Qazaq tili dybystyq jýiesinde qansha dybys bar ekenin Ahmet Baytúrsynúly búdan jýz jyl búryn anyqtap, naqtylap, dәleldep ketkenine jәne sonyng negizinde latynshalanghan qazaq әlipbii ótken ghasyrdyng jiyrmasynshy jyldarynyng ayaghynda jasalyp qoyylghanyna, ol әlipby qazaq júrtyna on-on bes jylday (1926-1940) tәp-tәuir qyzmet etkenine qaramastan, biz sol latynsha әlipbiyimizdi sәl jetildirip paydalana beruge barmay, «belesebetti qayta oilap shygharghanday» bolyp jana әlipby qúrastyrdyq. Biraq onyng kemshin tústary jetkilikti ekenin qogham jappay aityp jatyr. Bizding oiymyzsha, onyng basty kemshiligi – últtyq tilding ózindik ózgesheligin eskermeude jatyr. Endi osy әlipbiymen emle erejelerimizdi bir ontaygha keltirip alsaq ta, az olja emes siyaqty.

Últtyq tildi ózge tilderden ereksheleytin basty belgilerding biri әri biregeyi – dybystyq jýiesi. Ol úzaq damudy ótkerip, basqa tilderden bólektenip, ózinshe bolyp qalyptasady da, ondaghy dybystardyng ózindik tirkesuinen últtyq tilding ózine ghana tәn sózdik qúramynyng barlyq sózi jasalady. Sondyqtan da qanday tilding bolsyn, әbden qalyptasyp, shyndalghan dybystyq jýiesine jat dybystar óz betimen jeke-dara ene almaydy. Ene qalsa, sinisip ketui – óte siyrek qúbylys (mysaly, qazaq tiline arab tilinen engen «ә» dybysy). Olar tek bóten sózder arqyly ghana sol sózderding iyesi qalay aityp-jazsa, sol qalpynda ekinshi tilde de solay boluy talap etilgen jaghdayda ghana ornygha alady. Ol ýshin, eng әueli, basqynshy til (últ) óz sózderin búljytpay aitudy mindettep, solardyng qúramyndaghy óz dybystaryn ekinshi tilding dybystyq jýiesine teliydi. Qazaq tiline baghyttalghan búnday basqynshylyq qiytúrqy sayasat orys tili tarapynan boldy jәne kýni býginge deyin jalghasyp keledi.

Últtyq tildi tútynushylar arasynan «nege bóten sózderdi búljytpay aituymyz kerek?» degen kýdik-kýman, narazylyq tuyndap ketpeui ýshin latyn, grek, aghylshyn, fransuz t.b. tilderden orysshalanyp alynghan, yaghny orys tilining dybystyq (fonetika), qúrylymdyq (grammatika) zandylyghyna negizdelinip aitylyp-jazylatyn kirme sózderin «biz olardy ózgertpey alghanbyz, óitkeni olar «halyqaralyq terminder» dep bizdi aldausyratyp, tipti arbap sendirdi.

Payymdap qarasaq, «halyqaralyq termiyn» degen úghym postkenestik elderden basqa birde-bir elde (tilde) joq ekenine kóz jetkizemiz. Orystandyru sayasatyna ulanghan bizding solay dep oilap jýrgen sózderimizding barshasy – bizge kezinde arab-parsy tilinen qazaqshalanyp engen «ghylym, ghalym, ilim, ústaz, múghalim, shәkirt, kitap, dәpter» t.b. sózder sekildi orys tiline de latyn-grek tilinen orysshalanyp singen, qazir naghyz orystiki bolyp ketken sózder eken.

Ras, orys tilining sózdik qúramyndaghy keybir sózder latyn-grektik týbirge 100 payyzday sәikes kelip qalatyn kezderi bolady, alayda búl – orys tili europalyq tilderding barlyq sózin esh ózgerissiz alghan degendi bildirmeydi. Orys tili ýndi-europa (flektivti) tilderi tobyna jatatyn bolghan son, dybystyq jýiesi men tildik qúrylymy olargha qazaq tilinen góri bir taban jaqyn. Sondyqtan da keybir sózderding grek-latynsha dybystaluy orys tilining tabighatyna tolyq sәikes kelip, esh ózgertilmey alynghan.

