعان ادامداردىڭ ويىنداعىسىن ليزانىڭ ايتپاي تابۋى دا ەۆگەنيگە ۇلكەن قۋانىش اكەلەتىن. جاس، سۇيكىمدى كەلىنشەكتىڭ جاقسى قىلىعىمەن جۇرت اۋزىنا ءىلىنۋى كۇيەۋىنىڭ وعان دەگەن ماحابباتىن كۇشەيتە ءتۇستى. ءبارى تاماشا. اياعى اۋىر ليزا ءوزىن جاقسى سەزىندى، بولاشاق سابيلەرىن قالاي تاربيەلەۋ جونىندە سەنىمسىز تۇردە بولسا دا ەكەۋارا شۇيىركەلەسىپ قويادى. نەنى ۇيرەتىپ، نەگە باۋلۋدى ەۆگەني ايتپاق، ليزا سونى باس يزەپ ىسكە اسىرۋشى. تولىپ جاتقانى مەديتسينالىق كىتاپتاردى اقتارىپ شىققان ەۆگەني بالاسىن عىلىمنىڭ تاراۋ -تارماعى بويىنشا تاربيەلەمەك. ليزا بۇعان ءسوزسىز بويسۇنىپ، كۇنى بۇرىن ابىگەرلەنىپ، ونى -مۇنىسىن ازىرلەپ جاتىر. وسىلاي بۇلاردىڭ ەرلى-زايىپتى ومىرلەرىنىڭ ەكىنشى جىلى، ەكىنشى كوكتەمى باستالعان. بۇل ترويتسا كۇنىنىڭ قارساڭىندا بولعان ەدى. كۇتىنىپ جۇرگەن ليزا بويىندا بەس ايلىق بالاسى بارلىعىنا قاراماستان كوڭىلدى، شيراق. ەكى انا: ءبىرى - شەشە، ءبىرى - ەنە ونى باعىپ-قاعۋمەن وتىر، كەيدە تىم وبەكتەپ كەتۋلەرىمەن مازاسىن الادى. ەۆگەني شارۋاشىلىقپەن اينالىسىپ، قانت قىزىلشاسىن ۇلكەن اتىراپتا جاڭاشا وڭدەۋ ىسىمەن مۇرنىنان شانشىلىپ ءجۇر. ترويتسا كۇنى الدىندا ليزا تالايدان قارالماي كەتكەن ءۇي ءىشىن رەتكە كەلتىرىپ، ەدەندى، تەرەزەلەردى جۋىپ، ورىندىقتاردى ءسۇرتىپ، كىلەمدەردى قاعىپ، تىستاردى كيگىزۋ ءۇشىن قىزمەتشىگە كومەككە ەكى قاتىندى شاقىرتتى. قاتىندار ەرتەمەن كەلىپ، قازانعا سۋ قۇيىپ، جۇمىسقا كىرىسىپ كەتتى. ايەلدىڭ ءبىرى بالاسىن جاقىندا عانا ەمشەكتەن شىعارىپ جىبەرىپ، كەڭسەشىدەن ەدەن جۋ جۇمىسىن جالىنىپ سۇراپ العان ستەپانيدا بولاتىن. ونىڭ ليزانى جاقسىلاپ كورۋگە ەمەشەسى قۇرىعان. ستەپانيدا باياعىشا كۇيەۋىنسىز ويىنا كەلگەنىن ىستەپ جالعىز تۇرۋشى ەدى، بۇرىن وتىن اكەلە جاتقاندا ۇستاپ العان دانيلا شالمەن، ودان ەۆگەنيمەن قالاي ويناس بولسا، قازىر جاس كەڭسەشىمەن سولاي ويناس. ەۆگەنيدى ەسىنە المايدى. "قازىر ونىڭ ايەلى بار، - دەپ ويلايدى. - ءۇي-ءىشىن تاپ – تۇيناقتاي ەتىپ قويادى دەيدى، كورسە شىركىن". بالاسىمەن كورگەننەن سوڭ ەۆگەني ونى كەزدەستىرگەن جوق. كىشكەنتايلى بولعاندىقتان كۇندەلىكتى جۇمىسقا شىقپايدى. ەۆگەني دەرەۆنيانى سيرەك ارالايدى. بۇل ەرتەڭگىلىكتە، ترويتسا كۇنى قارساڭىندا. ەۆگەني الاكوبەدەن، ساعات بەستە تۇرىپ، قاتىندار پەش ماڭىندا قازانمەن كۇيبەڭدەپ، ءالى ۇيگە كىرمەگەن كەزدە فوسفوريت شاشاتىن ەگىس دالاسىنا كەتىپ قالعان ەدى. كوڭىلدى، رازى كۇيدە، قارنى ابدەن اشىپ، ەۆگەني تاڭەرتەڭگى اسقا ءبىر-اق كەلدى. البار قاسىندا اتتان ءتۇسىپ، ونى ءوتىپ بارا جاتقان باقشاشىعا بەرە سالىپ، بويلاپ وسكەن كوكتى قامشىسىمەن ءۇيىرىپ ءبىر ءسوزىن قايتالاي ۇيگە بەتتەدى. "فوسفوريتتەر اقتايدى", - دەپ قايتالايدى. كىمنىڭ الدىندا - مۇنى بىلگەن دە جوق، ويلاعان دا جوق. كوگالدا كىلەم قاعىلىپ جاتقان. جيھازدار سىرتقا شىعارىلعان. "كوكەم - اۋ، ليزا ءبارىن تازالاتپاق پا! فوسفوريتتەر اقتايدى. مىنە، ءۇي يەسى. ءۇي يەسى؟ - ءيا، ءۇي يەسى، - دەدى ول وزىنە-ءوزى كىرشىكسىز كيىمدى، قاراعان كەزدە قۋانىشتان ۇنەمى جايراڭ قاعىپ تۇراتىن ايەلىن كوز الدىنا كەلتىرىپ. ءيا، ەتىكتى اۋىستىرۋ كەرەك، ايتپەسە فوسفوريتتەر اقتايدى، ياعني كوك ءيىسى شىعادى، ونىڭ قازىرگى جاعدايىندا. نەگە قازىرگى جاعدايىندا؟ ءيا، كىشكەنتاي، باسقا يرتەنەۆ ءوسىپ كەلەدى، - دەپ ويلادى. - ءيا، فوسفوريتتەر اقتايدى". ءوز ويلارىنا ءوزى كۇلىپ، بولمەسىنىڭ ەسىگىن تىق ەتكىزدى. تۇتقانى تارتىپ ۇلگەرمەي ەسىك ءوزى اشىلىپ، بىلەگىن سىبانىپ العان، جالاڭاياق قاتىن اكەلە جاتقان شەلەكپەن تۇمسىق جالاسىپ قالدى. بۇل قاتىندى وتكىزىپ جىبەرۋ ءۇشىن شەگىنە بەردى، سۋلى قولىمەن قيسايىپ كەتكەن ورامالىن تۇزەپ، اناۋ دا بۇرىلىپ بارادى. - ءوت، ءوت، مەن توسا تۇرام، ەگەر ءسىز، - دەپ باستاپ كەلە جاتىپ، كەنەت ەۆگەني تاني كەتتى دە، قالت توقتاي قالدى. ستەپانيدا كوزى كۇلىم قاعىپ، ەۆگەنيگە جالت قارادى. كويلەگىن كولبەڭ ەتكىزىپ، تەز باسىپ دالاعا شىعىپ كەتتى. "نە پالە بۇل؟.. نە بۇل؟.. مۇمكىن ەمەس", - دەدى ەۆگەني قاباعىن ءتۇيىپ، شىبىن جاسقاعانداي قولىن سەرمەپ، انانى كورگەنىنە رازى بولماي. ستەپانيدانى كورگەنىنە رازى بولماسا دا، ونىڭ جۇتىنىپ تۇرعان سۇلۋ قيمىلدى دەنەسىنەن، جالاڭاش اياعىنان، قولدارىنان، يىعىنان، اياق بالتىرىنا دوڭگەلەنە كومكەرىلىپ تۇسكەن كويلەگىنەن كوزىن ايىرا الماي قالدى. "نەسىنە تەلمىرەم، - دەيدى وزىنە-ءوزى، ونى كورمەس ءۇشىن كوزىن تايدىرىپ اكەتىپ. - ۇيگە كىرۋ كەرەك، ەتىك اۋىستىرۋعا". بولمەسىنە ەندى، بەس قادام اتتاماي جاتىپ، كىمنىڭ بۇيرىعىمەن ەكەنى بەلگىسىز، تاعى انانى ءبىر كورسەم دەپ بۇرىلىپ قارادى. ول دا ۇيگە كىرگەن، وسى ءسات جالت قارادى. "ويباي-اۋ، نە ىستەپ تۇرمىن، - دەپ سەلت ەتە ءتۇستى ىشتەي. - ول ويلاپ قالار. ەندىگى مۇمكىن ويلاپ قالعان دا شىعار". ەۆگەني ءوزىنىڭ ءالى جينالماعان بولمەسىنە كىردى. ارىق، كارى قاتىن ەدەن جۋىپ جاتقان. ەۆگەني ءيىرىم - ءيىرىم سۋدان باقايىنىڭ ۇشىمەن ءجۇرىپ ءوتىپ، قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان ەتىگىنە بەتتەدى، انا قاتىن شىعىپ بارا جاتقاندا، بىرگە شىقپاقشى بولدى. "مىناۋ كەتتى، قازىر اناۋ كىردى. ستەپانيدا - جالعىز", - دەپ ىشتەي بىرەۋ ويلاي باستادى. "قۇدايىم - اۋ! نە ويلاپ تۇرمىن، نە ىستەپ تۇرمىن!" ەۆگەني ەتىگىمەن ەسىك الدىنا جۇگىرە شىعىپ، سوندا كيىندى، ءۇستى-باسىن قاعىپ تەرراسقا كەلسە، شەشەسى مەن ەنەسى كوفە ءىشىپ وتىر. ليزا مۇنى كۇتكەن بولسا كەرەك، وسى ءسات باسقا ەسىكتەن ول دا كىردى. "قۇدايىم - اۋ، مەنى پاك، ادال، كۇناسىز دەپ ويلايتىن ليزا بىلسە عوي وسىنى", - دەپ ويلادى ەۆگەني. ليزا ادەتتەگىسىنشە جارقىن جۇزبەن قارسى الدى. بىراق بۇل جولى ول ەۆگەنيگە ءتىپتى قۋارىڭقى، سيدا، ءالسىز بولىپ كورىندى.

X

كوفە ۇستىندە ءجيى كەزدەسەتىن ىشتەي بايلانىسى جوق بولسا دا، ارقاۋى ۇزىلمەي جالعاسا بەرەتىن ايەلدەردىڭ ءبىر - الۋان پىش-پىش ءسوزى ورىستەدى. ەكى ايەل تاجىكەلەسىپ وتىر، ليزا سولاردىڭ ورتاسىنان كەزەك ىڭعاي تابادى. - سەن كەلگەنشە بولمەڭدى جۋىپ ۇلگەرمەگەندەرىنە رەنجىپ وتىرمىن، - دەدى ليزا كۇيەۋىنە. -ءبارىن دە قايتا جيعىم كەلەدى. - قالاي، مەنەن كەيىن كوزىڭ ءىلىندى مە؟ - ءيا، ۇيىقتادىم، كوڭىل كۇيىم جاقسى. - وسىنداي ورتەنىپ تۇرعان اپتاپتا، تەرەزەلەر كۇنگە قاراپ تۇرعاندا ەكى قابات ايەلدىڭ كوڭىل كۇيى قايدان جاقسى بولسىن، - دەدى شەشەسى ۆارۆارا الەكسەەۆنا. - تەرەزە قاقپاقسىز، پەردەسىز. ءبىزدىڭ ۇيدە قاقپاق ۇنەمى جابۋلى تۇرادى. - مۇندا ساعات وننان باستاپ كولەڭكە تۇسەدى عوي، - دەدى ماريا پاۆلوۆنا. - سودان ىستىعى كوتەرىلىپ قالتىرايدى. دىمقىلدان، - دەدى ۆارۆارا الەكسەەۆنا جاڭا عانا ايتقانىنا كەرەعار قايشى كەلىپ وتىرعانىن سەزبەي. - مەنىڭ دارىگەرىم ءار ۋاقىتتا سىرقاتتىڭ مىنەزىن بىلمەي تۇرىپ، اۋرۋدى انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس دەيتىن. ال ول بىلەدى، ويتكەنى ءبىرىنشى دارىگەر، ءبىز وعان ءجۇز سوم تولەيمىز. كۇيەۋىم مارقۇم دارىگەر اتاۋلىنى كوزگە ىلمەيتىن، بىراق مەن ءۇشىن ول ەشقاشان ەشنارسەنى ايانىپ كورگەن جوق. - ەركەك قالاي تارتىنىپ قالادى ايەل ءۇشىن، ايەلدىڭ ءومىرى، بالانىڭ ءومىرى ءۇشىن، ەگەر... - ءيا، قارجىسى باردا ايەل ەركەككە تاۋەلدى بولماسا دا بولادى. جاقسى ايەل كۇيەۋىنە باعىنادى، - دەدى ۆارۆارا الەكسەەۆنا، - بىراق ليزا اۋرۋدان كەيىن ءالى وڭالىپ كەتكەن جوق. - جوق، ماما، مەن ءوزىمدى جاقسى سەزىنەم. سىزگە جىلى قايماق بەرمەگەنى نەسى؟ - كەرەگى جوق. سىر دا جاراپ جاتىر. - قاجەتسىنبەدى. ۆارۆارا الەكسەەۆنادان سۇراپ ەدىم، - دەدى ماريا پاۆلوۆنا اقتالعانداي. - جوق، قازىر كەرەك ەمەس. - قولايسىز اڭگىمەنى دوعارعىسى كەلگەندەي، ءارى كەشىرىممەن قاراعانداي بولىپ ۆارۆارا الەكسەەۆنا ەۆگەنيگە بۇرىلدى. - قالاي، فوسفوريت توكتىڭدەر مە؟ ليزا قايماق اكەلۋگە جۇگىرىپ كەتتى. - ءوي، مەن جەمەيمىن، جەمەيمىن. - ليزا! اقىرىن ليزا، - دەدى ماريا پاۆلوۆنا. - بۇلاي وقىس قوزعالۋعا بولمايدى. - تۇك تە ەتپەيدى، جانىنا تىنىشتىق بەرسە، - دەدى ۆارۆارا الەكسەەۆنا ءبىر نارسەگە ەمەۋرىن بىلدىرگەندەي، بىراق ونداي تۇيتكىلدىڭ جوقتىعىن ءوزى جاقسى بىلەدى. ليزا قايماق الىپ كەلدى. ەۆگەني كوفە ءىشىپ تۇنجىراپ، تىڭداپ وتىر. ونىڭ مۇنداي اڭگىمەگە ەتى ۇيرەنگەن، بىراق ءدال وسى جولعى بوس ءسوز ءىشىن كەپتىردى، بولعان جايتتى وي ەلەگىنەن وتكىزەيىن دەسە، مىنا سىپسىڭ بوگەت. كوفەنى تويا ءىشىپ العان ۆارۆارا الەكسەەۆنا كوڭىلسىز كۇيدە شىعىپ كەتتى. ليزا، ەۆگەني جانە ماريا پاۆلوۆنا ۇشەۋى وڭاشا قالدى. كادىمگى، جاعىمدى اڭگىمە باستالدى. سەزىمتال ليزا ەۆگەنيدىڭ الدەنەگە قينالىپ وتىرعانىن قولما-قول اڭعارا قويىپ، قولايسىز بىرنارسە بولدى ما دەپ سۇرادى. ول مۇنى كۇتپەگەن ەدى، ونداي سەبەپ جوقتىعىن بوگەلىپ بارىپ ايتتى. ءبۇل جاۋاپ ليزانى بۇرىنعىدان بەتەر ويلاندىرا ءتۇستى. ءبىر نارسەنىڭ ەۆگەني جانىن مازالاپ، كەرەمەت قيناپ وتىرعانى، بىراق مۇنى ايتپاي وتىرعانى، ليزاعا سۇتكە تۇسكەن شىبىن قانداي انىق بولسا، سونداي انىق ەدى.

XI

تاماقتان كەيىن ءبارى تارادى. ەۆگەني بەلگىلى داعدىسى بويىنشا ءوز بولمەسىنە كەلدى. ول ەشتەڭە دە وقىعان جوق، حات تا جازعان جوق، ويعا باتىپ، دامىلسىز تەمەكى تارتىپ وتىر. ۇيلەنگەلى قۇتىلدىم دەپ جۇرگەن سۇمدىق سەزىمنىڭ اياق استىنان تاعى باس كوتەرۋى تاڭ قالدىرىپ، زارەسىن الدى. ءوز ايەلى بولماسا، بوگدە جانعا - بۇرىنعى ويناسىنا دا، باسقا ۇرعاشىعا دا قاراۋدى قويعان. ىشتەي سول ەركىندىگىنە قۋانىپ جۇرەتىن، ەندى، مىنە، كوزگە ىلمەستەي كەزدەيسوق نارسە شىرماۋدان ءالى قۇتىلماعانىن كورسەتتى. ەۆگەنيدى قيناعان ناپسىگە بەرىلۋ، ويناسىنا قۇمارلىق ەمەس، - مۇنى ويلاعىسى دا كەلگەن جوق، - سول پالە وتىنىڭ سونبەگەندىگى، سوعان قارسى تۇرۋ كەرەكتىگى. بۇل قۇمارلىقتى تۇنشىقتىرىپ تاستايتىنىنا ىشتەي كۇمانسىز. جاۋاپ بەرىلمەگەن حات جانە جازاتىن ءبىر قاعازى بار ەدى. ۇستەلگە وتىرىپ جۇمىسقا كىرىستى. شارۋاسىن تىندىرىپ، مازاسىن العان جايتتى مۇلدە ۇمىتىپ، اتقوراعا بارماق بولىپ سىرتقا شىقتى. تاعى دا، الدە جامان جورالعى ما، الدە جولسىز كەزدەيسوقتىق پا، الدە ادەيى مە، ايتەۋىر ەسىك الدىنا ەندى شىققانىندا بۇرىشتان قىزىل كويلەكتى، قىزىل ورامالدى اشىناسى قولىن بۇلعاپ، بوكسەسى دوڭگەلەنىپ وتە بەردى. ول ازداي، كەتىپ بارا جاتقان ايەلدى قىلىمسي جۇگىرىپ قۋىپ جەتتى. تاعى دا ەۆگەنيدىڭ كوز الدىنا شاڭقاي ءتۇس، قالاقاي، دانيلا كۇركەسىنىڭ ارت جاعىنداعى اعاش كولەڭكەسىندە جاپىراق تىستەپ، كۇلىپ تۇرعان ويناسىنىڭ ءجۇزى ەلەستەپ كەتتى. "جوق، مۇنى بۇلاي قالدىرۋعا بولمايدى", - دەدى وزىنە - ءوزى، ايەلدەر كوزدەن تاسا بولعان سوڭ بارىپ، كەڭسەگە كىردى. ءتۇس كەزى، پريكازچيك ورنىنان تابىلدى. جاڭا ويانعان پريكازچيك كەرىلىپ-سوزىلىپ، ەسىنەپ، وزىنە بىردەڭە ايتىپ جاتقان مالشىعا قاراپ تۇر. - ۆاسيلي نيكولاەۆيچ! - نە بۇيىراسىز؟ - سويلەسكىم كەلەدى سىزبەن. - نە بۇيىراسىز؟ - شارۋانى ءبىتىرىڭىز. - اكەلمەيسىڭ بە؟ - دەدى ۆاسيلي نيكولاەۆيچ مالشىعا. - اۋىر، ۆاسيلي نيكولاەۆيچ. - ول نە؟ - دەپ سۇرادى ەۆگەني. - ءا، سيىر دالادا بۇزاۋلاپ قالعان. جارايدى، ات جەكسىن دەيىن قازىر. نيكولايعا ايت، مارقاسقانى جەكسىن دە، ءسويت. مالشى كەتتى. - مىناۋ الگى، - دەپ باستادى قىزارىپ كەتكەن ەۆگەني، ونى سەزىپ تۇرىپ. - مىناۋ الگى، ۆاسيلي نيكولاەۆيچ. وسىندا، بويداق جۇرگەنىمدە كۇناعا باتىپ ەم... مۇمكىن ەستىگەن دە شىعارسىز... ۆاسيلي نيكولاەۆيچتىڭ كوزى كۇلىپ ءتۇر، ەۆگەنيگە جانى اشىعانداي بولىپ: - بۇل ستەپاشكا تۋرالى ما؟ - دەدى. - ارينە. ايتايىن دەگەنىم، قۇداي جولىڭىزدى قىلسىن، سونى كۇندەلىكتى ءۇي جۇمىسىنا الماساڭىز، تۇسىنەمىسىز، ماعان ىڭعايسىز ءبىر ءتۇرلى... - ءسىرا، كەڭسەشى ۆانيا جىبەرگەن شىعار. - قۇداي اقىنا. قالاي ەندى، جەر-كوككە جايىلىپ كەتەدى عوي، - دەدى ەۆگەني، مازادان ايرىلعانىن جاسىرماق بولىپ. - قازىر بارام، مىنە. ءىس سولاي تىندى. ويناسىن ءبىر جىل كورمەي قالاي ءومىر سۇرسە، الدا دا سولاي بولادى دەگەن سەنىممەن ەۆگەني كوڭىلى جاي تاپتى. "ونىڭ ۇستىنە ۆاسيلي كەڭسەشى يۆانعا ايتادى، يۆان وعان ايتادى، مەنىڭ اشىنالىقتى قالامايتىنىمدى تۇسىنەر", - دەدى ەۆگەني وزىنە-ءوزى، قانشا قيىن بولسا دا تايساقتاماي ۆاسيليگە بىلدىرگەنىنە قۋاندى. "بۇل كۇدىكتەن گورى، بۇل ۇياتتان گورى ءتاۋىر عوي، ءتاۋىر عوي". ەۆگەني ويىنداعى كۇناقارلىعى ەسىنە ءتۇسىپ كەتسە، قالتىراپ قويا بەرەدى.

