...Qaryz turaly sóz qozghaghandy jón kórdik. Óitkeni qyruar qaryzgha belshesinen batqan qazaq ýkimeti ótken jyly Qyrghyzstandy jarylqap, 100 million dollar kóleminde gumanitarlyq kómek beru turaly sheshimge kelgen.

Qyrghyzdyng tórtinshi preziydenti Almasbek Atambaevtyng Preziydent Nazarbaev әm onyng ýkimeti jýrgizip otyrghan ekonomikalyq sayasat jayly syn sózderinen keyin eki elding shekarasynda shekteu payda boldy. Jýzdegen kólik keptelip jatty. Qarasha halyq shekaradaghy sharbaqta "shyjghyrylyp" túrdy. Tauar-blokadasy qyrghyz saudagerlerin әbigerge saldy.

Sodan, qyzdy-qyzdymen asyra siltep jibergen Atambaev aqyrynda tilinen sýringenin moyyndady. Degenmen, dau әzirge basylmay túr. Qyrghyzstan Respublikasynyng Jogharghy Kenesi men Preziydent apparaty qazaqtar beretin 100 million dollardan bas tartty.Búghan olar әbden qúqyly.

Óz halqyn jetistirip alsyn!

"Olardyng sol 100 million dollardy qalay beretinin bilemiz ghoy. Men: "Beretin bolsanyzdar bersenizdershi" degendi birneshe ret aittym. Tipti, sol aqsha bizge kerek te emes. Aldymen óz halqyn jetistirip  alsyn!".

Búl - Atambaevtyng arqyrap túrghanda aitqan sózi. "Qazaq biyligi óz halqyn jetistirip alsyn!"

Syrtqy qaryzymyz 163,8 milliard dollar

Endi fakt. 2017 jyldyng sәuirindegi derekke kóz jýgirtsek, Qazaqstannyng ózge memleketterge qaryzy - 163,8 milliard dollardy qúrapty.  Búl - jalpy ishki ónimning (JIÓ) 26,1 payyzyna ten. Sonda әrbir qazaqstandyq syrtqa 9 myng dollardan artyq qaryz bolyp shyghady. Búl kórsetkishpen Qazaqstan әlemning 201 elining ishinde 35-orynda túr. Sorlaghanda, búl - basqa emes, Memleketting monetarly sayasatyn jýrgizip otyrghan Últtyq banktyng deregi.

Áueli, kez kelgen memleket bir-birinen nemese halyqaralyq úiymdardan qaryz alady. Alyp ta jatyr. Jalpy qalypty jaghday. Mәsele qaryzdyng kóleminde emes, qaryz alushy memleketting tólem qabiletinde. Mysaly, syrtqy qaryzy kóp elderding tiziminde damyghan memleketter kósh bastap túr. Yaghni, syrtqy qaryz elding kedey, ne bay ekendigin kórsetpeydi. Kórshi qyrghyz, ózbekting bizben salystyrghanda syrtqy qaryzy az, biraq búl olardyng ekonomikasy myqty ekendigin bildirmeydi, sәikesinshe, bizding de japondardan syrtqy qaryzymyz az, dese de ekonomikamyz olardan quatty emes.

Degenmen biz kimderge qaryzbyz? Dәlirek aitsaq, qazaq Ýkimeti kimderge qaryz?

Niyderlandygha  – 47,3 milliard dollar. Búl soma jalpy qaryzdyng 30 payyzy (shamamen). Úlybritaniyagha  – 24,6 milliard dollar nemese jalpy qaryzdyng 16 payyzy (shamamen). Qytaygha – 12,6 milliard dollar nemese jalpy qaryzdyng 8 payyzdan astamy. Al Fransiyagha 11,7 milliard dollar qaryz ekenbiz.