Eger jat júrttyq sózder belgili bir zamannyng sayasy yqpalymen jasalghan ereje-qaghidalar negizinde tilge zorlyqpen enetin bolsa, tilding tabighy jýiesine sәikes kelmeytindiginen, bәribir olardyng bótendigi әrqashan sezilip túrady. Kerisinshe, halyq orys sózderin qabyldaghanday, aityp-jazsa (aghylshyn, orys, nemis, kәris, japyn, sheshen t.b.) onda olardyng bógdeligin arnayy ýnilip zerttegen maman adam (lingvist) bolmasa, kez kelgen jan anghara bermeydi.

Al qazirgi qahaq tili sózdik qúramymyndaghy HH ghasyrdyng ekinshi shiyreginen (1938 j.) bastap orys tilinen jәne osy til arqyly basqa da shetel tilderinen «halyqaralyq termin sózder» degen jalghan jeleumen orysshalanyp, tilimizding tabighy zandylyqtaryna baghynbay, týr-túlghasyn esh ózgertpey san myndaghan sóz endi. Olardy naghyz qazaqqa aitu da, jazu da qiyn. Sol «termin sózder» ýnemi týbir qalpynda qoldanylmaytyny da, olargha әrtýrli qazaqsha qosymshalar jalghaugha tura keletini de barshagha belgili.

Ádette qazaq tiline janashyrlardyng arasynda jat tildik dybystary bar sózder ghana tilding tabighy bitim-bolmysyn býldiredi degen týsinik bar. Shynynda da, olardyng oirany qazaqtildi kez kezgen jannyng kózine birden shalynady. Al jat tildik sózder qúramyndaghy qazaq tiline de tәn dybystardyng ózgeshe, mәselen, oryssha tirkesuining til búzarlyq әleueti (potensiyaly) jat tildik dybystardan da erekshe kýshti. Biraq biz «orys-qazaq» әlipbiyimen sauat ashyp, sosyn orys tilining sózderi men orys tili arqyly orysshalanyp engen ózge tilderding sózderi oryssha qalay jazylsa, qazaqsha da solay boluyn talap etetin qazaq tilining «jasandy» emle erejelerin jattap óskendikten, olardaghy qazaq tili tabighatyna jat dybys tirkesimderining til búzarlyq oiranyn seze bermeymiz. Aytalyq, «g» dybysy men «a» dybysynyng tirkesi qazaq tiline jat. Sol sebepten «gaz» sózining qazaqtyng óz sózi emes ekenin kez kelgen qazaqtildi qazaq birden angharady.

Sondyqtan da latyn negizdi әliipby boyynsha qazaq jazuyn qalyptastyruda onyng ózindik tabighy ereksheligi qatang eskerilui kerek. Osyghan oray onyng tól dybystary men olardyng ózara tirkesimi mәselesine arnayy toqtalar bolsaq, búl orayda, eng әuli, qazaq tili dybystyq jýiesining tabighatyna qatysty basty-basty zandylyqtardy anyqtap, ekshep alghanymyz jón bolar. Bizding zerttep-zerdeleuimizshe, olar – mynalar:

1. Qazaq tilining óz sózderin dybystap aitugha arnalghan tól dybystary bar. Olardyng dybystaluy dybys shygharu mýshelerining san myghdaghan jyl boyy qalyptasqan artikulyasiyalyq (dybys shygharugha auyz-kómey mýshelerining qatysuy, dybystardyng jasalu orny) jәne akustikalyq (dybys shygharu kezinde demning ókpeden shyghu joly men qarqyny) zandylyqtaryna negizdelgen;

2. Qazaq tili dauysty dybystary juan-jinishke, erindik-ezulik bolyp júptasyp keledi. Sol sebepten buyn ýndestigi – qazaq tilining basty zany bolyp esepteledi;

3. Qazaq tili dauysty dybystarynyng ishinde «o» dybysy týbir marfemanyng tek alghashqy buynda ghana qoldanylady. Basqa dauysty dybystar barlyq buynda aitylady, demek jazylugha tiyis. Búl zandylyq, әsirese kýni býginge sheyin «emlelik jasandy erejege» qor bolyp, jazyluy men aitylymy arasynda ýlken airmashylyq payda bolghan «ә» dybysy men erindik dauysty dybystargha (ú, ý, ó) jәne osy dybystar ekinshi-ýshinshi buyndarda qoldanylatyn sózderding jazyluyna tikeley qatysty.

