سوڭعى كەزدە قىتايداعى تۋىس-تۋعاندارى جازىقسىز سوتتالعان قانداستارىمىزدىڭ شاعىمى كوبەيدى. ارا-تۇرا ول جاقتان دا جەكەلەگەن ادامدار ارقىلى ءتۇرلى جاعا ۇستاتار اقپاراتتار بوي كورسەتىپ قالادى. شەتەل جانە قازاقستان سايتتارىندا جازىلىپ جاتقان قانداستارعا ساياسي قىسىمنىڭ جوعارلاۋىنا، قۇقىقتارىنىڭ تاپتالۋى، ەركىندىكتەرىنىڭ شەكتەلۋىنە بايلانىستى قىتاي تاراپى «بۇل ءبىزدىڭ ىشكى ءىسىمىز»، «وزگە ەلدىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسۋعا قۇقىڭىز جوق»  دەيتىن سوزدەر ءجيى ايتىلاتىن بولىپ كەتتى.

سوعان بايلانىستى «ىشكى ىسىنە ارالاسۋ جانە ىشكى ىسىكە ارالاسپاۋ» توڭىرەگىندە ناقتىلى ءبىر تۇجىرىم جاساۋعا تۋرا كەلىپ وتىر. مەيلى ەلىمىزدەگى مەملەكەتتىك بيلىكتە قىزمەت ەتىپ جۇرگەن لاۋازىم يەلەرى بولسىن، مەيلى قاراپايىم حالىق بولسىن مۇنى بىلۋگە ءتيىستى دەپ ويلايمىن.

ىشكى ءىسى – بۇۇ -نىڭ جارعىسىندا (2-بابىنىڭ 7-تارماعىندا) ىشكى ساياساتتىڭ تۇپكىلىكتى ءمان-ماعىناسى – كەز-كەلگەن مەملەكەتتىڭ ىشكى يۋريسديكتسيالىق ءىس-شارالارى سول ەلدىڭ ىشكى ساياساتى بولىپ تابىلادى دەلىنگەن.

ىشكى ىسىنە ارالاسۋ – ءبىر مەملەكەتتىڭ، بىرنەشە مەملەكەتتىڭ بىرىگىپ نەمەسە حالىقارالىق ۇيىمنىڭ بەلگىلى ءبىر مەملەكەتتىڭ ىشكى-سىرتقى ىسىنە ورىنسىز (ارالاسۋعا قاقى جوق ىستەرىنە) ارالاسىپ، الىمجەتتىك كورسەتىپ ونىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن مەملەكەتتىك دەربەس بيلىگىنە قاۋىپ توندىرەتىن ارەكەتى.

ىشكى ىسىنە ارالاسۋ دەگەنىمىز نە? جاپونياداعى توكيو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى تەراساۆانىڭ [寺泽]  «حالىقارالىق قۇقىقتىڭ نەگىزدەرى/国际法基础» دەگەن كىتابىندا «ىشكى ىسىنە ارالاسۋ ( ينتەرفەرەنتسيا) - بۇل باسقا ەلدەردە قارۋلى كۇش قولدانۋ ارقىلى، ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستاردى ءۇزۋ ارقىلى، ۇركىتىپ-قورقىتۋ ارقىلى دەگەنىنە كوندىرۋ ارەكەتى دەپ انىقتاما بەرگەن. سوندىقتان، ۇسىنىس جاساۋ، ارىز-شاعىم ءتۇسىرۋ، تالاپ ەتۋ، ءوتىنىش ءبىلدىرۋ، ت.ب. ىشكى ىسىنە ارالاسقاندىق بولىپ تابىلمايدى».

بىراق، ءبىر مەملەكەتتىڭ ىشكى ءىسى – ءابسوليۋتتى ءىس-ارەكەت ەمەس. مەملەكەتتىڭ ىشكى ءىسى بولعانىمەن ونىڭ دا شەكتەۋلى تۇسى بار، شەكسىز بيلىك ەمەس. ياعني، ىشكى ءىسى – ول ەل نە ىستەسە دە ءوزى بىلەدى، ويىنا كەلگەنىن ىستەي الادى; وزگە ەل، ۇلكەندى-كىشىلى حالىقارالىق ۇيىمدار، بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى وعان ەشتەڭە ىستەي المايدى دەگەن ءسوز ەمەس.

