بۇگىنگى تاڭدا ۇسىنىلعان جۇزدەن استام ءالىپبي جوباسىن جيناقتاپ، جۇيەلەيتىن بولساق، ولاردى كىرمە دىبىستارمەن ءىشىنارا ىمىرالاستىرىلعان ءالىپبي، كىرمە دىبىستارمەن مۇمكىندىگىنشە تولىق ىمىرالاستىرىلعان ءالىپبي، تۇركى كەڭەسى ۇسىنعان ورتاق تۇركىلىك ءالىپبي جوباسى جانە ءتول دىبىستارىمىزدى بەينەلەيتىن تاڭبالاردان قۇرالعان تازا ۇلتتىق ءداستۇرلى ءالىپبي جوباسى قاتارلى نۇسقالاردىڭ بار ەكەندىگى بەلگىلى بولىپ وتىر. ارينە، بۇل نۇسقالاردىڭ بارىندە دە بارلىق ۇلتتارعا ورتاق قولدانىلمالى دىبىستار توڭىرەگىندە كۇردەلى ماسەلە جوق دەۋگە بولادى.

الايدا مۇنداعى ەڭ ماڭىزدى تۇيىنشەك كىرمە دىبىستار ماسەلەسى بولىپ وتىر. ونىڭ ىشىندە جاڭا الىپبيىمىزگە  «v, f, h قارىپتەرىن قوسۋ قاجەت سياقتى» (مىرزابەرگەن مالباقۇلى) دەگەندەي سىڭايلار بەلەڭ الۋدا. سونىمەن بىرگە «ەجەلدەن بەرى كەلە جاتقان ورتاق سوزدىك قوردا ف، ح قارىپتەرىمەن جازىلاتىن سوزدەر ەرەكشە مول» دەگەن ۋاجدەر دە ءجيى كەزدەسەدى. ەگەر ءبىز بۇگىن «ف» مەن «ۆ»-نى قيماساق، ەرتەڭ «چ»، «شش» مەن «تس» - نى الىپبيىمىزدەن ىزدەيتىن بولامىز. سوندىقتان كىرمە دىبىستاردى جاڭا لاتىن الىپبيىمىزدەن تۇبەگەيلى الاستاۋىمىز كەرەك. ۋ مەن ي - ءدىڭ داۋىسسىز دىبىس ەكەنىن بىلمەيتىن “پروفەسسورلار” مەن “اكادەميكتەرىمىزدىڭ” بۇل ماسەلەدەگى ۇستانىمى «تاعىلىمشىلدىقپەن» كوزگە ءتۇسىپ جۇرگەندىگى جاسىرىن ەمەس. بۇل تۇرعىدا ءتىل عالىمى ءا.جۇنىسبەكتىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «الەمي جازۋدىڭ تاجىريبەسىنە قاراساق، ەشبىر مەملەكەت، ەشبىر حالىق كىرمە دىبىس ءۇشىن ارنايى تاڭبا ويلاپ تاپپايدى نەمەسە سول كىرمە دىبىستىڭ توركىن تاڭباسىن المايدى. تاڭبانى سول ءوزىنىڭ ءتول ءالىپبيىنىڭ ىشىنەن قاراستىرادى. كىرمە دىبىسقا سول دىبىستىڭ توركىن تاڭباسىن قوسا الۋ دەگەن بۇرىنعى كەڭەس تۇركى رەسپۋبليكالارىندا (ونىڭ قاق تورىندە ءوزىمىز بارمىز) عانا بولدى».

ەگەر ءبىز كىرمە دىبىستاردى الىپبيىمىزگە ەنگىزەتىن بولساق، وندا 1929 جىلى تس دىبىسىنا بايلانىستى ءبىر عانا ەرەجە بولسا، ال 1938 جىلى تس دىبىسىنا بايلانىستى تاعى ءبىر ەرەجە قابىلدانعانى سياقتى نەمەسە 1938 جىلى يۋ ارپىنە بايلانىستى ەرەجە تولىقتىرىلعانى سەكىلدى قوسىمشا ەملە-ەرەجەلەر قاپتاپ كەتەتىنى داۋسىز. بۇلاي كىرمە دىبىستاردىڭ تاڭبالانۋىن قوسالقى ەرەجەلەردە كورسەتەتىن بولساق، وندا جاڭا الىپبيگە كوشۋدىڭ ەشقانداي قاجەتتىلىگى قالمايدى. سوندىقتان ءبىر الىپبيدە ءبىر عانا ەملە ەرەجەسى بولۋ كەرەك دەگەن زاڭدىلىقتى قاتاڭ ساقتاۋ قاجەت. ويتپەگەندە ءبىز تاعى دا قاتەلىككە بوي الدىرامىز دا انا ءتىلىمىزدىڭ ءداستۇرلى جالپاق تىلدىك اۋەز-مانەرىنەن ءبىرجولاتا ايرىلىپ قالامىز. سول سەبەپتى قابىلداناتىن جاڭا لاتىن ءالىپبي جوباسىن كەڭ كولەمدى تالقىلاۋدان وتكىزۋ كەرەك. وسى بارىستا «ولەڭگە اركىمنىڭ دە بار تالاسى» دەمەكشى مەن دە ءوز تالعامىم بويىنشا ۇلتتىق دىبىستاردى تاڭبالاعان ءالىپبي جوبامدى كوپتىڭ نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىن.

بەكقوجا جىلقىبەكۇلىنىڭ ءالىپبي جوباسى

Bvkhozha Zhelhebekuleneng clipbiy zhobase

بۇل ءالىپبي جوباسىنىڭ ەرەكشەلىگى: جوبا كىرمە دىبىستاردان ادا-كۇدە ارىلىپ، نەگىزىنەن «ءبىر دىبىس – ءبىر ارىپتىك» ەرەجەنى ساقتادى. دىبىستاردى تاڭبالاعان كەزدە تاڭبانىڭ قوسارلانۋى مەن استى، ءۇستى بەلگىلەرى بولماۋ جاعى قاراستىرىلدى. اسىرەسە، وتكەن كۇندەردەگى جازۋ اۋىستىرۋ «ناۋقانىنان» ساباق الىپ، ا-ءا، و-ءو، ع-گ، ق-ك، ن-ڭ قاتارلى ۇلتتىق ءتولتۋما دىبىستارىمىزدىڭ تاڭبالارىنىڭ ءبىر-بىرىنە وتە جاقىن دەڭگەيدە ۇقساپ قالماۋى كوزدە ۇستالدى. ويتكەنى ءدال وسىلاي ىستەگەندە عانا ءبىر-بىرىنە جاقىن ءاربىر جۇپ دىبىستاردىڭ ءبىر-ءبىرىنىڭ ورنىنا قولدانىلىپ كەتەتىن بۇرىنعى قاتەلىكتەرىمىزدى قايتالامايتىن بولامىز. سونىمەن بىرگە ۇلتتىق ءتولتۋما دىبىستارىمىزعا تاڭبا بەلگىلەگەندە ءدال قازىرگى كەزدە پەرنەتاقتادا بار لاتىن ارىپتەرىن پايدالانىپ دىبىستاردى تاڭبالاۋ جاعى ەسكەرىلدى. ويتپەگەندە كوپتەگەن اۋرەشىلىكتەر تۋىندايتىندىعى ءسوزسىز. ال تالاس-تالقى مەن وي-تولعام جارىسى وقىرماندار جاعىنان بولا جاتار دەگەن ويدامىن.

بەكقوجا جىلقىبەكۇلى، ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعىەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتiنىڭ دوتسەنتى، ف. ع. ك

Abai.kz