nemese Bógenbay men Bókenbaydy salystyru әbestik

Juyrda "aktobenews.kz" saytynda eki birdey ataqty qazaq batyrlary, qanjyghaly men tabyn rularynyng iri ókilderi – Bógenbay men Bókenbaydy qarama-qayshy qoyatynday arandatushylyq әreket jasaldy. Irina Erofeeevadegen tarihshynyng "Qúryltaydaghy jinalysta Qanjyghaly Bógenbay emes Tabyn Bókenbay sóz sóiledi" atty maqalasy jaryq kórdi. Sonshalyqty bizge ne bolghan? Osynday dәrejege qalay jettik biz?

Asharshylyq pen qughyn-sýrgin, soghystardan kóz ashpaghan qazaq, ýshinshi mynjyldyqtyng basynda ortaq jenisin ajdahaday jalanghan jaudyng aldyna tastaghany nesi? Aqyry osynday kýige jetkenimiz be? Eki ataqty batyrlardy salystyryp, olardy óskeleng úrpaq aldynda qarama-qayshy qoy әbestik bolar. Aumaghymyz bes Fransiya men býkil Batys Europa siyatyn jerimizdi osy batyrlarymyz jan keshti erlik jasap qan men ter tógip biz ýshin qorghap qalghan joq pa? Úrpaqtar esinde mәngi saqtalghan batyrlardyng esimin kirletuge jol bermeyik!

Qanjyghaly qart Bógenbay batyr – qazaq halqynyng aituly qas batyry. Batyr esimimen qala kósheleri men danghyldar ataldy. Onyng qúrmetine jer-jerde eskertkishter boy kóterdi. Árbir otbasy ózining shyqqan tegin aitqanda, Bógenbay batyrdyng úrpaghymyz dep ózderin maqtanysh tútady. Ol turaly batyrlyq jyrlar, roman, poemalar jaryq kórdi. Onyng qúrmetine derekti kino, kórkemdik jәne animasiyalyq filimder týsirildi. Ol – halyq arasynda keninen tanylghan, әigili batyr. Ol qazaq halqynyng ary men namysyn qorghaghan qolbasshy bolghan. Qazaq últynyng abyroyy men maqtanyshy!

Qanjyghaly Bógenbay – qazaq batyrlyghynyng eng úshar basynda túrghan simvolymyzdyng biri. Onyng atyna kir keltirip, tarih sahnasynan yghystyruymyz baryp túrghan soraqy is! Búl – qoghamymyzdy jikke bólip, birligimizdi arandatushylardyng aram qadamy dep esepteymin. Endi biz kimge senemiz? Biz bolashaq ýshin qanday qúndylyqtarymyzdy qaldyramyz? Tabyn Bókenbay batyr da qazaqtyng eng myqty qas batyry! Tarihtan «aqtar» men «qyzyldardy», «bizdikiler» men «bizdiki emesterdi» qarama qayshy qoydyng týbi nege aparyp soqqanyn jaqsy bilemiz? Osy tәrizdi tildi, mәdeniyetti, dindi, sayasatty búrmalau tәrizdi әreketter songhy uaqytta Shyghys Europada, naqty aitqanda Ukrainada oryn alghan jaghday bir sәt beybit zamannyng tynyshtyghyn búzghan joq pa?

Batyrlardy salystyra otyryp, qarama qarsy qong arqyly rulyq jәne taypalar arasynda arandatugha jol ashu - týbi jaqsylyqqa aparmaytyn jaghday. («Qay rudyng batyry kýshti әri myqty boldy ?»). Bireulerding sol jaghdaydy tuyndatugha nege qúmarlyghy artyp ketkenin týsinbedim. ​Búghan әste jol bermeu kerek. Qay rudyng batyry myqty bolghanyn salystyrghannan góri, ótken zamannyng ýlkenge qúrmet–kishige izet jasau, ózara kómek kórsetu, adam ómirine qol súqpau, aruaqqa qúrmet kórsetu, jauyngerlik is t.b. tәrizdi qúndylyqtaryn ekshelep alsaq sol bizdi algha sýirer edi!

Biz bir batyrdyng danqyn asyra otyryp, ekinshi batyrdy odan tómen týsirip tastaymyz. Nisshe tәrizdi. Búl óte ókinishi jәne qayghyly is. Búdan «bólip al da, biyley ber» degen imperiyashyl, arandatushylyq sayasattyng iyisin birden bayqaugha bolady. Múnday maqalany jazghanda da jurnalist óte abay bolghan jón. Múnday isterge óte qyraghylyq pen bayqampazdyq, әr nәrseni dúrys baghamday alatyn joghary dәrejedegi parasattylyq qajet. Mynau nәzik әlemdi bir ghana aqylgha simaytyn maqalamen-aq dýr silkindirip, astan-kestenin shygharugha bolady. Kitapqa tapsyrys berushining ózi búl mәselege óte kónil audaru qajet. Biz tarihtan sabaq ala biluimiz kerek qoy. Egerde biz kitapty qarjylandyratyn bolsaq, eng qúryghanda búrynyraq I. Erofeeva qyzmet jasaghan Instituttaghy әriptesterine saraptamadan ótkizip alsa ong bolar edi...