XII

ۇياتتان اتتاپ ءوتىپ ۆاسيلي نيكولاەۆيچقا سىرىن ايتۋ، ەۆگەنيدىڭ كوڭىلىن ورنىقتىرعان. ەندى ءبارى بىتكەن سەكىلدى. ونىڭ تىنىش تاپقانىن، ءتىپتى ادەتتەگىدەن قۋناق جۇرگەنىن ليزا بىردەن اڭعاردى. "شەشەلەر اراسىنداعى كيكىلجىڭ قاياۋ سالعان عوي. مۇنداي سەزىمتال، اق جۇرەك ادامعا قياس سوزدەردى، ءجونسىز ەمەۋرىندى تىڭداۋ ازاپ ارينە", - دەپ ويلادى ليزا. كەلەسى كۇن ترويتسا كۇنى ەدى. تابيعات ماۋجىراپ تۇر، ادەتتەگىدەي ورمانعا بارىپ، سىپىرعى كەسەر الدىندا قاتىندار ەۆگەني ءۇيىنىڭ الدىنا كەلىپ، ءان سالىپ، بيلەي باستادى. ءساندى كويلەكتەرىن كيگەن ماريا پاۆلوۆنا مەن ۆارۆارا ۆاسيلەۆنا قولدارىنا شاتىر ۇستاپ، ساۋىقشىل توپقا قوسىلدى. بۇلارمەن بىرگە جازدى وسى ۇيدە وتكىزىپ جاتقان تۇراقسىز، ءارى ماسكۇنەم اعايىن دا بار ەدى، ۇستىندە قىتاي كويلەگى. قاشانعىداي ءدال ورتادا قىزىلدى-جاسىلدى جايناعان جاس كەلىنشەكتەر مەن قىزدار توبى، ولاردان بىرەسە ءۇزىلىپ كەتىپ، بىرەسە قايتا قوسىلىپ پلانەتالار، جەر سەرىگىندەي شىر اينالعان شىت جاڭا كويلەكتەرى سۋدىراپ، قول ۇستاسىپ العان بويجەتكەندەر، تاناۋلارىن تارتىپ، ءارلى-بەرلى شاپقىلاعان بالا-شاعا، كوك - قارا شالبارلى، كارتۋزدى، قارا كويلەكتى، شەكىلدەۋىك قابىعىن دامىلسىز بۇرقىراتقان جىگىتتەر، ساۋىقشىل توپقا الىستان كوزىن ساتا قاراعان قىزمەتشىلەر مەن سىرت ادامدار. ەكى ايەل، ولاردىڭ ءىزىن الا كوك كويلەكتى، باسىندا سونداي لەنتاسى بار، مول جەڭىنەن ۇزىن، اق، اشاڭ قولدارى ايقىن كورىنىپ، ليزا كەلىپ، دۋماندى توپقا قوسىلدى. ەۆگەنيدىڭ زاۋقى جوق ەدى، بىراق شىقپاي، بۇعىپ قالۋ ىڭعايسىز بولاتىن. تەمەكىسىن تىستەپ ەسىك الدىنا شىعىپ، جىگىتتەرگە، مۇجىقتارعا باس يزەپ، بىرەۋىمەن اڭگىمەلەسىپ تۇردى. بۇل كەزدە ايەلدەر گوي-گويگە باسىپ، الاقان سوعىپ، جەر ءبۇيىرىن سولقىلداتا بيلەپ كەتكەن. - ايەلىڭىز شاقىرادى، - دەدى بىرەۋ، ليزانىڭ داۋىسىن سەتي الماي قالعان ەۆگەنيگە. ءوزىن تاڭىرقاتقان ءبيشىنى كورۋگە شاقىرعان ەدى. ول ستەپاشكا بولاتىن. جاسىل جەلبەگەي، شولاق جەڭ، جىبەك ورامال قىلاڭ ۇرىپ، بۇرالىپ، وتتاي جايناپ تۇر. تاماشا بيلەگەن سەكىلدى. ول كورگەن جوق. - ءيا، ءيا، — دەدى ەۆگەني پەنسنەسىن ءبىر الىپ، ءبىر كيىپ. - ءيا، ءيا، - دەدى ول "ە، بۇدان قۇتىلا المايتىن شىعارمىز" دەپ ويلادى. ەۆگەني وعان قاراعان جوق، سيقىر سۇلۋلىعىنان زارەسى ۇشتى، سوندىقتان كوز قيىعىن تاستاعاننىڭ وزىنەن ادەمى بولىپ كورىندى. جارق ەتكەن جانارىنان ستەپانيدانىڭ ءوزىن كورىپ تۇرعانىن، تاماشالاپ تۇرعانىن سەزگەنىن اڭعاردى. ەۆگەني ىڭعايسىز بولماس ءۇشىن از ايالدادى دا، ۆارۆارا الەكسەەۆنانىڭ ستەپانيدانى قاسىنا شاقىرىپ ونى جانىم دەپ، بىردەڭەلەردى جالعان، ەبەدەيسىز ايتىپ تۇرعانىن كورىپ، بۇرىلىپ جۇرە بەردى. ۇيگە كەلدى. ستەپانيدانى كورمەس ءۇشىن كەتتى. جوعارى قاباتقا كوتەرىلىسىمەن نەگە ەكەنىن ءوزى دە اڭعارماي تەرەزە الدىنا باردى، بۇرىنعى ويناسىنان كوز الماي، اۋزىنان سۋى قۇرىپ قىزىقتاپ قارادى دا تۇردى. ءازىر ەشكىم كورمەگەن كەزدە جۇگىرىپ شىعىپ، اقىرىن باسىپ بالكونعا كەلىپ، سوندا شىلىم شەكتى دە، قىدىرعان كىسى سەكىلدەنىپ، باق ىشىمەن اشىناسى كەتكەن جاققا تارتتى. سەرۋەن باقتا ەكى اتتاماي جاتىپ اعاش اراسىنان شولاق جەڭ، جاسىل جەلبەگەي، قىزىل ورامال كولبەڭ ەتە ءتۇستى. ء"بىر قاتىنعا كەتىپ بارادى. بۇلار قايدا بارادى ەكەن، ءا؟" كەنەت ءورت جالىن ءناپسى بۋىنىنا ءتۇسىپ كەتكەندەي بولدى. وزىنە باعىنباس، قۇدىرەتتى كۇش اسەر ەتكەندەي. ەۆگەني جالت بۇرىلىپ، ستەپانيداعا قاراي ەنتەلەي جونەلدى. - ەۆگەني يۆانىچ، ەۆگەني يۆانىچ! قۇزىرىڭىزعا قۇلدىق، - دەگەن ارت جاقتان ەستىلگەن داۋىسقا قاراسا، قۇدىق قازىپ جۇرگەن ساموحين شال ەكەن. ەۆگەني تەرىس اينالىپ كەتتى. شالمەن سويلەسىپ قىرىنداي تۇرىپ، انا ەكەۋىنىڭ تومەن تۇسكەنىن، قۇدىققا بارعانىن، ياكي سونى سىلتاۋراتقانداي بولىپ سول جەردە از-كەم كىدىرىپ، دۋمان ىشىنە قايتا جۇگىرىپ كىرگەنىن كوردى. XIII

ساموحينمەن سويلەسكەننەن كەيىن ەۆگەني قىلمىس جاساعان كىسىدەي بولىپ، سالى سۋعا كەتىپ ۇيىنە قايتتى. بىرىنشىدەن، ستەپانيدا مۇنىڭ كورگىسى كەلەتىنىن، قۇشقىسى كەلەتىنىن ۇقتى. ەكىنشىدەن، انا قاتىن - اننا پروحوروۆا دا مۇنى بىلەتىن سەكىلدى. ەڭ باستىسى، ءوزىنىڭ جەڭىلگەندىگىن، ەرىكسىزدىگىن، باسقا ءبىر كۇشتىڭ جەتەگىندە كەتە بەرەتىنىن سەزدى، بۇگىن ءساتى ءتۇسىپ قانا قۇتىلعانىن، ەرتەڭ، بۇرسىگۇنى ءبارىبىر قۇريتىنىن ۇقتى. ء"يا، قۇريدى، - باسقاشا ۇعۋ مۇمكىن ەمەس، - سۇيىكتى، جاس ايەلىنىڭ كوزىنە ءشوپ سالىپ، ايداي الەمگە جاريا ەتىپ، دەرەۆنيادا قاتىنمەن ويناس جاساۋ، بۇل قۇردىم تۇبىنە كەتۋ، ماسقارا بولۋ عوي، وسىدان كەيىن ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن بە؟ جوق، امالىن تابۋ كەرەك، تابۋ كەرەك". ء"تاڭىرىم-اۋ، ءتاڭىرىم-اۋ! نە ىستەمەكپىن؟ وسىلاي قۇرىپ - اق كەتپەكپىن بە؟ - دەدى وزىنە-ءوزى. -امالىن تابۋعا بولماس پا؟ بىردەڭە ىستەۋ كەرەك قايتسە دە. ول تۋرالى ويلاما، - دەپ وزىنە-ءوزى بۇيرىق بەردى. - ويلاما!" - اشىناسى تۋرالى ويلاي باستادى، ول كوز الدىنا كەلدى، اعاش كولەڭكەسى كوز الدىنا كەلدى. اۋرۋىن ەمدەۋ ءۇشىن ايەلدىڭ دەنەسىنە قولىن اپارۋدان جۇرەگى شايلىققان شالدىڭ ءبىر قولىن قىزعان وتقا سالىپ، ساۋساقتارىن كۇيدىرىپ العانى جايلى وقيعا ەۆگەنيدىڭ ەسىنە ءتۇستى. ء"يا، قۇرىپ كەتكەنشە، ساۋساقتارىمدى بەرۋگە مەن دە ءازىرمىن". بولمەدە ەشكىم جوعىن كورىپ، سىرىڭكە جاقتى دا، ساۋساعىن وتقا ۇستادى. "ال، ويلا ەندى ول تۋرالى", - دەدى ءوزىن-ءوزى مىسقىلداپ. جانىنا باتا باستادى، قاقتالعان ساۋساعىن جۇلىپ الىپ، سىرىڭكەنى لاقتىرىپ جىبەردى. وزىنە-ءوزى كۇلىپ وتىر. "نەتكەن ابەستىك. بۇلاي ەتۋگە بولمايدى. ونى كورمەۋدىڭ رەتىن تابۋ كەرەك، نە ءوزىم كەتەم، نە ونى كەتىرۋ. ءيا، ونى كەتىرۋ. قالاعا ياكي باسقا اۋىلعا كەتسىن، كۇيەۋىنە اقشا بەرۋ قاجەت. جۇرت ءبىلىپ، وسەككە تاڭادى عوي ونى. مىنا سۇمدىقتان ارتىق ايتەۋىر ول. ءيا، بايلام وسى، -دەپ وزىنە-ءوزى اشىناسىنان كوزىن الماي قاراپ تۇرعان. "قايدا كەتتى؟" - دەپ سۇرادى كەنەت وزىنەن-ءوزى. مۇنى تەرەزە الدىنان كورىپ، جالت ەتىپ قاراپ، ءبىر قاتىنمەن قولتىقتاسىپ، باققا قاراي قولىن كوڭىلدى سەرمەي كەتىپ بارا جاتقان سياقتاندى. نەگە ەكەنىن بىلمەي، سول ارپالىس ويدىڭ الەگىمەن كەڭسەگە كەلدى. جۋىنىپ - قىرىنعان، ءساندى كويلەك كيگەن ۆاسيلي نيكولاەۆيچ ايەلىمەن، ورامالدى قوناقپەن شاي ءىشىپ وتىر. - ۆاسيلي نيكولاەۆيچ، سىزبەن قالاي سويلەسسەم ەكەن. - سويلەسەيىن، كانە. ءىشىپ بىتتىك. - جوق، ودان دا وڭاشا شىعىڭىز. - قازىر، كارتۋزىمدى الۋعا مۇرسات بەر. سەن، تانيا، ساماۋىردى جابا سال، - دەدى ۆاسيلي نيكولاەۆيچ كوڭىلدى شىعىپ بارا جاتىپ. ەۆگەنيگە ول قىزۋ كورىندى، نە ىستەۋ كەرەك، قايتا وسى كۇيدە مۇنىڭ جايىن جاقسىراق تۇسىنەر بولار. - مەن، ۆاسيلي نيكولاەۆيچ، تاعى دا اناۋ تۋرالى، - دەدى ەۆگەني، - اناۋ ايەل تۋرالى، -دەدى ەۆگەني، - اناۋ ايەل تۋرالى. - ە، نەمەنە. جۇمىسقا الماڭدار دەپ بۇيىرعام. - جو-جوق، جالپى مەن نە ويلايمىن، سىزبەن اقىلداسايىن دەگەنىم مىناۋ ەدى. ولاردى كوشىرىپ جىبەرۋگە بولماس پا ەكەن، بۇكىل وتباسىمەن كوشىرۋگە. - قايدا جىبەرەسىڭ ولاردى؟ - دەدى ۆاسيلي، ەۆگەنيگە جاقتىرماعانداي، مىسقىلداعانداي كورىندى. - اقشا، ءتىپتى كولتوۆسكىدەن جەر بەرسەم دەپ ەدىم، اناۋ كەتسە. - قالاي كەتىرەسىڭ؟ ءتۇپ - تۇقيانىنان قايدا بارادى؟ سىزگە سونىڭ قاجەتى نە؟ ونىڭ سىزگە بوگەتى بار ما؟ - شىركىن، ۆاسيلي نيكولاەۆيچ، مۇنى ەستۋ ايەلىمە سۇمدىق بولادى عوي. - ا، كىم ايتادى وعان؟ - وسى قورقىنىشپەن قالاي كۇن كورەرسىڭ؟ ا، جالپى بۇل ءزىلباتپان پالە. - نەسىنە ابىگەرلەنەسىڭ، جارقىنىم-اۋ؟ كەشەگىنى شۋلاتقاننىڭ كوزى شىقسىن. قۇدايعا كۇناسىز، پاتشاعا كىناسىز ەمەس پە، ءا؟ - سوندا دا كەتىرسە جاقسى-اق بولار ەدى. ءسىز كۇيەۋىمەن سويلەسە المايسىز با؟ - ا، سويلەسەتىن تۇك تە جوق. ە - ەي، ەۆگەني يۆانوۆيچ، مۇنىڭىز نە ءسىزدىڭ؟ ءبارى ءوتتى - ءبىتتى. نە بولمايدى، ومىردە؟ ا، ءسىز تۋرالى جاماناتقا كىمنىڭ اۋزى بارادى؟ ءسىز كوشەلى كىسىسىز. - ءبارىبىر ايتىڭىزشى. - جاقسى، سويلەسەيىك. بۇدان ەشتەڭە شىقپايتىنىن كۇنى بۇرىن بىلسە دە، بۇل اڭگىمە ەۆگەنيدى ازداپ ساباسىنا ءتۇسىردى. ەڭ باستىسى، تولقۋ ۇستىندە قاۋىپتى تىم ءوسىرىپ جىبەرگەنىن سەزدى. اشىناسىمەن كەزدەسۋگە بارا جاتتى ما؟ بۇل مۇمكىن دە ەمەس. ەۆگەني باق ءىشىن ارالاپ وتپەك ەدى، اناۋ اياق استىنان تاپ بولدى.