4. Qazaq tili býkil týrki tili siyaqty jalghamaly (agglunativti) tilder tobyna jatady. Demek, týbir sózden afikstik morfemalar arqyly tuyndy sózding jasaluy jәne olardyng týrli grammatikalyq maghynalargha ie bolyp týrlenui – olargha jalghanatyn qosymshalardyng juan týbirge juan, jinishke týbirge jinishke jalghanyp, ýilesip kelui arqyly jýzege asady;

5. Qazaq tilining taghy bir ózindik bir zandylyghy – erindik dauysty dybystardyng da ýndestigi. Búl zandylyq qoldan jasalghan aitylym sózdiginde ghana eskerilmey, emle sózdigimizde de kórinis tabuy kerek.

6. Qazaq tilindi erindik dauystylar (o, ó, ú, ý) ghana ózinen keyin keletin qysang «y» men «i» dauysty dybystaryn erindikke ainaldyrady dep jasandy ereje shygharghansha, olardyng ornyna jana emle erejemizde erindik dauystylar jazuymyz kerek. Búl zandylyq ýndi dauyssyz dybys «u» dybysyna da tikeley qatysty. Qazaq tilindegi «U» dauyssyz dybysy ózining aldynda da, ózinen keyin de «ú» men «ý» erindik dauystylarynyng aityluyn talap etedi. Demek, jazghan kezde, bolashaq emle erejemizde osyny da múqiyat eskeruimiz kerek.

7. Qazaq tilining týbir marfemasy qúramynda eki dauysty dybys qatar túra (dybystala) almaytyny siyaqty eki týbir morfema birikken kezde eki dauysty dybys qatar túra almaydy. Sondyqtan olardy biriktirip jazatyn bolsaq, bireuin týsirip (qalaralyq), ne bolmasa olardy tirkes sóz retinde (qala aralyq) ghana jazu kerek.

8. Qazaq tili jalghamaly til bolghandyqtan, qazaq tilining týbir sózderi men tuyndy sózderi, sóz týrlendirushi júrnaqty sózderi buyn ýndestigi (singarmonizm) zanyna baghynyp aitylady jәne jazylady;

9. Qazaq tilining ýndi dauyssyz dybystarynan «m» men «n» ghana sóz basynda qoldanyla alady. «N» ýndi dauyssyz dybysy ghana emes, sonday-aq «r», «y», «u», «l» ýndi dauyssyz dybystarynan da sóz bastalmaydy, demek olar jalang týrde, yaghny «y», «i», «ú», «ý» dausty dybystarynsyz jazylmauy da kerek;

10. Qazaq tili sózderi qos dauyssyzdan bastalmaydy.

11. Qazaq tili sózderinde ýndi men qatang dauyssyz dybystardyng (y+t, l+t, n+t, r+t) tirkesimi bar bolghanmen, sóz sonynda eki dauyssyz dybys aitylmaydy.

12. Sóz ishinde (týbir morfemada) birdey eki dauyssyz dybysty qosarlap aitu qazaq tilining tabighatyna tәn emes.

13. Qazaq tilinde «z», «j» dybystarynan basqa úyang dauyssyzdar sóz sonynda qoldanylmaydy.

14. Qazaq tilinde sóz ekpini (ekpindi buyn) degen nәrse joq, ol qazaq tili sózderining leksikalyq maghynasyn ózgerte almaydy. Sol sebepten ekpin barlyq buyngha birdey týsedi jәne ekpindi, ekpinsiz delinip dauysty dybystar erekshelenbeydi. Demek, orys tilindegi ekpinsiz aitylatyn dauysty dybystar oryssha qalay aitylsa, qazaqsha da solay aitylyp-jazyluy kerek. Mәselen, mamont – mamynt, portal – partal, rektor – irektir, tomografiya – tamaghyrap(y)ya, traktor – tirәkt(i)r t.b.» delinip.

15. Orys tilindegi «iy», «u», «y» dybystary osy әriptermen tanbalanyp jýrgen qazaq tili dybystaryna mýldem sәikes kelmeydi. Osy әripter qoldanylatyn orys tili sózderi qazaq tili dybystarymen almastyrylyp, yaghny qazaqshalanyp jazyluy kerek.

Qazaq tilining osy atalghan erekshelikterine endi retine qaray toqtalayyq. Óitkeni qazaq tilining ózindik osy erekshelikteri men tabighy zandylyqtary latynsha әlipbiyge kóshkenen keyingi qazaq jazuyn (emlesin) dayyndau, qalyptastyru kezinde qatang eskerudi qajet etedi.

