Býgingi tanda úsynylghan jýzden astam әlipby jobasyn jinaqtap, jýieleytin bolsaq, olardy kirme dybystarmen ishinara ymyralastyrylghan әlipbi, kirme dybystarmen mýmkindiginshe tolyq ymyralastyrylghan әlipbi, týrki kenesi úsynghan ortaq týrkilik әlipby jobasy jәne tól dybystarymyzdy beyneleytin tanbalardan qúralghan taza últtyq dәstýrli әlipby jobasy qatarly núsqalardyng bar ekendigi belgili bolyp otyr. Áriyne, búl núsqalardyng bәrinde de barlyq últtargha ortaq qoldanylmaly dybystar tónireginde kýrdeli mәsele joq deuge bolady.

Alayda múndaghy eng manyzdy týiinshek kirme dybystar mәselesi bolyp otyr. Onyng ishinde jana әlipbiyimizge  «v, f, h qaripterin qosu qajet siyaqty» (Myrzabergen Malbaqúly) degendey synaylar beleng aluda. Sonymen birge «ejelden beri kele jatqan ortaq sózdik qorda f, h qaripterimen jazylatyn sózder erekshe mol» degen uәjder de jii kezdesedi. Eger biz býgin «f» men «v»-ny qimasaq, erteng «ch», «sh» men «s» - ny әlipbiyimizden izdeytin bolamyz. Sondyqtan kirme dybystardy jana latyn әlipbiyimizden týbegeyli alastauymyz kerek. U men Y - ding dauyssyz dybys ekenin bilmeytin “professorlar” men “akademikterimizdin” búl mәseledegi ústanymy «taghylymshyldyqpen» kózge týsip jýrgendigi jasyryn emes. Búl túrghyda til ghalymy Á.Jýnisbekting sózimen aitqanda, «әlemy jazudyng tәjiriybesine qarasaq, eshbir memleket, eshbir halyq kirme dybys ýshin arnayy tanba oilap tappaydy nemese sol kirme dybystyng tórkin tanbasyn almaydy. Tanbany sol ózining tól әlipbiyining ishinen qarastyrady. Kirme dybysqa sol dybystyng tórkin tanbasyn qosa alu degen búrynghy kenes týrki respublikalarynda (onyng qaq tórinde ózimiz barmyz) ghana boldy».

Eger biz kirme dybystardy әlipbiyimizge engizetin bolsaq, onda 1929 jyly s dybysyna baylanysty bir ghana ereje bolsa, al 1938 jyly s dybysyna baylanysty taghy bir ereje qabyldanghany siyaqty nemese 1938 jyly i әrpine baylanysty ereje tolyqtyrylghany sekildi qosymsha emle-erejeler qaptap ketetini dausyz. Búlay kirme dybystardyng tanbalanuyn qosalqy erejelerde kórsetetin bolsaq, onda jana әlipbiyge kóshuding eshqanday qajettiligi qalmaydy. Sondyqtan bir әlipbiyde bir ghana emle erejesi bolu kerek degen zandylyqty qatang saqtau qajet. Óitpegende biz taghy da qatelikke boy aldyramyz da ana tilimizding dәstýrli jalpaq tildik әuez-mәnerinen birjolata airylyp qalamyz. Sol sebepti qabyldanatyn jana latyn әlipby jobasyn keng kólemdi talqylaudan ótkizu kerek. Osy barysta «ólenge әrkimning de bar talasy» demekshi men de óz talghamym boyynsha últtyq dybystardy tanbalaghan әlipby jobamdy kópting nazaryna úsynyp otyrmyn.

Bekqoja Jylqybekúlynyng әlipby jobasy

Bvkhozha Zhelhebekuleneng clipbiy zhobase

Búl әlipby jobasynyng ereksheligi: Joba kirme dybystardan ada-kýde arylyp, negizinen «bir dybys – bir әriptik» erejeni saqtady. Dybystardy tanbalaghan kezde tanbanyng qosarlanuy men asty, ýsti belgileri bolmau jaghy qarastyryldy. Ásirese, ótken kýnderdegi jazu auystyru «nauqanynan» sabaq alyp, A-Á, O-Ó, Gh-G, Q-K, N-NG qatarly últtyq tóltuma dybystarymyzdyng tanbalarynyng bir-birine óte jaqyn dengeyde úqsap qalmauy kózde ústaldy. Óitkeni dәl osylay istegende ghana bir-birine jaqyn әrbir júp dybystardyng bir-birining ornyna qoldanylyp ketetin búrynghy qatelikterimizdi qaytalamaytyn bolamyz. Sonymen birge últtyq tóltuma dybystarymyzgha tanba belgilegende dәl qazirgi kezde pernetaqtada bar latyn әripterin paydalanyp dybystardy tanbalau jaghy eskerildi. Óitpegende kóptegen әureshilikter tuyndaytyndyghy sózsiz. Al talas-talqy men oi-tolgham jarysy oqyrmandar jaghynan bola jatar degen oidamyn.

Bekqoja Jylqybekúly, L.N.Gumiylev atyndaghyEuraziya últtyq uniyversiytetinin dosenti, f. gh. k

Abai.kz