XIV

سول ترويتسا كۇنى، تۇستىكتەن كەيىن باق ىشىندە قىدىرىپ جۇرگەن ليزا كۇيەۋى جوڭىشقانى كورسەتپەك بولعان سوڭ شالعىنعا شىعىپ بارا جاتىپ، كىشكەنتاي ارىقتان وتە بەرە، تايىپ كەتىپ قۇلاپ قالدى. بۇيىرىمەن اقىرىن جىعىلدى، بىراق قاتتى داۋىس شىقتى، كۇيەۋى جۇزىنەن ۇرەيدى عانا ەمەس، جانعا باتقاندىقتى اڭعاردى. كوتەرىپ الام دەگەنىنە ايەلى قولىن قاقتى. - جوق، ءسال تۇرا تۇر، ەۆگەني، - دەدى بولار-بولماس جىميىپ، بەينە كىنالى ادامشا قاراپ. -اياعىم تايىپ كەتكەن عوي. - مىنە، ىلعي ايتام مەن، - دەي جونەلدى ۆارۆارا الەكسەەۆنا، - وسىنداي جاعدايداعى ادام ارىقتان سەكىرە مە؟ - جوق-جوق، ماما، تۇكتە ەتپەيدى. قازىر تۇرام. كۇيەۋىنىڭ دەمەۋىمەن تۇرعان ساتىندە بوزارىپ كەتتى، جۇزىندە ۇرەي. - ءيا، ءحالىم جاقسى ەمەس، - دەپ، شەشەسىنىڭ قۇلاعىنا بىردەڭە سىبىرلادى. - اي، قۇدايىم-اي، نە ىستەدىڭدەر! جۇرمە دەپ قاقساپ ەدىم مەن! - ۆارۆارا الەكسەەۆنا ايقايعا باستى. - توقتاڭدار، كىسى جىبەرەيىن. وعان جۇرۋگە بولمايدى. ونى كوتەرىپ اكەتۋ كەرەك. - سەن قورىقپايمىسىڭ، ليزا؟ مەن سەنى كوتەرىپ اكەتەيىن، - دەدى ەۆگەني ونى سول قولىمەن قاۋسىرا باستاپ. - موينىمنان قۇشاقتاپ ال. ءدال وسىلاي. ەڭكەيىپ، وڭ قولىن اياق استىنا جىبەرىپ، ليزانى كوتەرىپ الدى. ەۆگەني ليزا جۇزىندەگى وسى ساتتەگى ءبىر ازاپ، ءبىر ريزالىق سەزىمىن بۇدان كەيىن ەش ۋاقىتتا ۇمىتا المادى. - اۋىر عوي ساعان، جانىم، - دەدى كۇلىمسىرەپ. - مامام جۇگىرىپ بارادى، ايت وعان! ليزا جابىسا ءتۇسىپ كۇيەۋىن ءسۇيىپ الدى. ەۆگەنيدىڭ قالاي كوتەرىپ اكەلە جاتقانىن شەشەم دە كورسە ەكەن دەيتىن سەكىلدى. ەۆگەني داۋىستاپ ۆارۆارا الەكسەەۆنانىڭ اسىقپاۋىن، ءوزى-اق جەتكىزەتىنىن ايتتى. ۆارۆارا الەكسەەۆنا توقتاي قالىپ، بۇرىنعىدان بەتەر اتتانعا باستى. - سەن ءتۇسىرىپ الاسىڭ، ءسوزسىز ءتۇسىرىپ الاسىڭ. ونىڭ كوزىن جويعىڭ كەلەدى. ار جوق سەندە. - ال مەن جاقسى كوتەرىپ كەلەم. - مەنىڭ قىزىمدى قالاي قۇرتقانىڭدى كورگىم كەلمەيدى، كورە المايمىن. - ۆارۆارا الەكسەەۆنا سەرۋەن باقتىڭ پۇشپاعىنا جۇگىرىپ كەتتى. - تۇك ەتپەيدى، بۇل باسىلادى، - دەدى ليزا كۇلىمسىرەپ. - ايتەۋىر اناداعىداي ناسىرعا شاپپاسا - اق بولار ەدى. - جوق، مەن ول تۋرالى ەمەس. تۇك ەتپەيدى، ءاي، مامام - اي، شارشادىڭ، دەم الشى. قارى تالسا دا ەۆگەني ليزانى ۇيگە دەيىن ماقتانىشپەن كوتەرىپ كەلدى. ۆارۆارا الەكسەەۆنا الدارىنان جىبەرگەن قىزمەتشى مەن اسپازعا بەرمەي، جاتار بولمەگە اكەپ، توسەككە سالدى. - ال، سەن بار، - دەدى ليزا، وزىنە قاراي تارتىپ قولىنان ءسۇيدى. - اننۋشكا ەكەۋمىز بىردەڭە ەتەرمىز. فليگەلدەن ماريا پاۆلوۆنا جۇگىرىپ جەتتى. ليزانى شەشىندىرىپ جاتقىزدى. ەۆگەني قولىنا كىتاپ ۇستاپ، قوناق ۇيدە توسىپ وتىر. ءوتىپ بارا جاتىپ ۆارۆارا الەكسەەۆنانىڭ ءىشىپ-جەپ، جەك كورە قاراعانى قابىرعاسىن قايىستىردى. - نە بۇل؟ - نە؟ نەگە سۇرايسىڭ؟ ايەلىڭدى جىرادان سەكىرتكەندە ويلاعانىڭ ىسكە اسقان سەكىلدى. - ۆارۆارا الەكسەەۆنا! - دەپ ەۆگەني ايقايلاپ جىبەردى. - شىداۋ مۇمكىن ەمەس بۇعان. ەگەر ءسىز جۇرتتى ازاپتاپ، ولاردىڭ ءومىرىن ۋلاعىڭىز كەلسە - باسقا ءبىر جاققا كوزىڭىزدى جوعالتىڭىز دەگىسى كەلدى دە، ىركىپ قالدى. - جانىڭىزعا باتپاي ما وسى؟ - كەش ەندى. جەڭىمپازداي تاناۋىن كوتەرىپ، ەسىككە كىردى. ليزا جامان قۇلاعان ەدى. اياعى وقىس تايىپ كەتكەن، تاعى تۇسىك تاستاۋ قاۋپى بار. تىپ-تىنىش جاتۋدان باسقا ەشنارسە جاساۋعا بولمايتىنىن ءبارى دە بىلە تۇرىپ، اقىرى دارىگەر شاقىرتۋعا كەلىستى. "اسا قادىرمەندى، نيكولاي سەمەنوۆيچ، - دەپ جازدى ەۆگەني دارىگەرگە، - ءسىزدىڭ بىزگە دەگەن ارقاشان قايىرىمدى جۇرەگىڭىز مەنىڭ ايەلىمە كومەككە كەلۋدەن تارتىنبايدى دەپ سەنەم. ونىڭ جاعدايى... ت.ب." حاتتى جازىپ ءبىتىپ، كولىكپەن كىسى جايىن رەتتەمەك ءۇشىن اتقوراعا كەتتى. ءىستى تۇگەل ءوزى تىندىرىپ، كوشىردى جىبەرىپ، ساعات ونعا اينالعاندا ۇيگە كەلدى. ايەلى ەش جەرىم اۋىرمايدى، ءحالىم جاقسى دەپ جاتىر. ليزادان نوتامەن قالقالانعان شام قاسىندا ۇلكەن قىزىل كورپەشە توقىپ وتىرعان ۆارۆارا الەكسەەۆنانىڭ ءتۇرى مىناۋ وقيعادان كەيىن دۇنيە تارك دەگەندى تايسالماي ايتىپ تۇر. "كىم نە ىستەسە دە، مەن ءوز مىندەتىمدى اتقاردىم". ەۆگەني مۇنى كوردى، بىراق اڭعارماعان كىسى سەكىلدەنىپ، كوڭىلدى، قامسىز كەيىپپەن ات جەككەنىن، كاۆۋشكا دەگەن بيەنىڭ سول جاق قوساقتا جاقسى ءجۇرىپ كەتكەنىن ايتا باستادى. - ءيا، ارينە، كومەك كەرەك بولعان شاق، جىلقىنى ۇيرەتەتىن مەزگىل دارىگەردى دە جارعا جىعاتىن شىعار، - دەدى ۆارۆارا الەكسەەۆنا پەنسنەنىڭ استىنان قاراپ، توقىماسىن شامنىڭ ءدال استىنا اپارىپ. - بىرەۋىن جىبەرۋ قاجەت بولدى عوي. قولايلىسىن جاسادىم. - ءا، سەندەردىڭ اتتارىڭ مەنى پويىزدىڭ استىنا قالاي الا قاشقانىن جاقسى بىلەم. بۇل ونىڭ باياعىدا ويدان شىعارعان وتىرىگى ەدى. ەۆگەني قازىر ولاي بولماعانىن بايقاماي ايتىپ تاستادى. - مەن ىلعي تەككە ايتپايمىن، وتىرىكشى، جالعان ادامدارمەن ءومىر سۇرۋدەن قيىن ەشنارسە جوق دەپ كنيازعا دا تالاي رەت ايتۋشى ەدىم; مەن ءبارىن كوتەرەم، بىراق مۇنى ەمەس. - بىرەۋدىڭ جانىنا قاتتى باتىپ وتىرسا، ول مەنىڭ جانىما، - دەدى ەۆگەني. - ءا، ول كورىنىپ تۇر. - نە؟ - تۇككە ەمەس، مەن شىلتەر ساناپ وتىرمىن. ەۆگەني وسى ءسات توسەك قاسىندا تۇرعان. ليزا وعان قاراپ، كورپە ۇستىندە جاتقان تەرشىگەن قولىمەن قولىن الىپ، قىسىپ قويدى. "مەن ءۇشىن ونى كوتەرە سالشى. ءبىر-ءبىرىمىزدى سۇيۋگە ول قىرسىق جاساي المايدى دا". - ويتپەيمىن. بۇل جاي، - دەپ سىبىرلادى ەۆگەني ايەلىنىڭ تەرلەگەن سالالى ساۋساقتارىن، جۇمۋلى جاتقان ادەمى كوزدەرىن ءسۇيىپ. - شىنىمەن تاعى اناۋ ما؟ - دەدى ول. - قالاي؟ - قاتەلەسپەۋ قيىن ارينە، بىراق بويىمداعى ءتىرى سەكىلدى، ءومىر سۇرەتىن سەكىلدى، - دەدى ليزا ءوز ىشىنە قاراپ. - اح، ويلاۋدىڭ ءوزى سۇمدىق، سۇمدىق. ورنىڭا بارىپ جات دەگەنىنە قاراماستان، ەۆگەني قىزمەت قىلۋعا ءازىر كۇيدە ءتۇندى ايەلىنىڭ جانىندا وتكىزدى. ليزا جايلى جاتتى، دارىگەرگە كىسى جىبەرمەگەندە، مۇمكىن تۇرىپ تا كەتەتىن ەدى. تۇسكە قاراي دارىگەر كەلدى، ارينە، اۋرۋ قايتالانىپ وتىرعاندىقتان قاۋىپ ويلاتۋى مۇمكىن، بىراق ءبىر ەسەپتەن ونىڭ بەلگىسى جوق، قۇلان-تازا ساۋىعىپ كەتپەگەندىكتەن دە تاعى ءبىر ەسەپتەن ەكىنشى جاعىن دا ەسكەرۋ كەرەكتىگىن ءماسليحات ەتتى. سوندىقتان دا جاتۋ كەرەك، مۇنى قايتسە دە ورىنداسىن دەمەيدى، ءبارىبىر قۇلاق اسىپ جاتقان ابزال. مۇنىڭ ۇستىنە دارىگەر ۆارۆارا الەكسەەۆناعا ادامنىڭ دەنە مۇشەلەرى جايلى كوپ اڭگىمە ايتتى. ۆارۆارا الەكسەەۆنا باسىن ماڭعازسي شۇلعىپ وتىردى. قولقايىر الىپ، ونى ادەتتەگىدەي الاقانى نىق ماي شەتتىگىنە قىسىپ دارىگەر كەتتى، ءبىر جۇما توسەك تارتىپ جاتپاق بولىپ سىرقات قالدى. ۋاقىتىنىڭ كوبىن ەۆگەني ايەلىنىڭ قاسىندا وتكىزدى، قىزمەت قىلدى، اڭگىمەلەستى، بىرىگىپ كىتاپ وقىدى، ەڭ قيىنى ۆارۆارا الەكسەەۆنانىڭ ءجون-جوسىقسىز شاپتىققانىن كوتەردى، ءتىپتى ونى ازىلگە اينالدىرىپ، جايما - شۋاقتادى. بىراق ول ۇيدە وتىرا المادى. بىرىنشىدەن، ۇنەمى جانىندا ومالا بەرسە اۋىرىپ قالاتىنىن ەسكەرتىپ، سىرتقا شىق دەدى ايەلى، ەكىنشىدەن، شارۋاشىلىق اتتاپ باسقان جەردە مۇنى كەرەك قىلىپ تۇردى. ەۆگەني ۇيدە قۇيرىق باسىپ وتىرا المادى، ىلعي ەگىس دالاسىندا، توعايدا، باقتا، كوپ ىشىندە ءجۇردى، قايدا بولسىن قۇر وي ەمەس، ستەپانيدانىڭ ءتىرى بەينەسى قىر سوڭىنان قالماي قويدى، جادىنان، ءتىپتى سيرەك شىعادى. بۇل دا ەشتەڭە ەتپەس ەدى; الگى سەزىمدى جەڭگەن دە بولار ما ەدى، ەڭ سۇمدىعى بۇرىن اشىناسىن ايلار بويى كورمەسە، ەندى ۇنەمى كورىپ، ىلعي كەزدەسىپ قالىپ جۇرەدى. ول شاماسى، مۇنىڭ بۇرىنعى قاتىناستى جاڭعىرتقىسى كەلەتىنىن سەزىپ ادەيى جولىعىپ قالاتىن سياقتى. بۇل دا، ول دا ءتىس جارىپ ەشنارسە ايتقان جوق، سوندىقتان ءبۇل دا، ول دا سەرتپەن كەلمەيتىن، جولىعىپ قالۋعا تىرىساتىن. ۇشىراسىپ قالاتىن جەر - قاتىندار قاپپەن سيىرعا ءشوپ الۋعا باراتىن ورمان ءىشى. جانە ەۆگەني مۇنى جاقسى بىلەدى، وسى سەبەپتى كۇندە سول ماڭدى تورىپ ءجۇر. كۇن سايىن بەتتەمەسكە وزىنە-ءوزى سەرت بەرەدى، بىراق ءار كۇن ونىڭ ورمانعا بارىپ، داۋىس -دابىرعا قۇلاق ءتۇرىپ، بۇتا اراسىنان باسپالاپ قاراپ، جۇرەگى تايشا تۋلاپ، اشىناسىن ىزدەۋىمەن اياقتالاتىن. كوڭىلدەسى مە، باسقا ما - مۇنى ءبىلۋدىڭ وعان قاجەتى قانشا ەدى؟ ءوزى دە بىلمەيدى. بۇل اشىناسى بولسا دا، ءتىپتى جالعىز بولسا دا بارماس ەدى - وسىلاي دەپ ويلايدى، - تايىپ بەرەر ەدى، الايدا كورۋگە قۇشتار. ءبىر رەت ۇشىراسىپ قالدى: بۇل توعايعا ەنە بەرگەندە، اناۋ ارقاسىندا ءشوپ سالعان اۋىر قابى بار، قاسىنداعى ەكى قاتىنمەن شىعىپ بارا جاتتى. ءسال ەرتەرەك قيمىلداعانىندا ورماندا كەزدەسەردەي ەكەن. ارينە اناۋ قاتىنداردىڭ كوزىنشە كەرى ورالىپ كەلە المايدى. مۇمكىن ەمەسىن بىلە تۇرا، قاتىندار كورىپ قويادى دەپ قايمىقپاي-اق، ەۆگەني بۇتا جانىندا قاراپ تۇردى. اشىناسى كەلگەن جوق، ارينە، بىراق ول بۇل جەردە كوپ اينالسوقتادى. قۇدايىم - اۋ، قيالىندا قانداي عاجاپتانىپ بارادى. بۇل ءبىر رەت ەمەس، بەسىنشى، التىنشى رەت. ءۇستى - ۇستىنە مەڭدەي تۇسكەندەي. ەشقاشان مۇنداي سۇلۋ كورىنبەگەن. سيقىر سۇلۋلىعى ءوز الدىنا، مۇنداي بۇلتارتپاس تىلسىم كۇشپەن استە شىرماپ الماعان-دى. ەركىنەن ايرىلىپ، ەسى كەتكەندەي ءحالىن سەزىنەدى. وزىنە دەگەن قاتال تالابى ءبىر مىسقال دا كەمىگەن جوق; ءناپسى تىلەگى، مىناۋ قىلمىس جانىن تۇرشىكتىرەدى، توعايدى تورىپ ءجۇرۋ قىلمىس بولاتىن. اشىناسىمەن جاقىن، قالتارىستا كەزدەسسە، باسسالارى حاق. جۇرت الدىنداعى، ونىڭ الدىنداعى، ءوز ۇياتى عانا ۇستاپ تۇرعانىن بىلەدى. بۇل ۇياتتان اتتاپ وتەردەي كوز كورمەس قاراڭعىلىق ياكي ءبارىن ۇمىتتىرار دۇلەي قۇشتارلىق ىڭعايىن ىزدەيتىنىن جانە بىلەدى. بوتتاشىق قىلمىسكەر ەكەنىن تانىپ، ءوزىن-ءوزى جەك كورىپ، بەزىنىپ كەتتى. ءالى بەرىلمەگەنى ءۇشىن دە جەك كورەدى. مەدەت بەر، قۇتقار دەپ كۇندە قۇدايعا تاۋاپ ەتەدى، ەندى اتتاپ باسپايمىن، ونىڭ بەتىنە قارامايمىن دەپ كۇندە ىشتەي بايلام جاسايدى. كۇندە ءازازىل نيەتتەن قۇتىلۋدىڭ امالىن ويلاپ تاۋىپ، سونى قولدانادى. بىراق ءبارى اۋرەشىلىك ەدى. ءبىر امال كۇندەلىكتى ءىس بولاتىن; ەكىنشى امال - ماڭداي تەرىن توگە قيمىلداپ، بوي تارتۋ بولاتىن; ءۇشىنشىسى - ايەلى، ەنەسى، جۇرت - ءبارى مىنا سۇمدىقتى بىلگەندە ايرانداي توگىلەر ۇياتتان قورقۋ بولاتىن. ول وسىنىڭ ءبارىن دە ىستەدى، جەڭەتىندەي سەكىلدەنەتىن، بىراق تالما -ءتۇس كەزىندە، باياعى جولىعىسۋلار ساتىندە، ءشوپ اراسىندا تابىسقان شاقتا، ورمانعا قاراي كەتىپ بارا جاتادى. وسىلاي ازاپتى بەس كۇن ءوتتى. ەۆگەني اشىناسىن كوز ۇشىنان كورىپ قالىپ ءجۇردى، الايدا ءبىر رەتتە تۇيىسكەن جوق. XVI