Keybir derekterde elimiz baqanday 114 elge qaryz delinedi. Olardyng ishinde tipti úsaq-týiek araldar da bar kórinedi. IYә, dәl solay. Mәselenki,  Djersy aralyna 34 million, Seyshel araldaryna 335 million, Kayman araldaryna 447 million dollar bereshek-mys.

Mine, jaghday solay. Búl Tәuelsizdikting 27 jylynda jetken jetistigimiz. Anyghynda, Ýkimettin, biylikting jetistigi.

Ýkimet demekshi, myna bir derekterge de kóz jýrigte ketken abzal. Qazaq Ýkimeti jogharydaghy qyruar qarjyny qayda júmsauy mýmkin? Álgi 163 milliardty jer jútyp ketpegen bolar?

Jelmen birge joq bolghan milliardtar

Ol qarajatqa zamanauy zauyttar ashylghan eken. Tek túraqty týrde ónim shyghara almaghan búl zauyttar ainalasy eki-ýsh jylda jabylyp qalghan. Senbeseniz, qaranyz:

Ashuyn-ashyp, biraq týbi ayaqsyz qalghan jobalar:

1. «Túlpar» avtomobiyli zauyty. Ashyluy: 1997 jyl. Jabyluy: 1998 jyl Júmsalghan qarjy: 1mln AQSh dollary.

2. Balqash myrysh zauyty. Ashyluy: 2003jyl. Jabyluy: 2009 jyl Júmsalghan qarjy: 120 mln AQSh dollary.

3. «iyteks» maqta óndeu kesheni. Ashyluy: 2004 jyl. Jabyluy: 2011 jyl Júmsalghan qarjy: 19,3 mln AQSh dollary.

4. «QazSat» sputniygi. Ashyluy: 2006 jyly úshyrdy. Jabyluy: 2008 jyly isten shyqty. Júmsalghan qarjy: 65 mln AQSh dollary.

5. «Biohiym» zauyty. Ashyluy: 2006 jyl Jabyluy: 2012 jyl. Júmsalghan qarjy: 88,6 mln AQSh dollary.

6. «Tasqala» sement zauyty. Ashyluy: 2007 jyl. Jabyluy: 2010 jyl Júmsalghan qarjy: 210 mln AQSh dollary.

7. «Aqtau-siti» qalasy. Ashyluy: 2007 jyl. Jabyluy:2013 jyl Josparlaghan joba.

8. SiliciumKazakhstan kremniy zauyty. Ashyluy: 2008 jyl. Jabyluy: 2013 jyl. Júmsalghan qarjy: 420 mln AQSh dollary.

9. «Aziya Keremiyk» keramogranit zauyty. Ashyluy: 2010 jyl. Jabyluy: 2013 jyl. Júmsalghan qarjy: 35 mln AQSh dollary.

10. Auyl sharuashylyghyna arnalghan «fermer» úshaq shygharatyn zauyt. Ashyluy: 2011 jyl. Jabyluy: 2012 jyl. Júmsalghan qarjy: 1, 648 miliard tenge. Birde-bir úshaq shygharmaghan.

Jalpy jiyntyqta búl on jobagha budjetten  2 miliard 606 million dollar júmsalghan eken. Biraq, ózin-ózi aqtamaghan. Aqyrynda bankrot bolghan. Sonymen әlgi 2 milliard dollardyng súrauy joq, joq boldy.

Ras-au, jerining asty men ýsti kenge toly elimizding etek-jeni týzelgenshe, týterge jýn, kýterge kýn qalmaytyn uaqytta terezening syrtynda túrghanday, qúddy.  Masqara bolghanda, batystyq basylymdar Qazaqstannyng qazirgi әleumettik dengeyin Afrikanyng Ruandasy sekildi elderimen qatar qoya bastady. Ókimet ópelemek týgili, óti jarylyp ketse de, búl - fakt. Qaryzgha batqan Qazaqstannyng qazirgi jaghday solay bop túr.

Aytpaqshy, Qyrghyzstan, biz beretin 100 million dollardan bas tartty.

Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz