(Alash qozghalysynyng bastauynan)

Kýlli imperiya buyrqanyp jatqan. Biraq jer-jerdegi, әsirese imperiya astanasyndaghy ereuilder júmysshylardy dýrliktirushiler kýtkendey nәtiyje bermedi. Sayasy timiskileu salasynyng bayyrghy qyzmetshisi Sheglov múny jaqsy biledi. Sol shaqta alysta, Ombyda bolghanymen oghan Sankt-Peterburg júmysshylary ótinishterin patshagha tikeley bildirmekke bir diny qyzmetshining aqylymen jәne sonyng bastauymen niyettengeni de belgili-tin. Ol polisiyamen baylanysty bolghan tәrizdi, biraq sol jolghy qayghyly saldargha úshyratqan әreketi qadaghalaudan tys qalghan  kórinedi. Nәtiyjesinde júmyskerlerding qalyng toby sheruge shyqty, olardyng múqtajdyqtaryn tizgen újymdyq petisiya taq iyesine beybit jaghdayda tapsyrylmady. Sherudi ýkimet әskerleri Qysqy saray aldynda atqylap, qyrghyngha úshyratyp tarqatty. Búl – qaraly ataghy jer-jahangha jayylghan oqigha boldy.

Ekinshi Nikolay patsha

Qandy jeksenbi. 1905 jylghy 9 qantarda*  Sankt-Peterburgte júmysshylardyng II Nikolay patshagha petisiya tapsyrudy kózdegen beybit sherui ot-qaru qoldanyp quylghandyqtan, osylay ataldy. Ne kerek, Qandy jeksenbi eng maubas degenning ózining úiqysyn shayday ashty. Búghan qúpiya polisiya sarbazy Sheglov senimdi.

* 9 qantar – sol zamanghy Yuliy kýntizbesi boyynsha, al qazirgi qoldanystaghy Grigoriy kýntizbesimen búl kýn 22 qantargha say keledi.

IYә, osy oqighadan Birinshi orys revolusiyasy bastau aldy. Ashynghan júrt jer-jerde týrli qarsylyq sharalaryna shyqty. Tolqu tipti Dala ólkesin de qamtydy. Áriyne, birinshi kezekte júmysshylar shoghyrlanyp túryp jatqan qalalardy... Esine Omby temirjol júmysshylarynyng jinalystary týsti. (Meymanhadan shyghyp, Peterburgting dymqyl suyq auasyn eleng qylmay, Fontanka jaghalauymen  polisiya departamentine kele jatqan). Olar Qysqy saray alanyndaghy qandy oqigha jayyndaghy habar jetisimen dýrlikken edi. Sibirding bas qalasy Omby óz aldyna, basqa qalalarda da biylik tarapyna narazylyq sóz aitqan jiyndar boy kórsetip jatty. Qúpiya polisiyagha júmys kóbeygen. Sheglov sol bir kezende ónirdegi jasyryn agentter men astyrtyn mәlimet berip túrushylar qataryn kóbeytuge atsalysqan. Kýdikti sózder men is-әreketterdi der kezinde bilip otyrudy qamtamasyz etetin jýie toryn múqiyat toqyp alu arqyly qanday da bir kramolanyng aldyn alugha bolady. Biylghy revolusiyalyq qozghalys shartaraptaghy barsha júrtshylyqty mazasyzdandyryp túrghan shaqta sayasy timiski júmystary bir sәtke de tolastamaugha tiyis. Osy tarapta oghan departamentte de talay paydaly payym aityldy...

Svyashennik Gapon

Qandy jeksenbi kýni imperator Sankt-Peterburgte emes, Sarskoe Selodaghy sarayynda bolghan. Oqigha qarsanynda, 8 (21) qantarda kýndeligine týsirgen jazbasynda: «Keshegi kýnnen beri Peterburgte barlyq zauyttar men fabrikalar ereuildedi. Garnizondy kýsheytu ýshin qala syrtynan әsker shaqyryldy. Osy uaqytqa deyin júmysshylar ózderin tynysh ústaghan edi. olardyng sany 120.000 adam. Júmysshy odaghynyng basynda әldeqanday svyashennik – sosialist Gapon túrghan kórinedi. Keshkisin Mirskiy kelip, qoldanylghan sharalar jóninde bayandama jasap ketti», – degen joldar bar. Ertenine, 9 (22) qantarda, Ishki ister ministri Petr Svyatopolk-Mirskiyding «saqtyq sharalarynyn» qorqynyshty nәtiyjesin estigende, II Nikolay kýndeligine: «Auyr kýn! Peterburgte júmysshylardyng Qysqy saraygha jetpek bolghan tilegining saldarynan eleuli tәrtipsizdikter oryn aldy. Áskerler qalanyng әr jerinde oq atugha tiyis boldy, óltirilgender men jaralanghandar kóp boldy. Qúdayym-ay, qanday jangha batatyn auyr jәit búl!» – dep jazyp qoyypty... Patshanyng onashada otyryp jazghan osy bir syr ashuy keybir oilargha jeteleydi. Ol júmysshylar petisiyasyn múqiyat oqydy, әriyne. Qoyghan talaptarynyng da jany bar ekenin zerdeledi, sóz joq. Biraq imperator samoderjaviyelik biylikting bir púshpaghyn ókildik jinalysqa auystyrugha eshqashan jol bermek emes.  Álgi Georgiy Gapon degen svyashennik ózin tym kósem sezinip ketken eken. Júmysshylardan odaq qúrghan. Sol odaq arqyly qaladaghy barlyq zauyttardyng júmysshylaryn patshagha mún-múqtajdaryn aitqan jazbasha tilekterin tikeley aparyp beru ýshin sap qúryp alangha barugha kóndirgen. Olargha tipti petisiyany da ózi jazyp beripti. Patsha aitsa boldy – sheshiledi dep ýmittendirgen.  Tilek-hattarynda ekonomikalyq qajettilikterdi tizbeleuden asyp, sayasat túrghysyndaghy talaptardy da qosyp jibergenin qarasayshy! Imperatordyng qytyghyna tiyetin talaptar kilen. Qúryltayshy jinalys shaqyrylsa deydi, oghan barshagha birdey, qúpiya jәne teng dәrejede dauys beru jolymen ókilder saylansa deydi. Ókilder kapitalist pen júmysshy da, chinovnik pen svyashennik te, doktor men múghalim de bolsa, yaghny barlyq taptan, barlyq sosloviyeden bolsa deydi. Halyq ókildigi kerek deydi, halyq ózin basqarugha ózi kómektesuge tiyis deydi. Eldi tek qana chinovnikterding basqaruy qisynsyz ekenin ómir kórsetip otyr deydi. Rossiya tym alyp, jeri úlan-ghayyr, halqy kóp, tiyisinshe onyng múqtajdyqtary da san týrli, kóp mazmúndy, kóp salaly deydi. Halyqtyng shynayy mún-múqtajyn tek halyqtyng ózi ghana biledi deydi. Sondyqtan da Jaratqan Jalghyz mandayyna may jaqqan Úly Mәrtebelini onyng kómeginen eshbir bastartpaugha ýndeydi. Osy petisiyany oqysymen, bir sәt te ayaldamastan, orys jerining shartarabynan ókilder shaqyrugha pәrmen ber deydi. Áne qanday talaptar tújyrymdaghan olar. Búlar, sóz joq, patshagha únamady. Alayda ýdey týsken revolusiyalyq oqighalar júmysshylardyng petisiyasynda qoyylghan mәselelerding ózektiligin dәleldey týsken. Sondyqtan patsha erkinen tys sheginiske bardy, múnysyn kýndeligindegi myna joldar rastaydy: «18-shi aqpan. Júma. Mende Ministrler kenesining mәjilisi ótti. Memlekettik Keneske engiziletin zang jobalaryn qaraugha qatystyrylu ýshin jergilikti ókilderdi shaqyru әdisin jasaugha baylanysty Bulyginning atyna jazylghan reskriptke qol qoydym. Qúday ondap, osy manyzdy shara Rossiyagha payda men tabys әkelsin ylayym».  Osy kýni ol búdan basqa taghy bir manyzdy qújatqa qol qoyghan. Senatqa Pәrmen bergen. Onda Ministrler kenesine «memlekettik jaqsy jaylastyrushylyqqa qatysy bar mәseleler boyynsha» jeke adamdar men mekemelerden týsetin úsynystardy qarastyrumen shúghyldanu tapsyrylghan bolatyn. Dәl osy kýni atalghan eki qújattan bólek, «Syrtqy dúshpandy jenude, ishki basybúzyqtyqty jonda jәne búlghaqqa qarsy әreket jasauda samoderjaviyelik  biylikke jәrdem bersin dep ókimet pen halyqty shaqyru turaly» Maniyfest jariyalandy. Eldegi tәrtipti kýsheytuge baghyttalghan búl qújatqa patsha zor mәn bergen bolu kerek, óitkeni kýndeligine 17-shi aqpanda: «Jaratqan, erteng mening maniyfesimning jariyalanuyna batandy ber», – dep jazyp qoyypty. Alayda jer-jerdegi, әsirese sayasy timiski qyzmetining agenti Sheglovqa birshama tanys kirgiz ólkesindegi júrtshylyq sanasyna búl emes, alghashqy eki qújat qatty әser etken-tin. Maniyfeste aitylghan qaghidalar men tәrtip saqtau sharttaryna qúlaq aspay,  jinalystaryn ótkize bergen. Sóitip, ýkimetke múqtajdyqtaryn jetkizudi kózdegen petisiya nauqany qyrda tez óristedi.

