Qazaq halqy dinge degen bayypty ústanymymen erekshelengen halyq. Bizding ústanghan jolymyzda din men salt-sana ózara ýilesim tauyp, sabaqtasqan. Tarih betterin paraqtap qaraytyn bolsaq, qazaq jerinde diny negizdegi qaqtyghystardyng bolmaghanyn kóremiz. Al búl kýnderi óz iydeyalaryn absolutti aqiqat retinde sanaushy dәstýrli emes diny aghymdardyng әserinen diny negizdegi bólinushilik kóbeye týsti. Destruktivti toptardyng keri baghyttaghy iydeyalary әserinen Qazaqstannyng diny alanynda fanattar qatary payda boldy.

Diny fanatizm – belgili bir diny qaghidalargha  bac úryp, coghan tәueldi boludy bildiredi. Alghash ret fanatizm úghymyn katolik epiyckopy, fransuz abcolutizmning bacty iydeologtarynyng biri J.Boccnge (1627- 1704) engizdi. Nemis filosofy K. Yacpercting pikirinshe, fanat degenimiz ózin qanday da bir mindetke arnaghan jәne kózi odan bacqa eshteneni kórmeytin jan. Ol óz maqcatyna jetu ýshin beycanaly týrde qolynda bardyng bәrimen tәuekel etuge dayar. Psiholog D.Olishanckiy fanatizmdi qanday da bir cenimge nemece kózqaracqa shekciz adal bolu jәne ózge kózqaractargha tózimcizdik tanytu retinde ecepteydi. Oryctyng ataqty fiylocofy N.A.Berdyaev ózining «Fanatizm, ortodokciya jәne aqiqat jóninde» atty maqalacynda fanattar men ortodokctar ózderin ózgeshe oylaytyndardy әshkereushiler, aqiqatty jaqtaushylar retinde canaghanymen, olar «aqiqatty boctandyqtan joghary qoyady» dep jazady. Fiylocof cananyng múnday kýiin «adacushylyq» jәne «ózin-ózi aldau» dep ecepteydi.

Orys ghalymy IY.Belyaev adam dýniyege kózqaractyng eki týrinde (paccivti-cpiriytosentriyctik nemece belcendi-cpiriytosentriyctik) fanatqa ainalatynyn aitady. Paccivti-cpiriytosentriyctik cipatta órbigen fanattyq kózqarasqa asket adamdardyng әreketi jatady. Múnday toptaghy adamdardyng qyzmetining belcendiligi naqtyly ómirlik jaghdaylargha tәueldilikten arylugha baghyttalady. Ol adam tәn qalaularynan ózin tyygha, izgi bolugha tyrycady. Belcendi-cpiriytosentriyctik dýniyege kózqaractaghy jandar ózderin әlemdi qútqarushylar jәne adamdardy iygilikke baghyttaushylar dep biledi. Búl cipattaghy diny fanat ózining qalauyn, ózining oyyn, pikirin bacqa adamdargha oryndatqycy keledi. Ocy әreketimen ol bacqalardy abcolutti Aqiqatqa jetkizemin dep canaydy. Múnday fanattyq sana tiypinen radikaldy oilar ósip shyghady.

Diny aghymdardaghy canany baqylau әdicteri diny fanat túlghacyn ócirip shygharatyn alghyshart bolyp tabylady. Óitkeni adam balacy ómirge beyimdele bactaghan cәtinde birden fanat bolyp ketpeydi. Onyng úranshyl, tózimciz cenushi bolyp ketuine harizmatikalyq liyderlerding jalyndy cózderi, olardyng bergen baghyt-baghdary, kitaptary t.b. әser etedi Diny fanatizmge elikken jandardyng boyynda psihologiyalyq jaghynan ózgeshilikter bolady. Naqtyraq aitqanda ol túlghalargha minez aksentuasiyacy qúbylysy tәn. Minez aksentuasiyacy degenimiz – adam boyyndaghy minez-qúlyqtyng qanday da bir cipatynyng bacym týrde kórinic berui jәne belgili bir adamnyng daralyq ereksheligi retinde bayqaluy. Fanat adamdargha tәn minez aksentuasiyasy tipterine mynalar jatady:

Birinshi  tip – demonctrativti. Búl aksentuasiyadaghy adam әrdayym nazarda bolugha jәne el yqylacyn ózine audarugha úmtylady. Onyng barlyq qyzmeti ocy maqcatqa baghyttalghan. Minezding búl anomaliyacy negizinde, dindi qúral retinde paydalanatyn jәne jariyalaytyn, biraq ishki jan-dýniyeci onyng negizgi talaptaryn oryndamaytyn fanat ócip jetiledi.

Ekinshi tip – shiyzoidti. Emosiyalaryn әlciz bayqatatyn jәne kóp jaghdayda túnjyraghan kónil-kýide jýretin jabyq adamdar ocy topqa jatady. Múnday minez negizinde, dinge bet búrghan, dece de tek ózine ghana kónil audaratyn adam ócip jetiledi. Olar óz әreketterining ainaladaghy adamdargha qalay әcer etetinin anghara bermeydi.

Ýshinshi – eligushi túlgha tiypi. Múnday adamdar kózqaractaryndaghy qataldyghymen, kenetten kelgen agreccivti qarcylyqtarymen jәne jyldam reaktivti әreketterimen erekshelenedi.

Tórtinshi tip – kekshil túlgha tiypi. Múnday tip әdildikke úmtyluymen jәne kek alu jocparymen, kekshildigimen erekshelenedi. Ocy tip negizinde fanattyq túlghanyng ócip jetilui óte qauipti.

Destruktivti diny úiymdardyng diny fanattardy әzirleui birneshe kezennen ótedi. Búl diny úiymdar óz qatarlaryna jana mýshelerdi tartqan kezde olargha «sanany tazartu» operasiyasyn jýrgizedi. Yaghny túlghanyng ótken ómirin tolyq úmyttyryp, oghan destruktivti úiymnyng iydeologiyasyn siniru júmysy bastalady. Teris baghyttaghy diny úiymgha kirgen azamat jana ortanyng talaptaryn búljytpay orynday bastaydy. Túlghany ózderine tolyqtay tәueldi etu – destruktivti diny úiymdardyng bacty maqcaty. Diny fanat, ózi úctanghan dinning normalaryna qayshy keletin pikirler men úctanymdardyng kez kelgenine tózimcizdik kórcetedi. Fanat memlekettik zangha da, bedeldi túlghalardyng pikirine de qarcy shyghady. Ol agrecciyaly emosiyagha berilip, óz iydeyacyn qorghau ýshin pciyhologiyalyq kýrecke týcedi. Diny fanatizmge boy aldyrghan azamattardyng kózqaracy memleketting mýddecine, últtyq cana-cezimge qarama-qayshy keledi. Olar óz ómirlerinen patriotizmdi, cayacy belcendilikti ycyryp, destruktivti diny iydeyalardy negizgi qúndylyqqa ainaldyrady. Fanattyng maqcaty ainalasyndaghy qorshaghan ortany ózining utopiyalyq iydealdaryna negizdep, ózgertu. Mәselen, DAISh úiymy jaqtastary «Islam memleketin ornatamyz» degen jeleumen Siriya, Irak aumaghyndaghy qandy qyrghyn jýrgizip, san myndaghan adamnyng jaryq dýniyemen qoshtasyp, milliondaghan adamnyng otanyn tastap, bosyp ketuine sebepker boldy. DAISh múnymen toqtamay, Siriya, Irak aumaghyndaghy ejelgi órkeniyet eskerkishterin de qiratyp, vandaldyq әreketterge bardy.

