(الاش قوزعالىسىنىڭ باستاۋىنان)

كۇللى يمپەريا بۋىرقانىپ جاتقان. بىراق جەر-جەردەگى، اسىرەسە يمپەريا استاناسىنداعى ەرەۋىلدەر جۇمىسشىلاردى دۇرلىكتىرۋشىلەر كۇتكەندەي ناتيجە بەرمەدى. ساياسي تىمىسكىلەۋ سالاسىنىڭ بايىرعى قىزمەتشىسى ششەگلوۆ مۇنى جاقسى بىلەدى. سول شاقتا الىستا، ومبىدا بولعانىمەن وعان سانكت-پەتەربۋرگ جۇمىسشىلارى وتىنىشتەرىن پاتشاعا تىكەلەي بىلدىرمەككە ءبىر ءدىني قىزمەتشىنىڭ اقىلىمەن جانە سونىڭ باستاۋىمەن نيەتتەنگەنى دە بەلگىلى-ءتىن. ول پوليتسيامەن بايلانىستى بولعان ءتارىزدى، بىراق سول جولعى قايعىلى سالدارعا ۇشىراتقان ارەكەتى قاداعالاۋدان تىس قالعان  كورىنەدى. ناتيجەسىندە جۇمىسكەرلەردىڭ قالىڭ توبى شەرۋگە شىقتى، ولاردىڭ مۇقتاجدىقتارىن تىزگەن ۇجىمدىق پەتيتسيا تاق يەسىنە بەيبىت جاعدايدا تاپسىرىلمادى. شەرۋدى ۇكىمەت اسكەرلەرى قىسقى ساراي الدىندا اتقىلاپ، قىرعىنعا ۇشىراتىپ تارقاتتى. بۇل – قارالى اتاعى جەر-جاھانعا جايىلعان وقيعا بولدى.

ەكىنشى نيكولاي پاتشا

قاندى جەكسەنبى. 1905 جىلعى 9 قاڭتاردا*  سانكت-پەتەربۋرگتە جۇمىسشىلاردىڭ ءىى نيكولاي پاتشاعا پەتيتسيا تاپسىرۋدى كوزدەگەن بەيبىت شەرۋى وت-قارۋ قولدانىپ قۋىلعاندىقتان، وسىلاي اتالدى. نە كەرەك، قاندى جەكسەنبى ەڭ ماۋباس دەگەننىڭ ءوزىنىڭ ۇيقىسىن شايداي اشتى. بۇعان قۇپيا پوليتسيا ساربازى ششەگلوۆ سەنىمدى.

* 9 قاڭتار – سول زامانعى يۋلي كۇنتىزبەسى بويىنشا، ال قازىرگى قولدانىستاعى گريگوري كۇنتىزبەسىمەن بۇل كۇن 22 قاڭتارعا ساي كەلەدى.

ءيا، وسى وقيعادان ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسى باستاۋ الدى. اشىنعان جۇرت جەر-جەردە ءتۇرلى قارسىلىق شارالارىنا شىقتى. تولقۋ ءتىپتى دالا ولكەسىن دە قامتىدى. ارينە، ءبىرىنشى كەزەكتە جۇمىسشىلار شوعىرلانىپ تۇرىپ جاتقان قالالاردى... ەسىنە ومبى تەمىرجول جۇمىسشىلارىنىڭ جينالىستارى ءتۇستى. (مەيمانحادان شىعىپ، پەتەربۋرگتىڭ دىمقىل سۋىق اۋاسىن ەلەڭ قىلماي، فونتانكا جاعالاۋىمەن  پوليتسيا دەپارتامەنتىنە كەلە جاتقان). ولار قىسقى ساراي الاڭىنداعى قاندى وقيعا جايىنداعى حابار جەتىسىمەن دۇرلىككەن ەدى. ءسىبىردىڭ باس قالاسى ومبى ءوز الدىنا، باسقا قالالاردا دا بيلىك تاراپىنا نارازىلىق ءسوز ايتقان جيىندار بوي كورسەتىپ جاتتى. قۇپيا پوليتسياعا جۇمىس كوبەيگەن. ششەگلوۆ سول ءبىر كەزەڭدە وڭىردەگى جاسىرىن اگەنتتەر مەن استىرتىن مالىمەت بەرىپ تۇرۋشىلار قاتارىن كوبەيتۋگە اتسالىسقان. كۇدىكتى سوزدەر مەن ءىس-ارەكەتتەردى دەر كەزىندە ءبىلىپ وتىرۋدى قامتاماسىز ەتەتىن جۇيە تورىن مۇقيات توقىپ الۋ ارقىلى قانداي دا ءبىر كرامولانىڭ الدىن الۋعا بولادى. بيىلعى رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىس شارتاراپتاعى بارشا جۇرتشىلىقتى مازاسىزداندىرىپ تۇرعان شاقتا ساياسي تىمىسكى جۇمىستارى ءبىر ساتكە دە تولاستاماۋعا ءتيىس. وسى تاراپتا وعان دەپارتامەنتتە دە تالاي پايدالى پايىم ايتىلدى...

سۆياششەننيك گاپون

قاندى جەكسەنبى كۇنى يمپەراتور سانكت-پەتەربۋرگتە ەمەس، تسارسكوە سەلوداعى سارايىندا بولعان. وقيعا قارساڭىندا، 8 (21) قاڭتاردا كۇندەلىگىنە تۇسىرگەن جازباسىندا: «كەشەگى كۇننەن بەرى پەتەربۋرگتە بارلىق زاۋىتتار مەن فابريكالار ەرەۋىلدەدى. گارنيزوندى كۇشەيتۋ ءۇشىن قالا سىرتىنان اسكەر شاقىرىلدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن جۇمىسشىلار وزدەرىن تىنىش ۇستاعان ەدى. ولاردىڭ سانى 120.000 ادام. جۇمىسشى وداعىنىڭ باسىندا الدەقانداي سۆياششەننيك – سوتسياليست گاپون تۇرعان كورىنەدى. كەشكىسىن ميرسكي كەلىپ، قولدانىلعان شارالار جونىندە بايانداما جاساپ كەتتى»، – دەگەن جولدار بار. ەرتەڭىنە، 9 (22) قاڭتاردا، ىشكى ىستەر ءمينيسترى پەتر سۆياتوپولك-ميرسكيدىڭ «ساقتىق شارالارىنىڭ» قورقىنىشتى ناتيجەسىن ەستىگەندە، ءىى نيكولاي كۇندەلىگىنە: «اۋىر كۇن! پەتەربۋرگتە جۇمىسشىلاردىڭ قىسقى سارايعا جەتپەك بولعان تىلەگىنىڭ سالدارىنان ەلەۋلى تارتىپسىزدىكتەر ورىن الدى. اسكەرلەر قالانىڭ ءار جەرىندە وق اتۋعا ءتيىس بولدى، ولتىرىلگەندەر مەن جارالانعاندار كوپ بولدى. قۇدايىم-اي، قانداي جانعا باتاتىن اۋىر ءجايت بۇل!» – دەپ جازىپ قويىپتى... پاتشانىڭ وڭاشادا وتىرىپ جازعان وسى ءبىر سىر اشۋى كەيبىر ويلارعا جەتەلەيدى. ول جۇمىسشىلار پەتيتسياسىن مۇقيات وقىدى، ارينە. قويعان تالاپتارىنىڭ دا جانى بار ەكەنىن زەردەلەدى، ءسوز جوق. بىراق يمپەراتور سامودەرجاۆيەلىك بيلىكتىڭ ءبىر پۇشپاعىن وكىلدىك جينالىسقا اۋىستىرۋعا ەشقاشان جول بەرمەك ەمەس.  الگى گەورگي گاپون دەگەن سۆياششەننيك ءوزىن تىم كوسەم سەزىنىپ كەتكەن ەكەن. جۇمىسشىلاردان وداق قۇرعان. سول وداق ارقىلى قالاداعى بارلىق زاۋىتتاردىڭ جۇمىسشىلارىن پاتشاعا مۇڭ-مۇقتاجدارىن ايتقان جازباشا تىلەكتەرىن تىكەلەي اپارىپ بەرۋ ءۇشىن ساپ قۇرىپ الاڭعا بارۋعا كوندىرگەن. ولارعا ءتىپتى پەتيتسيانى دا ءوزى جازىپ بەرىپتى. پاتشا ايتسا بولدى – شەشىلەدى دەپ ۇمىتتەندىرگەن.  تىلەك-حاتتارىندا ەكونوميكالىق قاجەتتىلىكتەردى تىزبەلەۋدەن اسىپ، ساياسات تۇرعىسىنداعى تالاپتاردى دا قوسىپ جىبەرگەنىن قاراسايشى! يمپەراتوردىڭ قىتىعىنا تيەتىن تالاپتار كىلەڭ. قۇرىلتايشى جينالىس شاقىرىلسا دەيدى، وعان بارشاعا بىردەي، قۇپيا جانە تەڭ دارەجەدە داۋىس بەرۋ جولىمەن وكىلدەر سايلانسا دەيدى. وكىلدەر كاپيتاليست پەن جۇمىسشى دا، چينوۆنيك پەن سۆياششەننيك تە، دوكتور مەن مۇعالىم دە بولسا، ياعني بارلىق تاپتان، بارلىق سوسلوۆيەدەن بولسا دەيدى. حالىق وكىلدىگى كەرەك دەيدى، حالىق