Peterburgte bolghan uaqytynyng bәrinde qúpiya agent Vasiliy Sheglov ózi qyzmet atqaryp jýrgen aimaqqa baylanysty múnda jinaqtalghan mәlimettermen tolyq tanysugha tyrysty. Áriptesterimen, jaqyn dos-jarandarymen syrlasty. Dala ólkesinen imperiya astanasyndaghy biyik qúzyrlargha joldanghan týrli shaghymdardy kórdi, Ishki ister ministrligining polisiya   departamentindegi, onyng Erekshe bólimindegi sayasy timiski isimen shúghyldanushylardyng aqyl-kenesterin tyndady. Baqylaudaghy dalalyq túlghalardyng osynda jinaqtalghan isterin qarady. Jәne jyl basynan beri toqtalmaghan dýrbelender ishindegi ózi qyzmet atqaryp jýrgen ólkege qatysy bar  músylmandardyng keybir isterine de qanyqty. Revolusiya óristegen sayyn polisiya departamentining sayasy timiski jýrgizetin qúrylymdyq organdary әri kóbeytilip, әri jetildirile týsken bolatyn. Resmy týrde búl organ Qoghamdyq qauipsizdik pen tәrtipti qorghau jónindegi bólimshe dep atalatyn edi. Qysqasha Qorghau bólimshesi – Ohrannoe otdeleniye, el auzyndaghy atau boyynsha – ohranka, yaghny jasyryn baqylau ornatu bólimshesi deytin. Solardyng sany arttyrylghan. Onda tikeley isteytin agentterden basqa shtatqa kirmeytin, múqiyat súryptalyp, tandalyp alynghan, qysqasha  seksot delinetin qúpiya qyzmetkerler, kýdikke alynghandar ýstinen tysqy baqylau jýrgizetin agentter, yaghny fiylerler sany kýrt ósken. Solardyng kýshimen, ohranka atty búl qúrylym imperiyanyng memlekettik basqaru jýiesindegi asa manyzdy oryndardyng birine ainalghan edi. Eldegi ishki tәrtipti baqylap túru, sayasy saqshylyq pen qúpiya izdestiru júmystaryn jýrgizu, revolusiyalyq qozghalyspen kýresu ýshin qúrylghan airyqsha qyzmetting osynday keng torlanghan jýiesi revolusiya óristegen sayyn qogham ishin, tipti iysi músylmandy da týgel shyrmay bastaghan. Óitkeni olar biyl imperiyadaghy býlikshil basybúzyqtardyng aitaqtauyna erip,  airyqsha kóterilip ketken edi. Álde arab, әlde osman jaghynan oralghan, kirgiz ólkesindegi medreseden bilim alghan, diny qyzmetin de sol jaqta bastaghan, keyin Týrkiya, Japoniyagha deyin aralap, orys mýddesimen jaraspaytyn qyzmet istep qaytqan Ghabdirәshid Ibragimov deytin músylman belsendisin biylghy kóktemde Odessa portynan kóptegen tilektesteri qarsy alghan. Portqa qalyng top qúryp baryp, Ibragimovty polisiya baqylauynan kózbe-kóz qashyryp әketipti desedi. Keyin belgili bolghanynday, ol jәne onyng jaqtastary orystyng sol kezde Manchjuriyadaghy soghys maydanyna sanitarlyq sala boyynsha ókildik etip baryp qaytqan Mihail Stahovich sekildi belgili sayasy qayratkerimen jәne sonyng ýzengilesterining zemstvo odaghy siyaqty úiymdarymen tyghyz baylanys ornatqan eken. Músylmandar ishindegi bóten oilylardyng ózara jasyryn bas qosulary onyng qatysuymen әr jerde kýni býginge deyin túraqty týrde ótip jýrgen kórinedi.

Baqytjan Qarataev jәne gruzin knyazi otbastarymen. Kutaisi. HIH ghasyrdyng ayaq kezi

Sonday kezdesulerde qanday әngime qozghalyp jýrgenin sayasy izdestiru agentteri tәp-tәuir-aq bilip alghan bolatyn. Olardyng esil-derti imperiyadaghy kýlli músylman qauymynan ókilder shaqyrtyp, sayasy jiyn ótkizu bolyp shyqqan edi. Sheglovtyng Peterburgtegi dostary, departament pen ohrankada isteytin ózimen tanys-bilis qyzmetkerler odan syr býkken joq. Dala ólkesinen kelgen әriptesteri bile bersin, bәrine mәlim, búghan úly mәrtebeli patsha aghzamnyng ózi de septesti. Ókildik mekeme qúru jobasyn jasau jәne el-júrttyng talap-tilegin qarau jayyndaghy әigili reskripti men haty she, solar arqyly tómendegilerding erkinsuine mýmkindik jasap, biyliktegilerdi bosansytyp qoydy ghoy. Tek Sheglov qyzmet atqaryp jýrgen kirgiz ólkesinen qanshama petisiya jazylyp, san myndaghan qol qoyyldy da, týrli jolmen ýkimet kensesine jóneltildi. Ári keybir ózge tektiler petisiya joldaumen tynghan joq, talap-tilegin úly mәrtebelining tikeley ózine aitudyng da ebin keltirdi. Búl rette olardyng joly bola ketuining sebebi bar. Sebebi – asa joghary mәrtebeli qabyldaudan ýmittenip kelgen tuzemdik delegasiyanyng jetekshisi súltan Qarataev imperatordyng senimdi adamdarynyng birimen tuysqan edi. Sol jәrdemdesti. Sheglovtyng tanyrqaghanyn kórgen qúpiya polisiyanyng qart qyzmetkeri Qarataevqa kómektesken imperatordyng senimdi adamynyng atyn mәnerlep túryp atady:

– Sultan Hadjy Gubaydulla Djanger-ogly knyazi Chingishan! Sizge búl esim tanys emes pe?