Sonday-aq jinishkelik belgisine nemese eki dauyssyz dybysqa ayaqtalghan orys sózderine qosymsha әrtýrli jalghanyp jýr. Sebebi qazaq tilinde týbir morfema men negizdik morfemanyng (tuyndy sóz) basynda da, ayaghynda da eki dauyssyz, әsirese eki qatang dauyssyz qatar aitylmaydy, sonday-aq bir dybys týbir sóz qúramynda qatarynan eki ret aitylmaydy. Demek, «Saryarqa», «qalaaralyq», «mahabbat», «lәzzat» t.b. sózderding jazyluy kate. Óitkeni jogharyda eskertkenimizdey, qazaq tilining týbir morfemasy qúramynda eki dauysty dybys qatar túra (dybystala) almaytyny siyaqty eki týbir morfema birigip, bir leksikalyq maghyna beretin tútas sóz retinde qoldanylghan kezde eki dauysty dybys qatar túra almaydy. Sondyqtan olardy biriktirip jazatyn bolsaq, bireuin týsirip (qalaralyq), ne bolmasa olardy tirkes sóz retinde «qala aralyq» dep jazuymyz kerek.

Eger ózgetildik sózder «st», «zd», «dj», «ks», «zm», «rs» t.b. dybys tirkesimimen ayaqtalsa, qazaq tilinde olardyng arasyna «y», «i» qysang dauysty dybystary qosylyp aitylady. Mysaly: minnistir, koledij, kodekis, ekstremiyzim, kurys t.b.

Mine, qazaq tilining osy siyaqty t.b. zandylyqtary, tipti Halel (óz atyn kóp jaghdayda «Qalel» dep jazghan. avt.) Dosmúhamedúly «Singarmonizm týrik (týrki. avt.) tilining airyqsha ózine bitken qasiyeti» dep úlyqtaghan tilimizding buyn ýndestik zany eskerilmey dayyndalghan emle (orfografiya) erejelerimiz onyng jazba tilin ghana emes, jandy (auyzsha) tilining ózin de tabighatynan alshaqtatyp barady. Sol sebepten qazaqtildiler qazaq tilining jattildik sózderdi qalay jazu kerek ekeni turaly qazirgi emle erejelerin jatqa bilse de, qazaq tiline ózgetildik dybys tirkesimderimen engen sózderdi әrkim ózinshe dybystap, ózderi dúrys-au dep oilaghan qosymshalardy jalghap jýr. Óitkeni qazaq tilining qazirgi emle erejelerining kóbisi orys tilinen jәne orys tili arqyly ózge tilderden orysshalashyp engen sózderdi sol qalpynda alyp, olargha qaytsek, qazaqsha qosymshalar jalghaymyz dep jasalghan erejelerge toly. Oghan qazirgi jazba tilimizding materialdarynan kóptegen mysal keltiruge bolady.

Orys tili әlipbii jәne onyng tilimizge ózgerissiz engen sózderin jazu erejelerining yqpalynan bolar, qazaq tilining tól sózderin aityp-jazuda da kinaratty jaqtar barshylyq. Mәselen, qazaq tili dauyssyz dybystary jәne olardyng sóz qúramyndaghy ózge dybystarmen tirkesimi biraz mәseleni qayta qaraudy qajet etedi. Qazaq tilining keybir dauyssyz dybystary sózding barlyq ornynda (pozisiyasynda) kele beretin bolsa, endi bireuleri sóz basynda aitylmaydy. Sonday-aq «z», «j» dybystarynan basqa úyang dauyssyzdar sóz sonynda qoldanylmaydy. Onyng ózinde «j» dybysymen bar-joghy «tәj» jәne «baj (baj salyghy)» degen eki sóz ghana ayaqtalady. Endi búghan óz ereje-qaghidasymen qazaq tiline esh ózgerissiz engen sózderding aitylym-jazylym mәselelerin qossaq, onda onyng (qazaq tilinin) óz tabighatynan birtindep alshaqtap bara jatqanyn anyq angharamyz.

Qazaq tili jazuynda (grafikasynda) ýnemdilik zanyn saqtaymyz dep taghy bir óreskel qatelikke jol berdik. Nәtiyjesinde «m» men «n» ýndi dauyssyzdary sekildi «r», «y», «u», «l» ýndi dauyssyzdaryn da sóz basynda jazatyn әri aitatyn boldyq. «N» ýndi dauyssyz dybysynan sóz bastalmaytyny sekildi búl dauyssyzdardan da sóz bastalmaydy, sonday-aq qos dauyssyzdan bastalatyn jәne qos dauyssyzgha ayaqtalatyn shet tildik sózderding jazyluy qazaq tili zandylyghy boyynsha ózgeshe. Óitkeni әr tilding ózine tәn dybystary, olardyng tirkesui, sonday-aq olardyng sóz basynda, sóz ortasynda, sóz ayaghynda kelui tәrizdi ózindik zandylyqtary bar.

