Serik Joldasbay. Hameleon Qajekeng endi ne der eken?

Alashordashylardyng enbekterin erinbey oqyp shyqsanyz keshegi men býgingining arasynda esh aiyrma joq ekenin angharar ediniz. Mәselen kýni keshe «kishi jýzdin», keyinnen «batys qazaqtarynyn», sonan song «Últshyl reformatorlar Platformasynyng 1-shi» qúryltayy bolyp san qúbylghan jiynnyng jyry kezinde alashtyqtardy da ainalyp ótpegen eken. R.Marsekovting «siyez ótkizu» talabyna osydan 98 jyl búryn, naqtyraq aitsaq 1913 jyly A.Baytúrsynúly men M.Dulatúly, sonday-aq Qyr balasy qyryn qaraghan kórinedi.

Ótken aptada Mәjilis deputaty Qalijan Uәlihan: «Aghymdaghy jyldyng 17 qarashasynda «Dat» gazetinde «Qúyltay men súqyltay» atty maqala jaryq kórdi. Gazet tilshisi Serik Joldasbay myrza qazaq halqyn ghana emes, býkil Qazaqstan halqyn alandatatyn material jariyalady. Jurnalist «Qazaq eli Batys aimaghy qazaqtarynyng 1-shi qúryltayy» turaly saraptamalyq maqala jariyalap, oghan alandaushylyq bildiredi. Rasynda, gazetting de, jurnalsiyting de maqaladaghy kózqarasyn qúptap qana qoymay, qoldaytymdy mәlimdeymin» dey kele: «Qúrmetti Núrtay Ábiqayúly! Sizden gazette jariyalanghan aqparattty tekserip, alypqashpa әngimening aqiqatyn anyqtaudy jәne ol rastalghan jaghdayda tiyisti shara qoldanudy súraymyn» dep ÚQK tóraghasy Núrtay Ábiqaevqa deputattyq saualnama joldapty.

Serik Joldasbay. Hameleon Qajekeng endi ne der eken?

Alashordashylardyng enbekterin erinbey oqyp shyqsanyz keshegi men býgingining arasynda esh aiyrma joq ekenin angharar ediniz. Mәselen kýni keshe «kishi jýzdin», keyinnen «batys qazaqtarynyn», sonan song «Últshyl reformatorlar Platformasynyng 1-shi» qúryltayy bolyp san qúbylghan jiynnyng jyry kezinde alashtyqtardy da ainalyp ótpegen eken. R.Marsekovting «siyez ótkizu» talabyna osydan 98 jyl búryn, naqtyraq aitsaq 1913 jyly A.Baytúrsynúly men M.Dulatúly, sonday-aq Qyr balasy qyryn qaraghan kórinedi.

Ótken aptada Mәjilis deputaty Qalijan Uәlihan: «Aghymdaghy jyldyng 17 qarashasynda «Dat» gazetinde «Qúyltay men súqyltay» atty maqala jaryq kórdi. Gazet tilshisi Serik Joldasbay myrza qazaq halqyn ghana emes, býkil Qazaqstan halqyn alandatatyn material jariyalady. Jurnalist «Qazaq eli Batys aimaghy qazaqtarynyng 1-shi qúryltayy» turaly saraptamalyq maqala jariyalap, oghan alandaushylyq bildiredi. Rasynda, gazetting de, jurnalsiyting de maqaladaghy kózqarasyn qúptap qana qoymay, qoldaytymdy mәlimdeymin» dey kele: «Qúrmetti Núrtay Ábiqayúly! Sizden gazette jariyalanghan aqparattty tekserip, alypqashpa әngimening aqiqatyn anyqtaudy jәne ol rastalghan jaghdayda tiyisti shara qoldanudy súraymyn» dep ÚQK tóraghasy Núrtay Ábiqaevqa deputattyq saualnama joldapty.

Bayghús «qasqyrdyng auzy jesede qan, jemesede qan» degen ras eken. Mәjilis deuputaty Qalijan Uәlihannyng mәlimdemesin san saqqa jorushylar, ony jerden alyp jerge saluda. Internet-foruda «abaylyq» oqyrman: «Qúryltay ótedi degen sybysqa deputattar óre týregelip ÚQK deyin shyqqanyn qarashy? Esepsiz ketip jatqan baylyq, elimizge kirip jatqan qanshama diny sektalar eshqaysysyn «qyzyqtyrmaydy»» dep pikir bildiripti. Qúrmetti oqyrman, sizding aldynghy pikiriniz aghattau bolghanymen keyingi uәjinizge qosylamyn. Oralda ótkeli otyrghan qúryltay qarapayym qazaqqa esh payda әkelmeydi. Sebebi ony úiymdastyrushylar júmysyn bastamay-aq qoghamgha jik salyp ýlgerdi. Mәselen qúryltaygha baylanysty «Abay» aqparattyq portalynda birneshe maqala jaryq kórdi. Ondaghy oqyrmannyng pikirlerin erinbey oqyp shyqsanyz tóbe shashynyz tik túrady.