Sheglov qasyn kerdi. Shynynda da beytanys...

General Ghúbaydolla Shynghyshan

Qart qyzmetker múrtynyng shalghysyn shiyra sipap qoyyp, Súltan Qajy Ghúbaydolla Jәngirúly knyazi Shynghyshan jayyn sýisine әngimeledi.

O, kezinde imperatordyng svitasynda qyzmet etken general Súltan Shynghyshan orys-týrik soghysy kezinde airyqsha kózge týsip, orys qaruynyng maqtanyshy boldy ghoy!  Ol armiyadaghy telegraftardy, keyin imperiyadaghy telegraf baylanysyn basqardy. Al jalpy, jetkinshek kezinde bolashaq general Onyng Imperatorlyq Úlylyghynyng Paj korpusynda oqyghan. Bilesiz be, Sheglov myrza, Paj korpusy – imperiyanyng dvoryan balalaryna arnalghan eng bedeldi de abyroyly әskery oqu oryny ghoy,  Gubaydulla Djangerovich Bukeyhanov bala kýninen sonda tәrbiyelengen. Esinizde bolsyn, kirgiz týgil, býtkil aziat búratanalar ishinen Bókeyhanov pen onyng tughan bauyrlarynan basqa eshkim paj korpusyna oqugha alynghan emes.

Nege Bókeyhanov deysiz be? Onyng atasy Bókey degen kirgiz hany bolghan. Ákesi Jәngir de han bolypty. Sondyqtan da ol dvoryan balasynyng mәrtebesimen Paj korpusynyng esigin Ghúbaydolla Jәngirhanúly Bókeyhanov bolyp ashqan. Keyin, úly mәrtebelining svitasynda qyzmet etip jýrgeninde me eken, bәlkim odan búrynyraqta da bolar, ata tegining shejiresi әlemdi titiretken jaulap alushy qahan, yaghny handardyng hany  Shynghystan bastalatyndyqtan, familiyasyn úly mәrtebeli asa joghary әmirshimizding óz rúqsatymen ózgertip alypty. Sodan biz ony orys armiyasynyng generaly knyazi Súltan Shynghyshan retinde tanimyz.

Aytpaqshy, Sheglov myrza, sóz reti kelgende aita keteyin, eger dәuletti saraylarda ótetin baldargha  bara qalsanyz – knyazi Chingishandy zayyby, әigili Ushakovtardan shyqqan potomstvennaya dvoryanka*, ataqty opera әnshisi Feodosiya Nikolaevna Velinskayamen** birge kóre alasyz. Osyny aitqanda qart qyzmetshining dausy tolqyp, kózi jasaurap ketti.

* Túqym qualaghan dvoryandar úrpaghy.

** Súltan Ghúbaydolla Jәngirúly Shynghyshan 1909 jyly qaytys bolghannan keyin Feodosiya Velinskaya imperatordyng atyna kýieuining familiyasyn alugha rúqsat súraghan ótinish beredi, sóitip, Senattyng sheshimimen, familiyasy erining soyyna Shynghyshan dep ózgertiledi. Zertteushiler súltannyng jesiri Feodosiya Shynghyshannyng ózinde saqtalyp kelgen birqatar Bókey ordasyna tәn etnografiyalyq búiymdardy 1919 jyly muzeyge tapsyrghanyn anyqtaghan.

– O, Feodosiya Nikola-avna! – dep basyn shalqaytty da, tәtti estelikke berildi.

Ol búl әnshini Mariya teatrynda qoyylghan operalarda, әldeneshe kameralyq konsertterde talay tyndaghan eken. Sóz joq, general Súltan Shynghyshan da imperator teatrlarynyng osy tamasha aktrisasyna ótken ghasyrdyng 80–90-shy jyldary sonda ghashyq boldy! Kózding jauyn alatyn symbatty Feodosiya Velinskaya Rimskiy-Korsakovtyn  «Snegurochkasynda» Snegurochka bop shyrqaghanda generaldyng túla boyy balqyp ketpedi dep eshkim aita almas! «Mamyr týninde» Pannochka-Rusalka, «Kavkaz tútqynynda» Fatima rólderin kelistire oryndap, әsem әnderimen jýrek qylyn terbeytin edi ghoy! O, ol «Knyazi Igoriden» Yaroslavnanyng joqtauyn da jerine jetkize әndetti emes pe! «Tangeyzerdegi» Baqtashy әnderin aitqandaghy tolqyndaghan dausynyng tembrin aitsayshy! Ah, qanday dauys desenizshi! Tanghajayyp Feodosiya jayynda Sezari Kuiyding ózi tamsana jazdy emes pe! Bilesiz be, búl tamasha kompozitor әigili әdebiyet jәne muzyka synshysy Stasov qúrghan «Quatty shoghyr» atty kompozitorlar qauymdastyghyna ataqty Balakiyrev, Musorgskiy, Borodiyn, Rimskiy-Korsakovpen birge mýshe bolghan. Bilgir maman.