كەيدە، كەيبىر مەملەكەتتەر «دەربەس ءبىر ەلدىڭ ىشكى ساياساتىنا وزگە ەلدەردىڭ ارالاسپاۋى كەرەك» دەگەن قاعيدانى جەلەۋ ەتىپ حالىقارالىق زاڭدارعا، بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى قابىلداعان "ادام قۇقىقتارىنىڭ جالپىعا بىردەي دەكلاراتسياسىنا" قايشى كەلەتىن ارەكەتتەرگە بارۋى (ىشكى ساياسات جۇرگىزۋى) ابدەن مۇمكىن. سونداي-اق،  مەملەكەت ىشىندە اشىق ايتىلماسا دا ادامداردى ۇلتىنا، ناسىلىنە، دىنىنە قاراي الالاپ قاراۋى مۇمكىن. مەملەكەت ىشىندەگى ازشىلىق ۇلتتارعا ناسىلدىك، ۇلتتىق، ءدىني كەمسىتۋشىلىك تانىتۋى، گەنوتسيد جاساۋى، زورلىق زومبىلىق كورسەتۋى، تەڭسىزدىك، ساياسي، قۇقىقتىق قىسىم جاساۋى، ەركىندىگىن شەكتەۋى ت.ب. مۇنداي زاڭسىزدىق ارەكەتتەردىڭ بارلىعى ىشكى ىسكە (ىشكى ساياساتقا) جاتپايدى. ىشكى ىسىنە، ىشكى ساياساتىنا جاتپاعانى بىلاي تۇرسىن، مۇنداي زاڭسىز «ىشكى ءىسى» حالىقارالىق قۇقىق نورمالاردى، بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى قابىلداعان "ادام قۇقىقتارىنىڭ جالپىعا بىردەي دەكلاراتسياسىنا" قايشى. بەلگىلى ءبىر مەملەكەت ىشىندەگى مۇنداي ادىلەتسىزدىك، تەڭسىزدىك، وكتەمدىك ارەكەتتەر، زورلىق-زومبىلىقتار ت.ب. بارلىعى دا الەمدىك قاۋىمداستىق جول بەرمەيتىن، شەكتەۋ قويعان، قىلمىستىق ارەكەت بولىپ تابىلادى. مۇنداي سوراقىلىقتار ورىن العان جاعدايدا وعان قارسى شىعۋ، ارالاسۋ، جۇگەنسىزدىكتى توقتاتۋعا ارەكەتتەنۋ، نارازىلىلىق ءبىلدىرۋ، ەسكەرتۋ جاساۋ، تالاپ ەتۋ – كىمگە بولسىن مىندەت. 

بەلگىلى ءبىر مەملەكەتتىڭ ىشىندە «ادام قۇقىقتارىنىڭ جالپىعا بىردەي دەكلاراتسياسىندا» كورسەتىلگەن تالاپتارعا قايشى، سول مەملەكەتتىڭ ءوزى قابىلداعان كونستيتۋتسياسىنا، زاڭدارىنا قايشى  كەز-كەلگەن زاڭسىزدىق ورىن العان جاعدايدا، سول زاڭسىزدىققا جول بەرگەن مەملەكەتتىڭ ىشكى ىسىنە باسقا بەلگىلى ءبىر مەملەكەت، بىرنەشە مەملەكەت بىرىككەن تۇرىندە، ۇلكەندى-كىشىلى حالىقارالىق ۇيىمدار ارالاسۋعا قۇقىعى بار. تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن قايتالاپ ايتايىن، كەز-كەلگەن مەملەكەتتىڭ حالىقارالىق قۇقىق نورمالاردى اياق استىنا تاپتايتىن، بۇزاتىن بارلىق زاڭسىز ارەكەتتەرى سول ەلدىڭ «ىشكى ءىسى، ىشكى ساياساتى» رەتىندە تۇسىندىرىلمەيدى. ياعني، مۇنداي جاعدايدا ارالاسۋعا بولادى ءارى بۇل حالىقارالىق شارتتار (كەلىسىمدەر) بويىنشا ءبىر ەلدىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسقاندىق بولىپ ەسەپتەلمەيدى. (凡属践踏国际法准则的行为都是违反国际法的，都不能解释为“内政"。别国对此违法行为的干预，并不构成对内政的干涉。)

بۇل بەلگىلى ءبىر مەملەكەتتىڭ قۇرامىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ ۇلتتىق مۇدەسى مەن قۇقىقتارىن قورعاۋعا ارنالعان بۇۇ-نىڭ جاساعان مۇمكىندىكتەرى. ءاربىر ازامات وسىنى دۇرىس ءتۇسىنۋى كەرەك. قۇقىقتارىن ساۋاتتى قورعاي ءبىلۋى كەرەك. بۇل ەكى ەل اراسىن ارانداتۋ بولىپ سانالمايدى. ادام ازاماتتىق قۇقىعى جانە سول ازاماتتىق قۇقىعىن قورعاۋ جونىندەگى ءبىلىمى از بولعان سايىن بارىنەن قورقاتىن، «سابىر» دەگەن ءسوزدى جەلەۋ ەتىپ ءۇنسىز بۇعىپ وتىرۋدى ءجون كورەتىن بولادى.  ال وسى ساۋاتسىزدىقتى پايدالانعان كەيبىر مەملەكەت نەمەسە قازاق ۇلتىمەن مۇدەلەس ەمەس وزگە ەل ءوزىنىڭ جاسىرىن ءارى ارام ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرۋعا ۇتىمدى پايدالانۋى مۇمكىن. ءبىز قازاق الەمنىڭ قاي جەرىندە، قاي ەلىندە جۇرسەك تە ءوزىمىزدىڭ قۇقىعىمىزدى وزگەلەرگە تاپتاتپاۋعا ءتيىستىمىز. شەتتەگى ءاربىر قازاق قازاق ەلىنىڭ نازارىندا ەكەندىگىنە سەنۋگە ءتيىسپىز. 

كەنجەبەك قۇدىسۇلى 

Abai.kz