Qajymúhan  Habdolla  bastapqyda «kishi jýzdin» qúryltayyn ótkizemin degeni beseneden belgili. Oghan dәlel Qajekeng kishi jýzding qúryltayyn ótkizemin degende, esimin atamaudy súraghan azamat «múnyng dúrys emes» degen eken. Alghashqy oiynan «aynyghan» aghamyz «Qazaq eli Batys aimaghy qazaqtarynyng 1-shi qúryltayy» dep edi. Qysqa kýnde qyryq qúbylatyn hameleon Qajekeng endi basqa «әn» aityp otyr. Búl joly «Últshyl reformatorlar platformasynyng qúryltayy» bolyp bekidi. Bekidi degenimiz beker-au dep otyrmyn. Sebebi nauryzda ótui tiyis qúryltaygha  úiymdastyrushylar әli de bolsa birneshe at qoyyp ýlgere alady.

Internet-forumdaghy oqyrmannyng biri: «Últshyl reformatorlar platformasynyng qúryltay shaqyrylymy» degen - býrkenshek at. Negizi búl kishi jýzding qúryltayy» dese, ekinshisi: «Tәuelsizdigimizding bayandylyghy ýshin kýreseyik. Kishi jýz qúryltayynda Reseymen Kedendik odaq turaly mәseleni kóldeneng qoyayyq» dep alghashqy azamattyng pikirin quattay týsedi. Eng soraqysy: «Qadyr Myrza-Álining sózine jazylghan Eskendir Hasanghaliyevting "Atameken" әni - kishi jýzding gimni bolyp esepteledi. Búl eki avtor da Kishi jýz ókilderi. Naqtyraq aitar bolsaq - Oral oblysynyng azamattary. Jasasyn Kishi jýz! Jasasyn, Oraldaghy últtyq qúryltay!» nemese: «Orta jәne kishi jýz ókilderi Oraldaghy qúryltayda birikpesender; Mәngi shapyrashtynyng qúly bolasyndar!» dep úran tastaghan eken. Biz mynany týsine almadyq; egerde búl kishi jýzding qúryltayy bolsa, qalaysha «Oraldaghy últtyq qúryltay!» bolady? Meninshe búl arada «últtyq» sipat mýlde joq.

Ókinishke qaray Qajymúhan Habdolla óz súhbattarynda: «Jigitter, búl kishi jýzding emes, «Últshyl reformatorlar platformasynyn» qúryltayy. Jýz jýzge bólinudi qoyyndar. Toqtatyndar beybastyqty» dey almady.  Mýmkin degisi kelmegen shyghar. Quantarlyq bir jәit últshyl azamattardyng ishinde: « plusMen ózim kishi jýzdenmin, alayda búl qúryltaygha qarsymyn. Qazirgi zamanda jýz degendi qoy kerek, búl qauipti» dep pikir bildirushilerde jeterlik. Osyghan qarap «Allagha shýkir» destik.

Maqalanyng kirispesinde alashordashylardy tilge tiyek etkenimiz tegin emes. Dәl býgingidey jaghday alashordashylardyng zamanynda da bolghan eken. «Ayqap» jurnalynyng 10-shy nómirinde qazaqtyng basyn qosu ýshin qúryltay ótkizu mәselesin R.Marsekov kóteredi. Ile shala siyez ótkizu kerektigin aityp Júbeken Tileubergenov pen Omarghaly Hangereyúly, sonday-aq Sauyrbay Toqbayúly «Qazaq» gazetine maqala joldaydy. Áytse de  qúryltay ótkizemiz degen atylmysh azamattardyng pikirin redaksiya basshylyghy qoldamaydy. Ahmet Baytúrsynúly «Bas qosudy biz de kerek nәrse deymiz. Kerek bolsa da, bas qosalyq dep aita almaymyz; keybir isti isteu kerek bola túra, isteuge bolmaydy» deydi ózining «Bas qosu turasynda» atty maqalasynda. Nelikten bas qosudy «kerek nәrse» dey otyryp ony qúptamaydy. Sebebi 1913 jyly qazaqtyng siyez ótkizuine ministr zang arqyly tyiym salady. Osy jәne t.b. sebepterge baylanysty A.Baytúrsynúly: «Isteymiz dep bastasaq, onan keltirer paydamyzdan zararymyz on ese zor boluy yqtimal. Ministrding keshegi búiryghy esterinizde bar ma? Qazaqqa qanday iltipat bólgen. Bas qosu júmysyna qalay qaramaqshy? Múny eskeru kerek emes pe? Bas qosudyng ornyna, basymyzdy saqtargha oryn taba almay jýrmelik. Ot pen sudy qazaq tilsiz jau deydi. Olargha qosarlyq ýshinshi tilsiz jau bar, ony da oilau kerek» deydi.