Jә, negizgi taqyryptan alystap barady eken, Sheglov myrza aiyp etpesin. Sonymen, general Ghúbaydolla Jәngirhanov Shynghyshan kýlli imperiyany revolusiya dýrliktirip túrghan osy jazda Peterburgke arnayy maqsatpen kelgen tuzemdik delegasiyanyng jetekshisi súltan Qarataevty qúshaq jaya qarsy aldy, ótinishin eki etpey, kómektesti. Sebebi olar tuysqan bolyp keledi. Súltan Shynghyshan, jalpy, ýnemi Saray manynda jýrgenmen, qandastaryn eshqashan úmytpaghan. Qyrdan kelgen búratana balalarynyng oqugha týsuine údayy qamqor bolyp jýredi, tipti key isti bolghan tuzemdik túlghalardyng isi ong sheshiluine aralasqan jayy da bar. Este ústayyq, ol Úly Mәrtebelining kirgiz isteri boyynsha kenesshisi. Al Qarataevqa kelsek, ekeui de orys patshalyghynyng proteksiyasyn on segizinshi ghasyrda birinshi bop qabyldaghan kirgiz patshasy Ábilqayyr hannyng úrpaghy. Qarataev, mine, sonysyn arqa tútyp, Patsha Sarayyna jaqyn jýrgen ózining aghasyna ótinish aitsa kerek. Saraymen tyghyz baylanysy ýzilmegen Jәngirhanov, әriyne, kómektesken. Sesarevichtin* tughan kýnine oray bodan kirgiz halqy atynan qúttyqtau aita baru jeleuimen kirgizgen. Imperatordyng jazghy sarayynda sәn-saltanatty qabyldau bolghan. Sonda aitylghan tilekter men ótinishter nәtiyjesinde ózge tektiler mýddesine say keletin biraz sharagha úly mәrtebelim ong qabaq tanytqan desedi.

*Taq múrageri – II Nikolaydyng tórt qyzdan keyin kórgen jalghyz úly 1905 jylghy shildede bir jasqa tolyp jatqan.

Qarataev múnymen tynghan joq. Aragha ay salyp, tamyz aiynda músylmandardyng Nijniy Novgorodtaghy jasyryn sezine qatysty. Yaghni, qúpiya qyzmet kýdikti qayratker retinde údayy baqylap jýruge tiyis adam ekenin ózi dәleldedi. Bilesiz be, ol Imperatorlyq Sankt-Peterburg uniyversiytetining týlegi ghoy. ISPU-ding zang fakulitetin kishi altyn medalimen bitirgen. Student shaghynda týrli shodkalargha qatysyp jýrgendikten, bizding nazarymyzgha bayaghyda-aq ilikken, biraq asa basbúzarlyghy bayqalmaghan bolatyn. Sondyqtan da, ýzdik te ýlgili týlek ekendigining arqasynda, Biylik etushi senattyng ekinshi departamentine  qyzmetke alynghan. Seratta eki jyl istegen song Kutaisiyge jiberilgen. Ábilqayyr hannyng túqymy, Ábilqayyrdyng nemeresi Qaratay hannyng shóberesi bop keletin búl súltan sol jaqqa otbasymen, jaqyndarymen, qyzmetshilerimen ýlken auyl bolyp kóship bardy, úzaq jyldar túryp, tergeushilik júmys istedi. Shamasy, jәy ghana qyzmettik mindetterin atqarumen shúghyldanyp qoymay, sondaghy oiy búzyqtarmen kýdikti baylanystar da ornatqan. Ony әlgi rúqsat etilmegen sezde sóilegen sózinen angharugha bolady. Bizding agentterimiz bizge sol jiyn jayynda tolyq mәlimet jetkizgen. Tanysuynyzgha әbden bolady.

Músylmandar (shetelden kelgenderi bar, óz elimizdegileri jәne olardyn  basshylary bar) imperiyanyng shartarabynan bas qosqan ókilderimen qúddy sayahat qúryp seyil-seruenge shyqqa demalushylar ispettenip, Oka boyymen jýzetin kemeni jaldap alghan da, sonda qúpiya mәslihattaryn ótkizgen. Sizge búlardyng kósemderi jayynda da bile jýrgen dúrys. Olar әlgi Qyrymda barsha imperiya músylmandaryna arnap gazet shygharatyn Ismail Gasprinskiy basynda túrghan top. Ishterinde mana eske alghan Abdurashid Ibragimov, sosyn Ayaz Ishakov, Alimardan-Bek Topchibashev, Mahmud Behbudi, taghysyn taghylar bar. Kóp ózderi. Ózimizding Piyterden, Qazannan, Bakuden, Tashkentten jinalghandar. Kirgiz ókilderi ishinde sayasy qylmysy ýshin jer audarylyp, sol sezding aldynda ghana bosanghan Shaymardan Koshegulov, Týrkistan delegasiyasymen birge kelgen Ser-Aly Lapin jәne, әriyne, qazir tilimizge tiyek bolyp otyrghan bedeldi yurist Bahidjan Karataev bar.

Seruen qúrushylar bala-shaghalaryn, әielderin palubagha, oiyn kórsetushilerdi qyzyqtaugha qaldyryp, ózderi parohod restoranyna jayghasqan da, kramolaly oilarymen bólisuge kirisken. Sóilegen sheshender qazirgi ahualdy әr qyrynan qozghap, ýkimet sayasatyn syny talqygha salyp jatqan. Bir kezde minbege  Baqytjan súltan Qarataev shyqty. Ol kýni keshe, osydan bar bolghany bir aiday uaqyt qana búryn, qazaq deputasiyasymen patshanyng qabyldauynda bolghanyn aitty. Peterburg sapary aldynda poshtamen premier-ministr Vitte myrzanyng atyna óz ónirindegi halyq atynan petisiya joldaghandaryn ayan etti.  Endi sol tilek-hatqa qol qoyghan qyryq-elu adam ishinen on shaqtysy tandalyp, arnayy deputasiya jasaqtalypty. Deputasiyasyna kimder kirgen desenizshi! Diny qyzmetshiler! Basym kópshiligi solar. Qarataev sózining basynda solardy tanystyryp, patsha aghzamgha qúldyq úra kelulerinin   jayyn qysqasha әngimeledi. Úly mәrtebeli imperatordyng diny erkindikti jariya etkenine, halyqtyng tandauly adamdaryn ókildik jiyngha shaqyru niyetine quanghandaryn aitty. Orys ókildik jinalysyna qatysugha qazaq, yaghny kirgiz bodandary da mýddeli ekenin bildirip, tilekterin tújyrymdady. Ne kerek, deputasiya taq múragerining tughan kýnine oray qúttyqtaularyn aityp, el tilegin ayan etti de, eline qaytty. Shýkir, nәtiyjesi jaman bolghan joq. Osy tayaudaghy, altynshy tamyzdaghy zan* sol sózderding shyngha ainalghanyn kórsetti dedi ol. Demek, endigi mindet – aldaghy qyzu sayasy tirshilikke kýlli músylman qauymynyng osy bastan múqiyat әzirlenuine atsalysu...

* Ishki ister ministrining atymen «Bulygin zany» dep atalghan Memlekettik duma shaqyru jayyndaghy zan.

Súltan Qarataev edәuir uaqyt, HH ghasyrgha deyin sozylghan úzaq merzim boyy Kutaisiyde zang qyzmetinde istegen-di. Ol gruzinderding bas adamdarymen jaqsy tanys-tyn. Kóbimen baylanysyn ýzbegen eken. Qazirgi aghymdaghy jalpygha ortaq sayasy ahual kezinde olardyng ne istep jatqandarynan, hal-jaghdaylarynan jaqsy habardar bolyp shyqty. Eleuli bir әreketteri jayynda әngimeledi. Ýlgi alugha bolatyn mysal retinde sony ortagha tastady.

– Myna derekke oy jýgirtinizder: Kutaisiyding qalalyq dumasy osydan eki ay búryn oblystyq avtonomiya mәselesin qarady. Elestetip kórinizdershi? Biz ol kezde petisiya nauqanymen bas qatyryp jýrgen siyaqty edik qoy? – dedi de,  tórdegi Ysmayyl Gaspralydan bastap, zaldy ainala qarap shyqty. – Myrzalar, biraq bizge onday kezennen de ótu kerek edi. Qúdaygha shýkir, óttik. Endi bizge odan ilgeri jylju kerek. Ol ýshin imperiyada boy kórsetip jatqan paydaly is-әreketterge qúlaghymyz týrik bolghany jón. Al men sizderge ayan etkeli túrghan mәlimet tura sonday kәdege asyrugha súranyp túrghan tәjiriybeni kórsetedi. Sonymen, Kutaisy dumasy... Ol Ekinshi Nikolaydyng belgili reskriptinen keyin óz ishterinen, qaladaghy belgili el azamattaryn tarta otyryp, airyqsha komissiya saylapty. Oghan memlekettik ong qúrylymdy jetildire týsu jәne halyqtyng jaghdayyn jaqsartu jónindegi mәselelerdi zertteudi tapsyrypty. Zerttegen jәitterinen qorytyp, ontayly úsynystar әzirleuge mindettepti.  Mine sol arnayy saylanghan erekshe komissiyanyng mýsheleri ózderining qorytyndylaryn biylghy 15-shi mausymda ótken qalalyq duma mәjilisining qarauyna úsynghan eken. Maghan gruzin dostar qújattarynyng kóshirmesin berdi, sondaghy keybir tújyrymdardy oqyp bereyin, nazar audarynyzdar...