ليزا ەپتەپ وڭالا باستادى، كۇيەۋىنىڭ باسىنداعى وزگەرىس، وزىنە تۇسىنىكسىز وزگەرىس قابىرعاسىنا باتىپ، مازاسىن الادى. ۆارۆارا الەكسەەۆنا از ۋاقىتقا كەتكەن بولاتىن، بوتەننەن تەك اناۋ اعايىن بار. ماريا پاۆلوۆنا ادەتتەگىدەي ۇيدە. ماۋسىم ايىنداعى نايزاعايدان كەيىن ءجيى قۇيىپ بەرەتىن اق جاۋىن، ەكى كۇنگە سوزىلعان جاۋىننان كەيىن ەۆگەنيدىڭ باسى قاتىپ جۇرگەن ەدى. جاڭبىر جۇمىس اتاۋلىنى دوعارىپ تاستادى. كوكسوقتا كەسىرىنەن كوڭ دە تاسىلماي قالدى. جۇرت ەكى قولىن الدىنا سالىپ ۇيدە وتىر. باقتاشىلار ابدەن سىلىكپەلەرى شىعىپ، ارەڭ دەگەندە مالداردى قايىرىپ اكەلەدى. سيىرلار مەن قويلار بىتىراي قاشادى. جالاڭ اياق، باستارىنا ورامال بايلاي سالعان قاتىندار باتپاققا مالتىعىپ، سيىرلارىن ىزدەپ ءجۇر. جول بويى سارقىراعان تارام-تارام جىلعا، ءشوپ - جاپىراقتى سۋ الىپ كەتكەن. جايىلىمعا قاراي كوپ ارنا تىنىمسىز ساۋلايدى. ەۆگەني بۇگىن ءىش پىستىرار كوڭىلسىز كۇيدەگى ايەلىنىڭ قاسىندا ۇيدە وتىر. ليزا قايتا -قايتا ەۆگەنيدىڭ سالقىن سەبەبىن تەرگەيدى. كۇيەۋى ەشتەڭە بولماعانىن ايتىپ، قىنجىلا جاۋاپ بەرەدى. ول سۇراۋىن توقتاتتى، بىراق رەنجىپ قالدى. تاڭەرتەڭگى تاماقتان كەيىن قوناقۇيگە جايعاسقان. اعايىنى ءوزىنىڭ ۇلكەن قاۋىمداعى تانىستارى جايلى ويدان شىعارعان وتىرىگىن ءجۇزىنشى رەت ايتىپ وتىر. كەۋدەشە توقىپ جاتقان ليزا كۇن رايىنىڭ بۇزىلعاندىعىنا، بەلىنىڭ اۋىرعانىنا كەيىس ءبىلدىرىپ كۇرسىنىپ قويادى. اعايىن وعان جانتايۋعا كەڭەس بەرىپ، ءوزى شاراپ سۇرادى. ەۆگەنيدىڭ كەرەمەت ءىشى پىستى. ءبارى سۇرقاي، سۇرەڭسىز. ول كىتاپ وقىپ، تەمەكى تارتىپ وتىر، بىراق باسىنا تۇك كىرمەيدى. - بارىپ سۇرگىلەردى كورۋ كەرەك، كەشە اكەلگەن، - دەپ تۇردى دا جۇرە بەردى. - شاتىر الساڭشى. - جوق، ۇستىمدە كيىمىم بار. الىسقا بارمايمىن عوي جانە. ەتىگىن، سۋ وتپەيتىن پالتوسىن كيىپ زاۋىتقا قاراي تارتتى، جيىرما قادام اتتاماي جاتىپ، قارسى الدىنان بوكسەسى دوڭگەلەنىپ ءبىر ايەل شىعا كەلدى. باسىنا، يىعىنا جامىلعان ورامالىن قولىمەن تۇزەي بەرەدى. - مۇنىڭ نە؟ - دەدى ەۆگەني، ءا دەگەندە ونى تانىماي قالىپ. اناۋ توقتاي قالىپ، كۇلىمسىرەپ، ەۆگەنيدىڭ بەتىنە ۇزاق كوز تاستادى. - بۇزاۋ ىزدەپ ءجۇرمىن. مىناداي كوكسوقتادا قايدا بارماقسىز؟ - دەدى ستەپانيدا ەۆگەنيمەن بەينە كۇندە كەزدەسىپ جۇرگەن كىسىدەي. - كۇركەگە كەل، - دەدى كەنەت ەۆگەني، قالاي ايتقانىن ءوزى دە بىلمەي قالىپ. باسقا بىرەۋ ايتقان سياقتى. ورامالىن تىستەپ، كوزى جالت ەتىپ، بارا جاتقان جاعىنا - باققا، كۇركەگە قاراي جۇگىرە جونەلدى، ەۆگەني بۇتا اينالىپ، سوندا بارماق. - مىرزا، - دەگەن ارت جاقتان داۋىس ەستىلدى. - ءبىر مينۋتقا كىرىپ كەتسىن دەپ زايىبىڭىز شاقىرادى. بۇل وزدەرىنىڭ قىزمەتشىسى ميشا ەدى. "قۇدايىم - اۋ، ەكىنشى رەت سەن مەنى قۇتقارىپ وتىرسىڭ", - دەپ ويلاعان ەۆگەني، دەرەۋ كەرى قايتتى. ليزا ونىڭ اۋرۋ ايەلگە تۇستە ءدارى اپارىپ بەرەم دەگەن ۋادەسىن ەسىنە سالدى، سونى الا كەتۋىن ءوتىندى. ءدارىنى ازىرلەگەنشە بەس مينۋت ءوتتى. ونى الىپ شىققان بويدا كۇركەگە تارتۋعا ۇيدەگىلەر كورىپ قويار دەپ جۇرەكسىندى. كوزدەن تاسالانا بەرە، جالت بۇرىلىپ، كۇركەگە جۇگىردى. كۇركە ورتاسىندا جىميا كۇلىپ تۇرعان اشىناسىن ەلەستەتىپ تە كەلەدى; ول جوق ەدى، كۇركەدە بولعانىن ايتارلىقتاي دا ەش بەلگى جوق. ايتقان ءسوزىن ەستىمەگەن شىعار، ۇقپاعان شىعار، سوندىقتان كەلمەگەن شىعار دەپ ويلادى. ويناسى وسىنى ەستىپ قويار دەپ قورىققانداي تاناۋىنىڭ استىنان مىڭگىرلەدى. "الدە، مۇمكىن كەزدەسكىسى كەلمەگەن شىعار؟ ونىڭ بۇعان ىندىنى قۇرىپ تۇر دەگەندى قايدان ويلاپ تاپتى وسى. ءوزىنىڭ باسىبايلى كۇيەۋى بار; جاقسى ايەلى بولا تۇرا باسقانىڭ سوڭىنان سالپاقتايتىن جالعىز سۇمەلەك مەن عانا". توبەسىنەن سالامى سالبىراپ، سۋى سورعالاعان جىرتىق كۇركەدە وتىرىپ وسىنى ويلادى. "ول كەلگەندە قانداي راحات بولاتىن ەدى. مىنا جاڭبىردا وڭاشا، جاپا - جالعىز. تاعى ءبىر رەت تە بولسا باۋىرعا باسسا، ودان كەيىن اقىر زامان ورناسا دا كورىپ الدىم. ءيا، ءيا، - دەپ ەسىنە ءتۇسىردى، -كەلسە، ىزىنەن تابۋعا بولادى! كۇركەنىڭ ىرگەسىن كومگەن توپىراققا، ءشوپ باسىپ ۇلگەرمەگەن سوقپاققا قاراپ، جالاڭاياقتىڭ ءالى مولدىرەپ جاتقان ىزىنە كوزى ءتۇستى. ءيا، ول بولعان ەكەن. ەندى ءبىتتى. قاي جەردە كورسەم، سول جەردە باس سالام. ءتۇن ىشىندە بارام". ەۆگەني كۇركە ىشىندە ۇزاق وتىرىپ، ەزىلىپ، سۇلەسوقتانىپ شىقتى. ءدارىنى اپارىپ ۇيگە قايتتى، تۇستىكتى كۇتىپ، ءوز بولمەسىندە جاتىپ قالدى.

XVII

تۇستىك الدىندا ليزا كۇيەۋىنىڭ قاسىنا كەلدى، ونىڭ كوڭىلسىزدىگىنىڭ سەبەبىن ويلاي تۇرىپ. ماسكەۋگە بوسانۋ ءۇشىن اپاراتىنىنا مۇنىڭ كەيىستىكپەن قارايتىنىنان قورقاتىنىن، وسىندا قالۋعا بەل بۋعانىن ايتا باستادى. نە قىلسا دا ماسكەۋگە بارمايدى. ليزانىڭ تولعاقتان ءالجۋاز بالا تابۋدان سەسكەنىپ، ات-تونىن الا قاشىپ تۇرعانىمەن، كۇيەۋىنە دەگەن ماحاببات جولىندا ءبارىن وپ-وڭاي قۇربان ەتكەنىن ءبىلدى. ءۇي ىشىندە ءبارى تاپ - تۇيناقتاي، تازا، كىرشىكسىز، ەۆگەني كوڭىلى قاراڭعى، الەم-تاپىرىق، بىلاپىت. ءوز السىزدىگىن قانشا جەك كورسە دە، ەندى قايتالاماسقا بەل بۋسا دا، ەرتەڭ بۇگىنگى ابىلەت تاعى باسارىن ءبىلىپ، ەۆگەني كەش بويى كوك تەرگە ءتۇسىپ، ازاپقا باتتى. - جوق، بۇل مۇمكىن ەمەس، - دەدى وزىنە-ءوزى بولمە ىشىندە ەرسىلى-قارسىلى سەندەلىپ. - بۇعان قارسى ەم بولۋ كەرەك قوي قايتسە دە. قۇدايىم - اۋ، نە ىستەدىم؟! شەتەلدىك مانەرمەن بىرەۋ ەسىك تىقىلداتتى. اعايىنى ەكەنىن جازباي تانىدى. - كىرىڭىز، - دەدى ەۆگەني. اعايىن ءوزى تىلەنىپ ليزانىڭ ەلشىسى بولىپ كەلگەن. - بويىڭداعى وزگەرىستى بايقاعانىمدى سەن سەزەمىسىڭ، - دەدى ول - بۇل ليزانى دا قانداي ازاپقا ءتۇسىرىپ جۇرگەنىن بىلەم. باستالعان تاماشا ىستەردى اياعىنا جەتكىزبەي تاستاۋدىڭ ساعان اۋىر ەكەنىن مەن بىلەم. ساپارعا شىق دەر ەدىم. سەنىڭ دە، ونىڭ دا كوڭىلدەرىڭ ورنىعادى. قىرىمعا تارت دەر ەدىم. شيپالى تابيعاتى قانداي، ونىڭ ۇستىنە ءجۇزىم پىسكەن شاققا ءدوپ تۇسەسىڭدەر. - اعا، - دەدى كەنەت ەۆگەني، - مەنىڭ سىرىمدى، سۇمدىق سىرىمدى، ماسقارا سىرىمدى تىسىڭىزدەن شىعارماي ۇستاي الاسىز با؟ - ويباي-اۋ، ماعان شاك كەلتىرەمىسىڭ؟ - اعاتاي! ءسىز ماعان قول ۇشىن بەرە الاسىز. ءتىپتى قۇتقارا الاسىز، - دەدى ەۆگەني. قادىر تۇتپايتىن اعايىنعا شەشىلەم، ونىڭ كوزىنە جامان قىرىمنان كورىنەم، جەر بولام دەگەن وي ەۆگەنيدىڭ جانىنا جاعىپ كەتتى. ءوزىن - ءوزى قور، كۇنالى سەزىنىپ، جازا شەككىسى كەلدى. - ايت، جارقىنىم، ءوزىڭدى قالاي جاقسى كورىپ كەتكەنىمدى بىلەسىڭ عوي، - دەدى اعايىن سىر اشىلارىنا، سۇمدىق سىر اشىلارىنا، ول وزىنە پايدالى بولارىنا رازى سەكىلدەنىپ. - ەڭ الدىمەن سىلىمتىك، سۇمەلەك ەكەنىمدى، قىلمىسكەر، كۇناكار ەكەنىمدى ايتۋىم كەرەك. - قوي، ونىڭ نە؟ - دەدى اعايى تاماعىن كەنەپ. - قالايشا سىلىمتىك بولمايمىن، مەن، ليزانىڭ كۇيەۋى، ليزانىڭ تازالىعىن، ماحابباتىن بىلە تۇرىپ، - مەن، ونىڭ كۇيەۋى باسقا قاتىننىڭ قوينىنا بارعىم كەلەدى؟ - ياعني نەلىكتەن اڭسارىڭ اۋادى؟ سەن ايەلىڭنىڭ كوزىنە ءشوپ سالعان جوقسىڭ با؟ - ءيا، بىراق الداعانمەن بىردەي، ويتكەنى مەنىڭ ەركىمە يلىكپەيتىن نارسە بۇل. مەن تىلەنىپ تۇرعم. ماعان بوگەت جاسادى، ايتپەسە قازىر مەن... قازىر... نە ىستەپ تاستاعانىمدى بىلمەس ەم. - ءجا، سابىر، ءتۇسىندىرشى ماعان... - ول، بىلاي ەندى. بويداق كۇنىمدە اقىماقتىق جاساپ ءبىر قاتىنمەن ويناس بولدىم، وسى ءوز دەرەۆنيامىزدىكى. توعايدا، دالادا ءتۇيىسىپ جۇردىك. - ادەمى مە ءوزى؟ - دەدى اعايىن. بۇل سۇراقتان ەۆگەني تىكسىنىپ قالدى، بىراق وعان الدارقاتۋ سەكىلدى ءبىر نارسە كەرەك ەدى، سوندىقتان الگىنى ەستىمەگەنسىپ، ءسوزىن جالعاي بەردى. - وپ-وڭاي تىيىلارمىن، ءبارى بىتەر دەپ ويلاعام. ۇيلەنۋگە دەيىن تاستاعام، ءبىر جىل كورگەم دە، ويلاعام دا جوق ونى، - ءوزىن تىڭداۋ، ءوز ءحالىن سيپاتتاۋدى تىڭداۋ ەۆگەنيگە ءبىر ءتۇرلى ەدى، - راس، كەيدە جوراعا سەنەسىڭ، ونى كوردىم دە، جۇرەگىمە قۇرت ءتۇستى - كەمىرىپ جەپ جاتىر. قىلىعىمنىڭ سۇمدىعىن سەزىنىپ، ءار مينۋتتا ىستەي الاتىن، سوعان تىلەنىپ جۇرگەن، قۇداي ساقتاپ قانا جاساي الماي جۇرگەن قىلمىسىمنىڭ ماسقارالىعىن ۇعىنىپ، وزىمە - ءوزىم ۇرسام. كەشە مەنى ليزا شاقىرعاندا، سوعان كەتىپ بارا جاتتىم. - قالاي، جاۋىندا ما؟ - ءيا، اعاتاي، ابدەن سىلىكپەم شىقتى، سىزگە شىنىمدى اقتارىپ، كومەك سۇراعىم كەلدى. - ءيا، ارينە ءوز يەلىگىڭە بۇل جاقسى ەمەس. جايىلىپ كەتەدى. ليزانىڭ دىمكاس ەكەنىن مەن بىلەم، ونى اياۋ كەرەك، وز يەلىگىندە مۇندايدىڭ قاجەتى نە؟ تاعى دا ەۆگەني بۇلاردى قۇلاعىنا ىلگىسى كەلمەدى، ءىستىڭ توق ەتەرىنە كوشتى. - ءسىز مەنى مەنىڭ وزىمنەن قۇتقارىڭىز. تىلەيتىنىم وسى سىزدەن. بۇگىن ماعان كەزدەيسوق بوگەت جاسادى، ەرتەڭ، باسقا ءبىر كۇنى بوگەت جاساي المايدى. ول دا بىلەدى قازىر. مەنى جالعىز جىبەرمەڭىز. - جارايدى، سويتەلىك - اق، - دەدى اعايىن. - سەن سونشالىق عاشىقسىڭ با؟ - جو - وق، مۇلدە باسقا نارسە. باسقا نارسە، الدەقانداي تىلسىم كۇش قىسىپ العان، بوساتپايدى. نە ىستەرىمدى بىلمەيمىن. مۇمكىن وڭالارمىن، سوندا... - مىنە، ەندى مەنىڭ ايتقانىم بولىپ شىقتى، - دەدى اعايىن. - قىرىمعا تارتايىق تا. - ءيا، ءيا، تارتايىق، ازىرگە ءسىزدىڭ قاسىڭىزدا بولام. سىزگە ايتام.

XVIII

ەۆگەنيدىڭ اعايىنىنا سىرىن ايتۋى، ەڭ باستىسى سول ءبىر جاڭبىرلى كۇننەن كەيىن جانىن جەگىدەي جەگەن ار مەن ۇيات ازابى ونى ايىقتىرعانداي ەدى. يالتاعا ءبىر جۇمادان سوڭ جۇرمەكشى بولدى. بۇل جۇمانىڭ ىشىندە ەۆگەني جولعا اقشا قاراستىرۋ ءۇشىن قالاعا باردى، ۇيدە، كەڭسەدە وتىرىپ شارۋاشىلىق ىستەرىن تىندىردى، ايەلىنە كوڭىلى ءجىبىپ، وڭ قاباعىن بەردى، ىشكى سارايى تۇلەگەندەي ەدى. ءسويتىپ، سوناۋ جاڭبىرلى كۇننەن كەيىن ستەپانيدانى ءبىر دە ءبىر رەت كورمەستەن ايەلىمەن قىرىمعا ساپار شەگىپ كەتتى. ولار قىرىمدا ەكى اي راقات كەشتى. سونى اسەردىڭ كوپ بولعانى سونشالىق، ەۆگەنيگە بۇرىنعىنىڭ ءبارى ەستەن شىعىپ كەتكەندەي كورىندى. قىرىمدا ەسكى كوزدەردى جولىقتىرىپ، ولارمەن بۇرىنعىدان دا باۋىرلاسىپ كەتتى، مۇنىڭ ۇستىنە جاڭا ادامدارمەن تانىستى. مۇنداعى ءومىر ەۆگەني ءۇشىن بازارى تارقاماس مەرەكەدەي ەدى، مۇنىڭ ۇستىنە ءمان-ماعىنالى ءارى پايدالى بولدى. گۋبەرنيالارىنىڭ بۇرىنعى باسشىسىمەن دە سوندا تانىستى، اقىلدى، يلىككىش بۇل ادام ەۆگەنيدى ۇناتىپ، سىر ءبولىسىپ جاقىن تارتتى. تامىزدىڭ اياعىندا ليزا ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي، جۇتىنىپ تۇرعان قىز تاپتى. كەنەتتەن وپ-وڭاي بوساندى. قىركۇيەكتە يرتەنەۆتەر جاس ءسابي، ليزا جارىتپاعان سوڭ، قاستارىندا بالا ەمىزەتىن ايەل بار - تورتەۋ بولىپ ۇيگە قايتتى. بۇرىنعى ازاپتى قينالىستان سەرگىگەن ەۆگەني جاڭا، باقىتتى ادام كەيپىندە ورالعان. ەركەكتەردىڭ تولعاق كەزىندەگى ءحالىن بۇل دا باستان كەشىرىپ، ايەلىن بۇرىنعىدان دا جاقسى كورىپ كەتتى. كىشكەنتايىن قولعا العاندا قىزىق، جاڭا، جاعىمدى قىتىقتى ءبىر سەزىم بويىن بيلەيدى. شارۋاشىلىقپەن اينالىسۋ ۇستىنە دۋمچينمەن (بۇرىنعى گۋبەرنيا باسشىسى) تانىسۋ ارقاسىندا ونىڭ ومىرىنە جاڭا ءبىر ىنتا، زەمستۆو ىستەرىنە قىزىعۋشىلىق، ءبىر جاعىنان شەنقۇمارلىق، ءبىر جاعىنان جاۋاپكەرشىلىك پايدا بولدى. قازاندا مۇنى سايلايتىن سىرتتاي جينالىس اشىلماق. ۇيگە كەلىسىمەن ءبىر رەت قالاعا، ءبىر رەت دۋمچينگە باردى. ءناپسى ازابى، ونىمەن ارپالىس جايىن ويلاۋدى ۇمىتقان، ارەڭ دەگەندە ەسىنە تۇسىرەدى. ول ءوزى تاپ بولعان، وقتا-تەكتە ءبىر ۇستاپ قالعان تالما اۋرۋ سياقتى عانا كورىنەدى. ءوزىن ونداي كۇيدەن ازات سەزىنگەندىگى سونشالىق ءبىر كەزدەسكەندە، وڭاشا قالعاندا قىزمەتشىدەن سۇراۋدان تايىنعان جوق. بۇل تۋرالى بۇرىن دا سويلەسكەندىكتەن قىسىلمادى. - ال، قالاي، پچەلنيكوۆ، سيدور ءالى ۇيىندە تۇرماي ما؟ - جوق، ءالى قالادا. - قاتىنى شە؟ - ءاي ءبىر ءتۇبى تۇسكەن قاتىن! قازىر زينوۆەيمەن شاتاسىپ ءجۇر. ابدەن قاعىنىپ كەتتى. "ە - ە - ءتىپتى تاماشا، - دەپ ويلادى ەۆگەني. - سەلت ەتپەيتىنىم، وسىنشا وزگەرگەنىم قانداي كەرەمەت".

XIX

ەۆگەنيدىڭ تىلەگى تۇگەل ىسكە استى. يەلىك جانىنا قالدى، زاۋىت ءجۇرىپ تۇر، قىزىلشا جاقسى شىقتى، مال پايدا تۇسىرمەك; ايەلى امان - ەسەن بوساندى، ەنەسى دە كەتتى، ءوزىن ءبىر - اۋىزدان سايلادى. سايلانعاننان كەيىن ەۆگەني قالادان ۇيىنە قايتتى. جۇرت قۇتتىقتاپ جاتتى، ءوزى دە ريزالىق بىلدىرەدى. تۇستىك جەپ، بەس بوكال شامپان ءىشتى. ءومىردىڭ جاڭا ماقساتتارى توبە كورسەتەدى. ۇيگە قايتىپ كەلە جاتىپ، سولار جايلى تەبىرەنەدى. سارشا جاز. ادەمى جول شاعىرماق كۇن. ۇيىنە تاقاي بەرە ەۆگەني وسى سايلانۋى ارقىلى ەل ىشىندە ءوزى ارقاشان ارمان ەتكەن جاعدايعا، جۇمىس بەرەتىن وندىرىسىمەن عانا قىزمەت قىلماي، بەدەلىمەن دە، بيلىك جۇرگىزەتىن جاعدايعا يە بولارىن ويلادى. ءۇش جىلدان سوڭ ءوز شارۋالارى، باسقا شارۋالار نە دەيتىنىن باعدارلادى. "مىنە مىناۋ", - دەپ ويلادى، دەرەۆنيادان ءوتىپ بارا جاتقاندا قارسى كەزدەسكەن بىردەڭەلەرى بار مۇجىق پەن ايەلدى كورىپ، ولار بوگەلىپ، تارانتاستى وتكىزىپ جىبەردى، مۇجىق پچەلنيكوۆ شال ايەل ستەپانيدا ەدى. ەۆگەني وعان كوز تاستادى، تانىدى، ءوزىنىڭ تولقىپ كەتپەي سالقىن قالعانىن قۋانىشپەن سەزىندى. ول بۇرىنعىسىنشا جايناپ تۇرعانمەن اسەر ەتە العان جوق. ەۆگەني ۇيىنە كەلدى. ايەلى ەسىك الدىندا قارسى الدى. عاجاپ كەش ەدى. - ال، قالاي قۇتتىقتايمىز با؟ - دەدى اعايىن. - ءيا، سايلادى. - ە، تاماشا. جۋ كەرەك. ەرتەڭىنە ەۆگەني تالايدان قاراماي كەتكەن شارۋاشىلىققا تارتتى. حۋتوردا جاڭا مولوتيلكا ىستەيدى. سونىڭ جۇمىسىن كورىپ ءجۇرىپ ەۆگەني ايەلدەردىڭ اراسىمەن ءوتتى، سابان تاسىعان ستەپانيدانىڭ قارا كوزى مەن قىزىل ورامالىنا ەكى رەت ەرىكسىز نازار اۋداردى. ەكى رەت تەلمىرىپ قاراپ قالدى، تاعى دا ءبىر نارسە بولعانىن سەزگەنمەن، نە ەكەنىن ايىرۋعا شاما جوق. كەلەسى كۇنى عانا قىرمانعا بارىپ، مۇلدە قاجەت بولماسا دا ەكى ساعات اينالسوقتاپ، سۇلۋ جاس ايەلدىڭ تانىس تۇلعاسىنا كوزىمەن ءىشىپ-جەپ قاراعانىندا قۇرىعانىن، مۇلدە قۇرىعانىن، سۋ تۇبىنە كەتكەنىن ءبىر - اق سەزدى. تاعى سول ازاپ، سول ۇرەي، سول قورقىنىش. قۇتىلۋ جوق استە. كۇتكەنىندەي بولدى دا. ەرتەڭىنە اپاق-ساپاقتا كۇزدە جولىعىسقان جەرلەرى - ونىڭ ءۇيىنىڭ ءشوپ قوراسى الدىنا قالاي كەلگەنىن ءوزى دە بىلمەي قالدى. قىدىرىپ جۇرگەن ادامشا تەمەكى تارتىپ توقتاپ تۇر. كورشى قاتىن كوردى. انانىڭ بىرەۋگە ايتقان سوزدەرىن ەۆگەنيدىڭ ورالىپ بارا جاتىپ قۇلاعى شالدى: - جۇگىر، توسىپ تۇر، ءولىپ كەتسەيشى قازىر. جۇگىر، الباستى! ستەپانيدانىڭ قوراعا قالاي جۇگىرگەنىن ەۆگەني كوردى، بىراق قاراما-قارسى ءبىر ەركەك كەلىپ قالعاندىقتان قايتا بۇرىلا الماي، ۇيىنە قايتتى. قوناقۇيگە كەلگەنىندە ءبارى دورەكى، سۇمپايى بولىپ كورىندى. تاڭەرتەڭ تاستاماق، ۇمىتپاق، ءتىپتى ويلاماستاي سەنىممەن سەرگەك تۇردى. بىراق شارۋامەن اينالىسۋ بىلاي قالىپ، ونى مۇلدە ەستەن شىعارۋعا تىرىسقانىن سەزبەي دە قالدى. بۇرىنعى ماڭىزدى نارسە، قۋاناتىن نارسە ەندى تۇككە تۇرمايدى. ەركىنەن تىس جۇمىس اتاۋلىدان قۇتىلۋعا تىرىستى. سارالاۋ ءۇشىن، ويلانۋ ءۇشىن قۇتىلۋ قاجەت كورىندى. قۇتىلدى دا، جاپا-جالعىز وقشاۋلاندى. وڭاشا قالسا-اق بولدى، باق، ورمان ءىشىن سەندەلدى. بۇل ماڭ ءىشتى قىز - قىز قايناتار ەستەلىككە تولى. باقتا ءجۇرىپ بىردەڭە ويلايمىن دەگەنمەن، ەشتەڭە ويلامايتىنىن سەزىندى، ەسسىز بەرىلە، تاعاتسىز كۇتەتىنىن، سارىلا توساتىنىن، قالتقىسىز قۇلاعانىن كەرەمەت سەزىمتالدىقپەن ۇعىنىپ، ول وسىندا كەلسە ەكەن دەپ، ەشكىم كورمەيتىن جەرگە كەلسە ەكەن دەپ، ايسىز تۇندە، كوزگە تۇرتسە كورىنبەس تاس قاراڭعى تۇندە كەلسە ەكەن دەپ، تانىنە ءتانىم تيسە ەكەن دەپ تىلەيتىنىن سەزىندى. - ءيا، مىنە قۇلاعان كەزدە تيىلدىم، - دەدى وزىنە-ءوزى. - ءيا، مىنە، دەنساۋلىق ءۇشىن تازا، پاك ايەلمەن اشىنا بولدىم. جوق، ونىمەن بىلاي ويناۋعا بولمايتىن سياقتى. مەن ونى قولعا ءتۇسىردىم دەسەم، ول مەنى قولعا تۇسىرگەن ەكەن، ۋىستان شىعارمايدى. مەن ەرىكتىمىن دەسەم، مەن ەرىكسىز ەكەم عوي. ۇيلەنگەندە ءوزىمدى الداعام. ءبارى جالعان، وتىرىك ەكەن. مۇنىمەن كوڭىلدەس بولعالى جاڭا سەزىم، ناعىز ەركەكتىك سەزىم راقاتىن كەشتىم. ءيا، مەن وسىعان ۇيلەنۋىم كەرەك. ءيا، مەن ءۇشىن ەكى جول بار، ءبىرى ليزامەن باستاعان تىرلىك: قىزمەت، شارۋاشىلىق، بالا، جۇرت قادىرى. مۇنى قالاسام، ستەپانيدا جوق. ءوزىم ايتقانداي كەتىرۋ كەرەك، نە كوزىن جوعالتۋ كەرەك. ەكىنشى جول - مىناۋ. كۇيەۋىنەن تارتىپ الىپ، وعان اقشا بەرىپ، ۇيات، ماسقارا دەگەندەردى ۇمىتىپ، بىرگە ءومىر ءسۇرۋ. وندا ليزا مەن ميمي (بالاسى) بولماۋى كەرەك. جوق، بالانىڭ بوگەتى جوق، ليزا كەتسىن، قۇرىسىن. ءبارىن ءبىلىپ، قارعاپ-سىلەپ كوزى جوعالسىن. مەنىڭ ونى ءبىر قاتىنعا ايىرباستاعان الدامشى، سۇمپايى ەكەنىمدى ءبىلسىن. جوق، بۇل سۇمدىق ماسقارا! بولمايدى بۇل. ءيا، وسىلاي دا بولۋى مۇمكىن، - دەپ ويىن جالعاي ءتۇستى، - وسىلاي بولۋى مۇمكىن. ليزا اۋىرادى دا ءولىپ قالادى. ءولىپ قالادى، سوندا ءبارى تاماشا بولادى. تاماشا! و، سىلىمتىك! جوق، ولسە، اناۋ ءولسىن. ەگەر ولسە، ستەپانيدا ولسە قانداي جاقسى بولار ەدى. ءيا، ايەلدەرى مەن ويناستارىن قالاي ۋلاندىرادى، قالاي ولتىرەدى. رەۆولۆەر الىپ، كەزدەسۋگە شاقىرىپ، قۇشاقتاۋدىڭ ورنىنا كەۋدەگە تارس ەتكىزسە - ءبىتتى عوي. بىراق ول سايتان. ناعىز سايتان. مەنى ەركىمنەن تىس جادىلاپ الدى عوي. ولتىرسە؟ ءيا. ەكى-اق امال: نە ايەلدى قۇرتۋ، نە ونى. بۇلاي ءومىر سۇرۋگە بولمايدى ويتكەنى. بولمايدى. ويلانۋ كەرەك، بايقاۋ كەرەك. ءدال وسىلاي قالا بەرسە، نە ەتپەك؟ تاعى دا قالامايمىن، تاستايمىن دەيمىن دە، كۇن باتا ەسىك الدىندا تابىلام، ول بىلەدى، ول كەلەدى. نە جۇرت ءبىلىپ، ايەلىمە ايتادى، نە ءوزىم ايتام، ويتكەنى الداي المايمىن ەندى، ءبۇيتىپ تىرلىك كەشە المايمىن. كەشە المايمىن. تەگىس جايىلادى. ءبارى بىلەدى. پاراشا دا، ۇستا دا. ال سولاي ءومىر سۇرۋگە بولار ما؟ بولمايدى. ەكى-اق امال: نە ايەلدى قۇرتۋ، نە ونى. ايتپەسە... ە، ءيا، ءۇشىنشىسى - ءوزىمدى، - دەدى سىبىرلاپ، جوتاسى ءمۇزداپ سالا بەردى. - ءيا، ءوزىمدى، وندا ولاردى ءولتىرۋ قاجەت ەمەس". سوڭعىسى عانا مۇمكىن ەكەنىن سەزگەندە زارەسى ۇشىپ كەتتى. "رەۆولۆەر بار. ءوزىمدى شىنىمەن ولتىرەم بە؟ مۇنى ەشقاشان ويلاماپ ەم. قانداي بولار ەكەن". بولمەسىنە كەلىپ، رەۆولۆەر تۇرعان شكافقا قول سوزدى. اشىپ ۇلگەرمەي ايەلى كىرىپ كەلدى.

XXI

رەۆولۆەردى گازەتپەن جابا سالدى. - تاعى سول ما؟ - دەدى ايەلى ۇرەيلەنە قاراپ. - سول دەگەنىڭ نە؟ - ماعان ايتپاعان سول باياعى ءبىر سۇمدىق كەيىپ. جەنيا، جانىم، شەشىلشى. ازاپقا تۇسكەنىڭدى كورىپ تۇرمىن. ايتشى ماعان، جەڭىلەيىپ قالاسىڭ. نە بولسا دا، مىنا قيامەتتەن ابزال. بىلەم عوي، سونشا جامان ەشنارسە جوق. - سەن بىلەسىڭ بە؟ ازىرگە. - ايتشى، ايتشى، ايتشى. جىبەرمەيمىن سەنى. ەۆگەني جان-دارمەن ءمۇلايىم جىميدى. "ايتسام؟ جوق، ءبۇل مۇمكىن ەمەس. ءتىپتى ايتاتىن دا تۇك جوق". الدە اشىلاتىندا ما ەدى، وسى كەزدە قىدىرۋعا بولا ما دەپ سۇراپ، ەمشەك بەرەتىن ايەل كىرىپ كەلدى. ليزا بالانى كيىندىرۋگە كەتتى. - سەن ايتاسىڭ عوي. مەن قازىر كەلەم. - ءيا، مۇمكىن... وسىنى ايتقانداعى ونىڭ ازاپتى جىميىسىن ليزا ەشقاشان ۇمىتا المادى. قاراقشىداي اسىعىپ، ۇرلانىپ بارىپ رەۆولۆەردى باس سالدى، دەرەۋ قابىنان سۋىرىپ الدى. "وقتاۋلى، ءيا، تالايدان، ءبىر وعى جەتپەيدى. ال، نە بولار ەكەن". سامايىنا اپارا بەرگەندە بوساڭسىعانداي بولدى، بىراق ستەپانيدا، ونى قايتا كورگىسى كەلمەۋ شەشىمى ءبىر كۇرەس، ءبىر قۇلاۋ، تاعى ءبىر قۇلاۋ، ءبىر كۇرەس ەسىنە تۇسكەندە ۇرەيلى سۇمدىقتان ءدىر ەتە قالدى. "جوق، مىناۋ ارتىق". شۇرىپپەنى باستى دا جىبەردى. بالكوننان ءتۇسىپ ۇلگەرىپ، ليزا بولمەگە جۇگىرىپ كىرگەندە جاراقاتتان قارا، ىستىق قان اتقىلاپ ول ەدەندە ەتپەتىنەن ءالى قالتىراپ جاتقان بولاتىن. تەكسەرۋ ءجۇردى. ءوزىن-ءوزى ءولتىرۋدىڭ سەبەبىن ەشكىم ۇعا دا العان جوق، تابا دا العان جوق. وسىدان ەكى اي بۇرىن ەۆگەني ايتقان سىرمەن مۇنىڭ بايلانىسى بار دەگەن وي اعايىنىڭ باسىنا كەلمەدى. ۆارۆارا الەكسەەۆنا مەن وسىنى ەرتەدەن بىلگەنمىن دەپ سوقتى. داۋلاسقان كەزىندە كورىنىپ تۇراتىن دەدى. ليزا مەن ماريا پاۆلوۆنا ەكەۋى سەبەپ تاپپاي اڭىردى، بىراق دارىگەرلەردىڭ ول جارىمەس بولعان دەگەنىنە مۇلدە سەنبەدى. وزدەرى تانيتىن جۇزدەگەن ادامداردان الدەقايدا پاراساتتى، اقىلدى ەكەنىن جاقسى بىلگەندىكتەن دە بۇل سوزگە دەن قويمادى. شىنىندا دا، ەگەر ەۆگەني يرتەنەۆ جارىمەس بولسا، وندا جۇرتتىڭ ءبارى سونداي جارىمەس، وزدەرى دە جارىمەس - ولار، ءسوز جوق، ءوز جىندىلىقتارىنا كوز جۇمىپ، باسقالاردىڭ بويىنان ەسۋاستىق بەلگىلەرىن ىزدەيدى.

لەۆ تولستوي

19 قاراشا، 1899 ياسنايا پوليانا.

اۋدارعان ر.نۇرعاليەۆ