Aqannyng múnsha saqtanuyna qaraghanda mәsele shynynda kýrdeli bolsa kerek. Óitkeni qysyl tayang shaqtarda basyn bәigege tikken aghartushynyng ayaghyn andap basuy tegin emes. Sózim dәleldi boluy ýshin taghy da maqalagha jýgineyin. «Biz kirsiz pikir, taza amalmen júmys isteu ýshin, mysaly, mún-múqtajdarymyzdy kenesip, dertimizge em qarap, isimizge jón qarap, joghymyzdy izdeuge, barymyzdy saqtaugha aqyldasu ýshin jiylamyz dermiz; Basqalar oghan ne maghana berip, ne kózben qarar? Ózgeler bas qosuymyzgha senimsiz kózben qaraytyn bolsa, olargha kómekshi ózimizden tabylar» dey kele Aqan: «Biz sharua kenesine jinalsaq ta, qúbyjyghy bar shyghar dep, senimsiz kózben qaraytyn kez; solay bolghan, bas qosugha rúqsat berse de, kenesti orys tilinde qúru kerek dep shart qongha yqtimal. Oryssha pikirin týgel aita alatyn qazaqtar jinalsa jaqsy, onday qazaqtar kele almasa, tilsiz kenes qúrylmaqshy» dep pikir bildiredi.

A.Baytúrsynúly qúryltay bola qalghannyng ózinde onda kóterilgen mәseleler aitylghan jerde qalyp ketedi me dep alandaydy. Mәselen: «Siyezge jiylghan adamdar elge qaytqanda, siyezge kerek degen júmysty qolgha alyp, tastamay istep, basqalargha basshylyq etip, ónege kórsetetin bolsa eken. Sonda siyezden maghyna shyghady. Ol bolmasa, qúr siyezge jinalyp «anau kerek, mynau kerek, olay isteu, bylay isteu tiyisti» degennen eshnәrse ónbeydi. Halyqtyng isi mashinanyng tetigi emes, búrap qalsa, basqa jónge týsetin» dey kele: «Bireu júmys qylayyn desem, túrghan jerim jaman deydi, bireu mandayymdaghy elim jaman deydi. Búlardyng bәri de bos sóz. Abaqtydan jaysyz oryn joq, onda da otyryp júmys isteuge bolady» deydi.

Siyez ótkizemiz deushi «belsendi» azamattar «Ayqap» jurnalyna dýrkin-dýrkin maqala jariyalaydy. Jansha Seydalinge jazghan «Jauap hat» degen maqalasynda: «Qúrmetti Jansha myrza! Sizding de bizding de oilaghanymyz qazaqtyng azyp-tozbas qamy. Sizding de, bizding de niyetimiz qazaq azyp tozbasyna qyzmet etu. Tilegimiz qazaq halqy basqa halyqtarmen qatar júrt qalpynda ghúmyr sheguge basqalargha tenelse eken degen. Sol ýshin әrkim bilgenin, qolynan kelgenin istep jatyr. Siz siyez jasaymyn dep jatyrsyz, bizder «Domostroy»... kәkir-shýkirdi qazaqshagha audaryp, arzan risalar jazyp, gazeta-mazeta shygharghan bolyp jatyrmyz» degen aghartushynyng sózinen әldebir kekesindi bayqaymyz. «Ayqap» jurnalyndaghy maqalalardy oqugha mýmkindik bolmady. Áytsede Aqannyn: «...kәkir-shýkirdi qazaqshagha audaryp, arzan risalar jazyp, gazeta-mazeta shygharghan bolyp jatyrmyz» deuine qaraghanda әlgiler óz maqalalarynda «Qazaq» gazetin jónsiz synasa kerek.