Qaltasynan býkteuli qaghaz alyp, asyqpay jazdy da, dóngelek kózildirigin týzep, sózin jalghastyra berdi:

– Tyndanyzdar, myrzalar, osy erekshe komissiya eng birinshi etip mynanday úsynys qorytypty: «bizding halqymyzdyng erkin týrdegi últtyq-mәdeny damuyn qamtamasyz etu maqsatynda – basqarudy ortalyqsyzdandyru qajet». Týsinemisizder? Týrkilerding kókeyindegisin dóp basyp túrghanday emes pe? Ekinshi etip sol desentralizasiya* úghymynyng qanday mazmúnda týsiniletinin tújyrymdapty. Mine: «Shet aimaqtargha qatysty aitqanda, ortalyqsyzdandyru – olargha keng óristi sayasy túrghyda ózin ózi basqaru qúqyn beruden  kórinuge tiyis, yaghny Rossiya imperiyasynyng qúramyna kiretin barlyq bólikterding arasyndaghy memlekettik birlikti saqtay otyryp, oblysqa avtonomiya engizu». Qaranyzdarshy, búl biz siyaqty otarlardy qaytadan naghyz memlekettilikke aparudy dәiekteytin  payym ghoy!

*Ortalyqsyzdandyru.

Demderin ishterine alyp, tym-tyrys tyndap otyrghan delegattar arasynan, aqyry, kýdik bildirgen ýn qatular estildi.

– Súltan, siz tym anqau quanysh bildirip túrsyz ba deymin...

– Siz qazirgi ýkimetting biyligin ortalyqsyzdandyrudy shynymen mýmkin dep oilaymysyz?

– Myrzalar, úmytpanyzdar: patsha aghzamnyng ózi el tirshiligin jetildiruge qatysty úsynystar beruge púrsat bergen...

– Jaraydy, myrzalar, sózdi bóle bermeyik. – Qúryltay tóraghasy ýsteldi tyqyldatty. – Aytynyzshy, súltan, degenmen, gruzinderding oiy qalay? Olar avtonomiyany qalay jýzege asyrmaqshy eken?

Súltan ony aitugha әzir túrghan. Qolyndaghy qaghazyn kóterip, júrtqa kórsetti de, sózin sabaqtay berdi:

– Búl jóninde әlgi atalghan komissiya óz úsynystarynyng ýshinshi tarmaghynda bylay degen: «Gruziya avtonomiyasynyng Tifliste júmys isteytin seymi* bar, ol jalpygha birdey saylauda, qúpiya jәne tóte dauys beru arqyly saylanatyn halyq ókilderinen qúralatyn bolady, al avtonomiya jergilikti úiysushy-qúryltayshy jinalysta jasalatyn organikalyq statutqa** sýienuge tiyis».

*Memlekettik biylikting joghary organy, parlament.

**Avtonomiyanyng ishki mәnine, negizine qatysty, onymen ajyratylmaytyn baylanystaghy ishki jarghy, ereje.

– Al avtonomiya aumaghy qanday bolmaq eken? – degen saual estildi zalda.

Qarataev irkilmey:

– Ol jәit bylay kórsetilgen, – dedi de, qaghazyn oqydy: – «Gruziya qazir Tiflis jәne Kutaisy guberniyalarynan, Zakatalisk jәne Suhumy okrugterinen, sonday-aq Batumy oblysynan qúrylghan, osynyng bәri bir avtonomiyalyq birlikti qúraydy». Búl besinshi tarmaqta. Endi әlginde aitqan Rossiya imperiyasynyng qúramynda bolu degen qaghidagha keleyik. Onysy tórtinshi tarmaqta bylay dep shegelengen kórinedi: «Gruziya avtonomiyasynyng konstitusiyasy jalpyorys parlamentinde bekitiledi»...

– Mynau shynynda da qyzyqty ýlgi eken. – Tóralqa ýstelinde shyntaghyn tirep otyrghan Rәshit qazy Ibragimov shekesin oilana sipady. – Qazir týrki júrty bólshektenip jatyr, – moynyn búryp, janynda jiyndy basqaryp otyrghan Gaspralygha qarady, – sondyqtan bizge tap sonday qújat jasap úsynudyng qisyny kelmes. Qalay oilaysyz, Ismail bey? – Anau ýndey qoymady, búl da jauap tosqan joq. Oiyna kelip qalghan taghy bir shýbәsin Qarataevqa baghyttap aitty. – Al gruzinder qansha tútastanyp otyrghanmen, Baqytjan súltan, olardyng arasynda da bizding bauyrlarymyz bar, ózge de qanshama úlys ókilderi túrady...