XVIII ghasyrda qazaq elining qay týkpirinde bolmasyn, batyrlarymyz el men jerdi qorghau jolynda shayqasqan, qasyq qany qalghansha tuyn jyqpaghan. Qazaqstan aumaghyndaghy myndaghan, tipti on myndaghan batyrlarymyzdyng erlik isteri jayly kitaptar shygharyp jatsa men tang qalmas edim. Árbir qazaqtyng arghy tegin súrasan, 7-8 ata teginde mindetti týrde bir batyrdyng esimin kezdestiresin. Ol zaman jaugershilik zaman edi. Mәselen, men Omby oblysynyng aumaghynda jerlengen Baybolat batyrdyng úrpaghymyn! Ejelgi zamannan beri Úly dala túrghyndary óte jaqsy jauyngerler retinde tanylghan. Búghan baylanysty Elbasy N.Á. Nazarbaev: «Qazaqtardyng últtyq ruhy olardyng qaharmandyqtarynda jasyrylghan» dep atap ótken. Joghary jauyngerlik qasiyetterdi olar ózderining tikeley ata-babalarynan – qypshaqtardan, týrkilerden, ghúndar men saqtardan múragha alghan. Óz jerin, halqyn jәne qyruar malyn jat jerding basqynshylarynyng shabuylynan qorghap qalu qajettiligi olardyng jauyngerlik ómir saltynyng qalyptasuyna yqpal etti.

Úly Dalada әrbir er adam jauynger boluy mindetti. Basqasha boluy mýmkin emes edi. Búl turaly HIH ghasyrdyng basynda Qazaqstanda bolghan Ya.Gaverdovskiy: «Áskery is qyrghyzdar (qazaqtar – avtor) ýshin izgilikti kәsip, sondyqtan da onymen býkil halyq ainalysady (!) Qarudyng mәnisin biletinderding semseri, eng bolmaghanda pyshaghy boluy tiyis jәne ru basylary shaqyrghan boyda jasaqqa kelip qosyluy qajet»,-dep jazdy. Qaruy boluy kóshpelilerding arasynda óte bedeldi jәne qúrmetti dep sanalghan. Mysalgha qarusyz qazaqty qúryltaygha kirgizbeytin. Olardyng dauys beru qúqyghy bolmady, búl dalalyqtar ýshin namysqa tiyetin masqara bolyp sanalghan. HH ghasyrdyng basyndaghy belgili qazaq zertteushisi Qoshke Kemengerúlynyng pikirinshe, «qaruy bar jasóspirim ózinen jasy ýlken bolsa da, qarusyz adamgha oryn bermegen». Dala jaghdayynda tughan jerdi qorghaugha tura keldi, qaruly adam jәne ony epti paydalana biletin adam qúrmetke layyq boldy. Búl turaly sol dәuirding basqa da zertteushileri atap kórsetedi, mәselen, L.Meyer: «Halyq jiynynda qarusyz adamnyng dauys beru qúqyghy bolghan joq» dep jazady. Osy oilardy saralay otyryp, Resey imperiyasynyng otarlau sayasaty handar men súltandarymyzdyn, biyler men batyrlarymyzdyng әreketterin óreskel búrmalap, jasyryn jauyp tastaghany belgili. Bizge búl baghytta kóp enbek etuimiz kerek. Qazirgi jemqorlyq pen paraqorlyq, jaghympazdanu, qúpiya ósek tasu, kórealmaushylyq jәne de halqynyng layyqty úldarynyng isin әdeyi búrmalap kórsetu tәrizdi әreketter – imperiyashyl sayasattyng jemisi. Búl maqala jәne atalmysh kitap – belgili bir dәrejede imperiyashyl pighyldy tútatyp, byqsytqanday. Olar jongharlargha qarsy kýreste bir batyrdyng rólin joqqa shygharady da, ekinshisining dәrejesin kóteredi? Osy dúrys әreket pe?

Osy orayda aita keterlik jayt, biz ata-babalarymyzdyng erlik isterine bagha beru ýshin bir ghana Resey múraghatynan alghan derekter azdyq etedi. Biz Qytay, monghol, parsy jәne t.b. elderdegi múraghat materialdaryn ainalymgha engizuimiz kerek. Biz auyzsha tariyhqa da kónil bóluimiz kerek. Ony Úly Dalanyng tilin, dilin týsinbeytin keybir zertteushiler jazugha qúmar bolyp barady. Bir ghana Resey derekteri arqyly qay batyr bolmasyn bagha beru, payym jasau – tyghyryqqa aparar jol. Býgingi Tәuelsizdigimiz – batyrlarymyzdyng bir qarys jerin jaugha bermey qorghap qalghandyghynyng jemisi. Olar rugha, taypagha, jýzge bólinbedi. Olardy salystyra qarudyng esh qajettiligi joq. Shapqynshylyqtyng qandy shebinde Bógenbay da, Bókenbay da, on myndaghan jauyngerler men basqa da batyrlar boldy. Býgingi óskeleng úrpaq jәne kәsiby tarihshylar osynday aqtandaqqa toly batyrlar zamanyn zertteudi qolgha aluy kerek. Sonda mynanday óreskel qatelikter oryn almas edi. Sonymen qatar, Qanjyghaly Bógenbay turaly da irgeli ghylymy monografiya jazudyng uaqyty tolghan tәrizdi. Batyrdyng atyna, ruhyna bekerden-beker kir keltiruge jol bere almaymyz! Biz eki batyrdy da qúrmetteymiz!

Batyrlardy, rulardy bir-birine qarsy qoydy qoy kerek. Az ghana qazaq bir birining sonyna týsudi qon kerek.

Ziyabek Qabyldinov

Sh.Uәlihanov atyndaghy Tarih pen

etnologiya institutynyng diyrektory

Abai.kz