Bir qyzyghy siyez ótkizuge Aqang ghana emes, sonymen qatar Á.Bókeyhan da qarsy bolghan eken. Maqalada: «Siyez turaly airyq sóz Qyr balasy - Bókeyhan hәm menen ghana shyghyp túrghan kórinedi. Basqalardyng bәri januly týsken pyshaqtay jalandap, dayar kórinedi. Bizder siyez paydasyz sóz demeymiz hәm degenimiz joq. Biraq ministr búiryghyn kórip, qalay bolar dep, men әueli saqtyq jaghyn aittym» dey kele: «Júbeken myrzanyng aituyna qaraghanda, Oral oblysy dayar kórinedi. Ol myrzanyng aituynsha, qisyq sóilep, alauyzdyq qylyp, júrttyng shyryshyn búzyp otyrghan Qyr balasy - Bókeyhan hәm men bolsam kerek.» deydi A.Baytúrsynúly.

Qúryltay ótkizudi bolashaq Alashorda últtyq ýkimetining tóraghasy Álihan Bókeyhan qúptamasa múnyng syry tym terendey týsedi. Sebebi patshalyq Reseyding әr basqan qadamyn sayasatker retinde baghamdap otyrghan Álkeng bekerden beker olargha «qoy» demegen bolar. Úzyn sózding qysqasy 1913 jyly «Ayqap» jurnaly kótergen qúryltay ótti me? Ol turaly «Qazaq» gazetining №35 sanynda Mirjaqyp Dulatúly jazady. Qúryltay ótkizemiz deushilerding biri Jansha Seydalin Torghay gubernatorynan rúqsat súraydy. Áytse de on oblystyng qazaqtarynyng basyn qospaq týgil, Qostanay qazaqtarynyng basyn qosyp bolashaqta ótetin ýlken qúryltaygha aqyldasugha gubernator rúqsat bermeydi.

«Sezd degen sóz bastalghan kezde, zamannyng týrine qarap, tynymy osylay bolar degenimizde, júrttyng kóbi jaratpay, qúr әnsheyin sary uayym, sary qayghy, tartynshaqtyq, qorqaqtyq dep, birsypyralary qúr alauyzdyq, úiym búzarlyq, sóz jarys, eges dep, keybireuler sezdi biz kerek qylmaghanday kórip, keybireuleri júrttan sezdi biz qyzghanghanday kórip edi. Bizding onymyz búl aitqandardyng biri de emes edi» dey kele Mirjaqyp: «Bas qosu jaqsy nәrse (júrttan onday jaqsylyqty nege qyzghanayyq). Bir jaqsy nәrsening qolgha týsui jaman nәrseden góri qiynyraq bolady. Bizding aitqanymyz da sol qiyndyghy edi» dep maqalasyn ayaqtaydy.

Qajeke, rasynda «Sizding de, bizding de oilaghanymyz qazaqtyng azyp-tozbas qamy» bolsa, nege әu basta «kishi jýzdin» qúryltay dep jariyaladynyz? Mirjaqypsha aitsaq, «Bas qosu jaqsy nәrse. Júrttan onday jaqsylyqty nege qyzghanayyq» der edim. Áytse de, alash alauyzdyghyn arttyratyn qúryltay ótkizgennen góri tynysh qana jýrgeniniz әueli qazaqqa, sonan song ózinizge paydaly emes pe edi?

«adyrna.kz» sayty

Sh. Baqtiyar. Batys qazaqtarynyng maqsaty qanday?

«2011 jyly 22-23-qantarda Oral qalasynda Qazaq eli batys aimaghy qazaqtary­nyng 1-shi qúryltayy ótedi. Qúryltaygha Oral, Atyrau, Manghystau, Aqtó­be jәne Qy­zylorda oblystarynyng ziyaly qauym ókilderi qúryltay úiymdas­tyrushylarynyng sha­qyru haty boyynsha qatysa alady. Anyqtama telefondary: 8(7112) 50-07-50, 51-50-64, 8-701-777-35-40».

Birqatar búqaralyq aqparat qúraldarynda jariyalanghan múnday habar­landyrudyng eldi eleng etkizgeni anyq. Shyny kerek, múny әrkim ózinshe qa­byldaghandyqtan sony el arasynda týrli pikirlerding tuyndauyna әkelip soq­ty. Osy mәselege baylanysty ótken aptada Shymkentte bir top azamat­tar bas qosty. «Shanyraq» qoghamdyq birlestiginde ótken «Dóngelek ýstelge» bel­gili jazushy Amantúr Músaev, oblystyq ardagerler kenesining tóragha­sy Jenisbek Mәulenqúlov, ardager jurnalist Baydulla Qonysbek syndy­ ziyaly qauym ókilderimen qatar «Núr Otan» HDP jәne «Azat» JSDP ókil­deri de qatysty. Basqosudy ashqan «Tórtinshi biylik» gazetining bas re­daktory Ómirzaq Aqjigit kóterilgen mәseleni jan-jaqty talqylau qa­jettigine toqtalghan song birinshi sóz kezegin B.Qonysbek aldy.