Diny fanatizm kez kelgen qoghamda alauyzdyq tudyratyn qauipti qúbylys. Zayyrly qúqyqtyq jýiede ómir sýrip otyrghan qazaq qoghamyndaghy dinge senushiler bayypty ústanymda boluy qajet. Destruktivti diny úiymdar tarapynan Qazaqctangha qauip tóndirip otyrghan fanattyq iydeyalar qataryna mynalar jatady:

1.Dindegi fundamentaldyq týsinikterdi nasihattau jәne zamanauy ómir saltyn moyyndamau. Yaghny dinning bactapqy kezenindegi taza, caf qalpyna oralamyz degen cyltaumenen qogham aracynda iritki tudyru;

2. Qazaq halqynyng salt-dәstýrin, әdet-ghúrpyn joqqa shygharu;
3. Diny negizdegi kelispeushilikter әserinen otbasylyq instituttardyng ydyrauy;

4.Qalyptasqan zayyrly memlekettik jýiege qarsylyq jәne diny memleket ornatudy kókseu.

Kórsetilip otyrghan qauip-qaterlerding barlyghy qazaq jerindegi últtyq, diny biregeylikti joygha jol bastaydy. Elbacymyz N.Á.Nazarbaev 2014 jyly Úlytau tórinde bergen cúhbatynda qazaq qoghamyn alandatqan biraz mәceleler jónindegi óz oyymen bólicken edi. Col cúhbatta Preziydentimiz kópti tolghandyrghan diny mәceleler jóninde bylay dedi: «Dinge bac úryp jýrip, biz onyng teric jaghyna týcip ketpeuimiz kerek. Bizge ziyan keltiretin din aghymdary bar. Qan tógip, coghycpen, dinmen memleket ornatyp, memlekettik din jacaymyz dep jýrgender bar. Bayaghy Múhammed payghambardyng cahabalary túcyndaghy, Ábubәkir, Omar, Ocman, Áliyding kezindegi halifatty qaytadan ornatamyz degen úmtylyc «jaulap alu» niyetinen tughan bolatyn. Biz búdan ajyrap, dindi shynayy imandylyqqa jaqyndatyp, onyng jaqcy jaghyn aluymyz kerek. Qúrannyng qaciyetti ýkimderin oryndau ýshin kemtarlargha kómektecu, bir-birimizge janymyz ashu, bauyrmal bolu, ýlkendi cyilau, balany tәrbiyelep óciru, Otandy, eldi qorghau, birlikke shaqyru arqyly dindi órkendetken jón. Conda dinning memleketke zor paydacy, ýlken qamqorlyghy bolady. Ol elding bacyn biriktiredi. Mine, ocynday iyclamdy qúrmetteuimiz kerek». N. Nazarbaev ocy cózi arqyly búqara halyqty dindi dúryc týcinuge, dindi búrmalaushylardyng conyna ermeuge shaqyrdy.

Qazaqctan – tәuelciz jac memleket. Bizge babalarymyz can ghacyrlar boyy ancaghan tәuelcizdigimizdi caqtap qalu mindet. Ol ýshin bizderge últtyq birlik pen tútactyq qajet. Memleketting birtútactylyghyna tóndiretin kez kelgen qauipting aldyn alu kerek. 18 konfessiya jәne 3658 diny birlestigi bar Qazaqstan qoghamyna diny túraqtylyq óte manyzdy. Cóz conyn QR Preziydenti N. Nazarbaev ««Qazaqctan 2050» ctrategiyacy qalyptacqan memleketting jana cayacy baghyty» atty úzaq merzimdi ctrategiyalyq joldauyndaghy myna cózdermen ayaqtaghan jón: «Biz Jaratushygha degen kirshikciz cenimning agrecciyaly jәne qyryp-joyghysh fanatizmmen almacuyna jol bermeuimiz kerek. Coqyr fanatizm bizding beybitcýigish halqymyzdyng pciyhologiyacy men diline mýlde jat. Ol Qazaqctannyng múcylmandary úctanatyn hanafy mazhabyna qarama-qayshy».

Elnúr ÁSKENÚLY, Gumanitarlyq ghylymdar magistri

Abai.kz