Baqytjan súltan mýdirmey til qatty:

– Onday ahual myna qújatta bylay eskerilgen, qúlaq salynyz. – Mәnerley oqydy. – «Gruziyada túratyn, biraq azshylyq bolyp tabylatyn barlyq úlys gruzin halqymen teng qúqtardy paydalanady». – Qaghazyn býktey bastady. – Jalpy, Ábdirәshit әbzi, әlden auyzdy qu shóppen sýrtu jaramaydy. Men oilasugha sebep bolady degen oimen – osynau biz sekildi otar keypin kiyip otyrghan, bizden әlde-qayda jeri de, halqy da az elding tirilik, eldik belgisin qalay kórsetip jatqanyn aityp otyrmyn... Búl úsynystar ghana ghoy. Onyng ózin ókimet qyzmetkerleri emes, әlginde aitqanymday, oquy, toquy, eline sinirgen enbegi bar bedeldi adamdardan saylanghan komissiya jasaghan. Mynaghan nazar audarayyq: sol úsynystardy qalalyq duma talqylaghan. Olardy negizinen zaman talabynan tuyndaghan, oryndy, dúrys dep baghalapty. Mazmúnyna pәlendey әseri joq ishinara ghana týzetuler engizgen eken. Sosyn ziyalylardyng aqyl qosuynan tughan  sol jazbany imperiyanyng ministrler kenesine úsynu jayynda qauly alypty. Bizge osy jәitterding tәlimdi tústary bar emes pe, myrzalar?

ISPU studentteri (sol jaqtan): Mәmbetәli Serdaliyn, Jansúltan Seydaliyn, Barlybek Syrtanov, Baqytjan Qarataev. Sankt-Peterburg. 1888 j.sh.

Baqytjan Qarataev

Myrzalar mysaldyng tәlimdiligine keliskenning belgisi retinde qol soqqan eken. Osy tústan qúpiya polisiya qyzmetkerleri músylman sezi jayyndaghy әngimeni doghardy da, mәseleni Sheglovqa tikeley qatysy bolatyn kirgiz qayratkerleri jayyna kóbirek toqtaldy. Qazir kirgiz halqy jaylaghan ólkede Qarataevpen birge Sankt-Peterburgte bilim alghan birqatar joghary oqu oryndardyng týlekteri bar ekenin, solardy qúpiya qyzmetting airyqsha esepke aluy qajet ekenin eske alysty. Qarataevtyng studenttik joldastarynyng ózi әr tarapta enbek etude jәne jәy jýrmey, el ishine shýbәli pikirler taratuda. Mәselen, Syrdariya oblysyndaghy Serәli Lapiyn, Jetisudaghy Barlybek Syrtanov, Troiskidegi Jansúltan Seydaliyn, Kókshetaudaghy Mәmbetәli Serdaliyn, Omby men Semeyde belsendilik tanytyp jýrgen Álihan Bókeyhanovty alayyq. Qay-qaysysy da polisiya tarapynan eleusiz qaldyrugha bolmaytyn túlghalar. Olar kýni keshegi Asa joghary dәrejeli 17 qazan maniyfesine erekshe elendedi. Peterburgte konstitusiyashyl-demokrattar partiyasynyng qúrylghanyna da airyqsha jelpinip qaldy. Osylardyng Moskvadaghy zemstvo qayratkerlerining sezine kelgen birazyn jaqynda Oralda Qarataev óz ýiinde qonaq etip, onasha syrlasty. Kramolaly oi-pikir qozghalghanyna shýbi joq. Múnday jәitter sayasy izdestiru salasynyng júmysyn jandandyra týsuge mindetteydi...

Sheglov sayasy timiskining әdis-tәsilderin jetildire týsu jayyndaghy núsqaular men kenesterge jiti qúlaq týrdi. Ýkimet tarapynan guberniyalargha tiyisti tapsyrmalar joldanyp jatyr, ministrlik, departament óz baghyttary boyynsha naqty mәselelerding tez jәne ong sheshiluin talap etedi. Endeshe birinshi kezekte oiy bótender ohrankadan, qúpiya polisiya nazarynan qaghys qalmaytynday etip, búratanalardyng arasynan mәlimetshiler men jasyryn qyzmet kórsetushilerdi keninen tartu arqyly el ishin shyrmauyqsha shyrmaugha mәn beru qajet. Búratanalardyng 17 qazan maniyfesin arqa tútqan oy erkindigin damytuyna mýmkindik qaldyrmau kerek. Olardyng is-әreketteri samoderjavie negizderine qauip tóndiretindey qozghalys dengeyine jetuge tiyis emes. Osyny Sheglov myrza myqtap este ústasyn. Búl ýshin atalmysh belsendilerding el ishindegi bedelin týsiru qajet. Jәne olardyng aralaryna iritki salyp, ózara arazdasularyna qol jetkizudi oilastyru kerek. Osynday maqsatty kózdeytin is-sharalar keshenin múqiyat oilastyrghan jón. Revolusiyanyng óristey týsui qúpiya qyzmetting de odan bir kem emes dәrejede jetildirile beruin tileytinin úmytpasyn Sheglov myrza.

Sosyn polisiya departamentindegiler oghan jol bolsyn tilep, kirgiz ólkesindegi qyzmeti tabysty bolsyn aitty...

Beybit Qoyshybaev

Abai.kz