«Eger qúryltayda ekologiya mәselesi qozghalsa dúrys. Al bólinu jayyn­da­ bolsa, onda әngime basqasha. Jalpy, rugha, jýzge bólinu dúrys emes. Qan­day jau bolsa da aldymen ishten iritudi bastaydy», - dedi ol kisi.

Odan ary sóz tizgini «Núr Otan» HDP Shymkent qalalyq filialynyn­ tóraghasy Ómirzaq Meldehanovqa tiydi. Ol óz pikirin: «Rushyldyq jaqsylyqqa aparmaydy. Óitkeni rushyl halyq kez-kelgenge jem bolyp ketui mým­kin. Ár últ óz qúndylyghyn saqtap qaluy kerek. Búl mәselening tura sam­mit qarsanynda kóterilgeni jaqsy emes. Sondyqtan oghan bey-jay qa­raghan dúrys bolmaydy», - dep bildirdi.

Osydan song sóz kezegi tiygen Janysbek Ótegenov qazaqtyng jaghdayy óz­gelerden joghary boluy kerek degen túrghyda biraz әngime qozghady. Al ji­yn qyza bastaghan kezde Amanqúl Kýmisbek degen azamat shyndyghyn ai­tamyn dep Ó.Meldehanovtyng shamyna tiyip ketip, ekeui sәl-pәl sózge ke­lip qaldy. Basqosuda kóterilgen әngimeler úsaqtanyp bara jatqanda J.Mәulenqúlovtyng saliqaly pikiri kópshilikting betin birshama beri qarat­qanday boldy.­

«Eger mәseleni qozghaytyn bolsaq, onda jónimen aitayyq. Men de ru­­shyl­dyqqa qarsymyn. Jalpy, búl qazaqtyng shygharyp otyrghany emes. Il­geri­de de qazaqty bir-birine qarsy aidap salu shemasy bolghan», - dey ke­lip, ol kisi jinalghan júrtshylyqqa oy salarlyq biraz pәtualy әngime ait­ty.

Biz osy basqosudan keyin Qazaq eli batys aimaghy qazaqtarynyng 1-shi­­ qúryltayyn úiymdastyrushy, «Júmadaghy jýzdesu» gazetining redaktory­ Qajymúqan Ghabdollagha habarlastyq.

Áriptesimiz әu basta shynynda bes­ oblysqa qatysty qordalanghan mәselelerdi talqylaytyn qúryltay ót­kizbek bolghandaryn, alayda keyinnen jospardyng ózgergenin aitty.

«Qúryltay turaly әngime taralghan song oghan qarsy shyqqandar kóp bol­dy, - deydi Q.Ghabdolla. - Birqatar úsynystar da týsti. Nәtiyjesinde qú­ryltay býkil elimizdi qamtitynday etip kelistik. Sondyqtan ony ótkizudi ke­lesi jylghy sәuir aiynyng alghashqy senbi-jeksenbisine qaldyrdyq. Qú­ryltay el tәuelsizdigining jiyrma jyldyghyna arnalady».

Q.Ghabdollanyng aituynsha, atalghan qúryltayda elimizdegi býkil qazaq úl­tynyng basyn qosatyn úiym qúru mәselesi qaralmaq. Onda til, bilim jә­ne ekologiya mәseleleri talqylanbaq. «Búl - azamattyq bastama. Bas­ty­ maqsatymyz - elim, jerim degen azamattardyng basyn qosu, aqyldasu»,­ - dey­di ol.

2011 jylghy 2-3-sәuirde Oral qalasynda ótetin qúryltaygha elimizdegi 17­ qalanyng әrqaysysynan on adam delegat retinde shaqyrylady. Olardyng barlyq shyghyndaryn shaqyrushy jaq óz moynyna alyp otyr. Sonday­-aq qúryltaygha qatysamyn deushilerge de esik ashyq.

Demek, búl qúryltay qazaqty ishten irituge baghyttalghan is-shara emes se­kildi. Al onyng qalay ótetini jayly amandyq bolsa, kezinde jazamyz de­gen oidamyz.

«Zamana» gazeti