Qazaq tilinde sóz sonynda «yt», «nt», «rt», «lt» (ayt, jent, qúrt, kilt, t.b) siyaqty ýndi men qatang dauyssyzdar tirkesimi bar bolsa da, basqasha tirkesimmen aitylmaydy, demek jazyluy da mýmkin emes. Al sóz ishinde ýndi dauyssyzdar ózderinen keyin keletin dauyssyzdardyng barlyghymen tirkese beredi, solay bolghanymen, bizding oiymyzsha, «qm», «rm», «sl», «ml», «sm», «dr», «hn», «qr» dybys tirkesimderimen jazylyp jýrgen keybir «kirme» sózderding (raqmet, qúrmet, memleket, islam, medrese, sahna, maqrúm, resmi, emle t.b.) arajigine, tilimizding ózindik tabighy bitim-bolmysyn saqtau maqsatynda eshqanday jazu ýnemdiligin eskermey-aq, «y/i» qysang dauysty dybystaryn jazyp-aytuymyz qajet siyaqty. Mәselen, «yraqymet», «qúrymet», «memileket», yisylam», «medirese», «saqyna», «maqúrym», «iresim(i)y», «emile» dep jazsaq, qazaq tili aitylymyna (orfoefiya) barynsha jaqynday týsetini anyq.

Qazaq tili jalghamaly (agglutinativti) til bolghandyqtan, oghan ózge tilden (orys tilinen) engen sózderding sonyndaghy qosarly dauyssyzdargha basa nazar audarghan jón. Búl jerde eki dauyssyz dybysqa ayaqtalghan sózderding qazaq tilinde dybystaluynda jýzege asatyn epiyteza, epenteza, diereza zandylyqtaryn eskeru qajet.

Proteza boyynsha dybys sózding aldynan qosylsa [95, 260], epiyteza boyynsha dybys sózding sonynan qosylady. Sol sebepten sóz sony eki dauyssyz dybysqa ayaqtalghan sózderding sonyna dauysty dybys qosyp aitudy til biliminde epiyteza dep ataydy [96, 404 b.]. Mysaly, ózbek tilinde orys tilinen engen kiosk, tank, propusk, disk degen sózder kioska, tanka, propuska, diska týrinde aitylady jәne jazylady. Al qazaq tilinde búl sózderding jazyluy oryssha týrinde saqtalghanmen, olar aityluda kioski, tanki, propuski, diski týrinde aitylyp, olargha qosymshalar dauyssyzdan bastalyp jalghanady. Mysaly, kioskiden, tankige, propuskini, diskini. Búl jerde ózbek tilindegi «a» әrpi «ә» bolyp oqylatynyn jәne qazaq tilindegi siyaqty «k», «g» dybystary olarda da juan dauystylarmen tirkese almaytynyn eskeru qajet. Demek, olarda «kiosk» siyaqty sózderding aityluy - kýióskә.

Sóz ayaghyndaghy qos dauyssyzdardyng jazyluyna birdey qaraugha bolmaytyny siyaqty eki qatang dauyssyzdan bastalatyn jattildik sózderdi jazuda da eskeretin taghy bir ýlken mәsele bar. Mәselen, qatannan keyin ýndi keletin krediyt, kristal, klimat, preziydent, prokuror, plenum siyaqty sózderdegi «k», «p» dybystarynan keyin «y», «i» qystyrma dauysty dybystaryn qospay-aq, ýnemdep jazugha bolatyn bolsa (óitkeni oryssha dybys tirkesimin saqtap jazsaq ta, naghyz qazaq «y/i» dauystylaryn qospay, bәribir aita almaydy), strategiya, skat, spiyker, ssena siyaqty eki qatannan bastalghan sózderde mindetti týrde proteza qúbylysy (y,i-men jazu) eskerilui qajet, sebebi eki qatang dauyssyz dybysty sóz basynda aitugha qazaq tilining dybys jasau (artikulyasiyalyq) mýmkindigi joq. Álbette, birtindep orysqa ainalyp bara jatqan «sәbiremeniy» qazaqtyng oghan tili keledi.

Ishan Beybit Jәlelúly, f.gh.k., dosent

Abai.kz