Songhy kezde Qytaydaghy tuys-tughandary jazyqsyz sottalghan qandastarymyzdyng shaghymy kóbeydi. Ara-túra ol jaqtan da jekelegen adamdar arqyly týrli jagha ústatar aqparattar boy kórsetip qalady. Shetel jәne Qazaqstan sayttarynda jazylyp jatqan qandastargha sayasy qysymnyng jogharlauyna, qúqyqtarynyng taptaluy, erkindikterining shekteluine baylanysty Qytay tarapy «búl bizding ishki isimiz», «ózge elding ishki isine aralasugha qúqynyz joq»  deytin sózder jii aitylatyn bolyp ketti.

Soghan baylanysty «ishki isine aralasu jәne ishki isike aralaspau» tónireginde naqtyly bir tújyrym jasaugha tura kelip otyr. Meyli elimizdegi memlekettik biylikte qyzmet etip jýrgen lauazym iyeleri bolsyn, meyli qarapayym halyq bolsyn múny biluge tiyisti dep oilaymyn.

Ishki isi – BÚÚ -nyng jarghysynda (2-babynyng 7-tarmaghynda) ishki sayasattyng týpkilikti mәn-maghynasy – kez-kelgen memleketting Ishki yurisdiksiyalyq is-sharalary sol elding ishki sayasaty bolyp tabylady delingen.

Ishki isine aralasu – bir memlekettin, birneshe memleketting birigip nemese halyqaralyq úiymnyng belgili bir memleketting ishki-syrtqy isine orynsyz (aralasugha qaqy joq isterine) aralasyp, әlimjettik kórsetip onyng tәuelsizdigi men memlekettik derbes biyligine qauip tóndiretin әreketi.

Ishki isine aralasu degenimiz ne? Japoniyadaghy Tokio uniyversiytetining professory Terasavanyng [寺泽]  «Halyqaralyq qúqyqtyng negizderi/国际法基础» degen kitabynda «IShKI ISINE ARALASU ( Interferensiya) - búl basqa elderde qaruly kýsh qoldanu arqyly, diplomatiyalyq qarym-qatynastardy ýzu arqyly, ýrkitip-qorqytu arqyly degenine kóndiru әreketi dep anyqtama bergen. Sondyqtan, úsynys jasau, aryz-shaghym týsiru, talap etu, ótinish bildiru, t.b. ishki isine aralasqandyq bolyp tabylmaydy».

Biraq, bir memleketting ishki isi – absolutti is-әreket emes. Memleketting ishki isi bolghanymen onyng da shekteuli túsy bar, sheksiz biylik emes. Yaghniy, ishki isi – ol el ne istese de ózi biledi, oiyna kelgenin istey alady; ózge el, ýlkendi-kishili halyqaralyq úiymdar, birlesken memleketter úiymy oghan eshtene istey almaydy degen sóz emes.

Keyde, keybir memleketter «derbes bir elding ishki sayasatyna ózge elderding aralaspauy kerek» degen qaghidany jeleu etip halyqaralyq zandargha, birlesken memleketter úiymy qabyldaghan "Adam qúqyqtarynyng jalpygha birdey deklarasiyasyna" qayshy keletin әreketterge baruy (ishki sayasat jýrgizui) әbden mýmkin. Sonday-aq,  memleket ishinde ashyq aitylmasa da adamdardy últyna, nәsiline, dinine qaray alalap qarauy mýmkin. Memleket ishindegi azshylyq últtargha nәsildik, últtyq, diny kemsitushilik tanytuy, genosid jasauy, zorlyq zombylyq kórsetui, tensizdik, sayasi, qúqyqtyq qysym jasauy, erkindigin shekteui t.b. múnday zansyzdyq әreketterding barlyghy ishki iske (ishki sayasatqa) jatpaydy. Ishki isine, ishki sayasatyna jatpaghany bylay túrsyn, múnday zansyz «ishki isi» halyqaralyq qúqyq normalardy, birlesken memleketter úiymy qabyldaghan "Adam qúqyqtarynyng jalpygha birdey deklarasiyasyna" qayshy. Belgili bir memleket ishindegi múnday әdiletsizdik, tensizdik, óktemdik әreketter, zorlyq-zombylyqtar t.b. barlyghy da әlemdik qauymdastyq jol bermeytin, shekteu qoyghan, qylmystyq әreket bolyp tabylady. Múnday soraqylyqtar oryn alghan jaghdayda oghan qarsy shyghu, aralasu, jýgensizdikti toqtatugha әrekettenu, narazylylyq bildiru, eskertu jasau, talap etu – kimge bolsyn mindet. 

Belgili bir memleketting ishinde «adam qúqyqtarynyng jalpygha birdey deklarasiyasynda» kórsetilgen talaptargha qayshy, sol memleketting ózi qabyldaghan konstitusiyasyna, zandaryna qayshy  kez-kelgen zansyzdyq oryn alghan jaghdayda, sol zansyzdyqqa jol bergen memleketting ishki isine basqa belgili bir memleket, birneshe memleket birikken týrinde, ýlkendi-kishili halyqaralyq úiymdar aralasugha qúqyghy bar. Týsinikti bolu ýshin qaytalap aitayyn, kez-kelgen memleketting halyqaralyq qúqyq normalardy ayaq astyna taptaytyn, búzatyn barlyq zansyz әreketteri sol elding «ishki isi, ishki sayasaty» retinde týsindirilmeydi. Yaghni, múnday jaghdayda aralasugha bolady әri búl halyqaralyq sharttar (kelisimder) boyynsha bir elding ishki isine aralasqandyq bolyp eseptelmeydi. (凡属践踏国际法准则的行为都是违反国际法的，都不能解释为“内政"。别国对此违法行为的干预，并不构成对内政的干涉。)

Búl belgili bir memleketting qúramynda ómir sýrip jatqan últtar men úlystardyng últtyq mýdesi men qúqyqtaryn qorghaugha arnalghan BÚÚ-nyng jasaghan mýmkindikteri. Árbir azamat osyny dúrys týsinui kerek. Qúqyqtaryn sauatty qorghay bilui kerek. Búl eki el arasyn arandatu bolyp sanalmaydy. Adam azamattyq qúqyghy jәne sol azamattyq qúqyghyn qorghau jónindegi bilimi az bolghan sayyn bәrinen qorqatyn, «sabyr» degen sózdi jeleu etip ýnsiz búghyp otyrudy jón kóretin bolady.  Al osy sauatsyzdyqty paydalanghan keybir memleket nemese Qazaq últymen mýdeles emes ózge el ózining jasyryn әri aram maqsattaryn jýzege asyrugha útymdy paydalanuy mýmkin. Biz Qazaq әlemning qay jerinde, qay elinde jýrsek te ózimizding qúqyghymyzdy ózgelerge taptatpaugha tiyistimiz. Shettegi әrbir Qazaq Qazaq elining nazarynda ekendigine senuge tiyispiz. 

Kenjebek Qúdysúly 

Abai.kz