ءوزىن باسقارۋعا ءوزى كومەكتەسۋگە ءتيىس دەيدى. ەلدى تەك قانا چينوۆنيكتەردىڭ باسقارۋى قيسىنسىز ەكەنىن ءومىر كورسەتىپ وتىر دەيدى. روسسيا تىم الىپ، جەرى ۇلان-عايىر، حالقى كوپ، تيىسىنشە ونىڭ مۇقتاجدىقتارى دا سان ءتۇرلى، كوپ مازمۇندى، كوپ سالالى دەيدى. حالىقتىڭ شىنايى مۇڭ-مۇقتاجىن تەك حالىقتىڭ ءوزى عانا بىلەدى دەيدى. سوندىقتان دا جاراتقان جالعىز ماڭدايىنا ماي جاققان ۇلى مارتەبەلىنى ونىڭ كومەگىنەن ەشبىر باستارتپاۋعا ۇندەيدى. وسى پەتيتسيانى وقىسىمەن، ءبىر ءسات تە ايالداماستان، ورىس جەرىنىڭ شارتارابىنان وكىلدەر شاقىرۋعا پارمەن بەر دەيدى. انە قانداي تالاپتار تۇجىرىمداعان ولار. بۇلار، ءسوز جوق، پاتشاعا ۇنامادى. الايدا ۇدەي تۇسكەن رەۆوليۋتسيالىق وقيعالار جۇمىسشىلاردىڭ پەتيتسياسىندا قويىلعان ماسەلەلەردىڭ وزەكتىلىگىن دالەلدەي تۇسكەن. سوندىقتان پاتشا ەركىنەن تىس شەگىنىسكە باردى، مۇنىسىن كۇندەلىگىندەگى مىنا جولدار راستايدى: «18-ءشى اقپان. جۇما. مەندە مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءماجىلىسى ءوتتى. مەملەكەتتىك كەڭەسكە ەنگىزىلەتىن زاڭ جوبالارىن قاراۋعا قاتىستىرىلۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى وكىلدەردى شاقىرۋ ءادىسىن جاساۋعا بايلانىستى بۋلىگيننىڭ اتىنا جازىلعان رەسكريپتكە قول قويدىم. قۇداي وڭداپ، وسى ماڭىزدى شارا روسسياعا پايدا مەن تابىس اكەلسىن ىلايىم».  وسى كۇنى ول بۇدان باسقا تاعى ءبىر ماڭىزدى قۇجاتقا قول قويعان. سەناتقا پارمەن بەرگەن. وندا مينيسترلەر كەڭەسىنە «مەملەكەتتىك جاقسى جايلاستىرۋشىلىققا قاتىسى بار ماسەلەلەر بويىنشا» جەكە ادامدار مەن مەكەمەلەردەن تۇسەتىن ۇسىنىستاردى قاراستىرۋمەن شۇعىلدانۋ تاپسىرىلعان بولاتىن. ءدال وسى كۇنى اتالعان ەكى قۇجاتتان بولەك، «سىرتقى دۇشپاندى جەڭۋدە، ىشكى باسىبۇزىقتىقتى جويۋدا جانە بۇلعاققا قارسى ارەكەت جاساۋدا سامودەرجاۆيەلىك  بيلىككە جاردەم بەرسىن دەپ وكىمەت پەن حالىقتى شاقىرۋ تۋرالى» مانيفەست جاريالاندى. ەلدەگى ءتارتىپتى كۇشەيتۋگە باعىتتالعان بۇل قۇجاتقا پاتشا زور ءمان بەرگەن بولۋ كەرەك، ويتكەنى كۇندەلىگىنە 17-ءشى اقپاندا: «جاراتقان، ەرتەڭ مەنىڭ مانيفەسىمنىڭ جاريالانۋىنا باتاڭدى بەر»، – دەپ جازىپ قويىپتى. الايدا جەر-جەردەگى، اسىرەسە ساياسي تىمىسكى قىزمەتىنىڭ اگەنتى شەگلوۆقا ءبىرشاما تانىس كيرگيز ولكەسىندەگى جۇرتشىلىق ساناسىنا بۇل ەمەس، العاشقى ەكى قۇجات قاتتى اسەر ەتكەن-ءتىن. مانيفەستە ايتىلعان قاعيدالار مەن ءتارتىپ ساقتاۋ شارتتارىنا قۇلاق اسپاي،  جينالىستارىن وتكىزە بەرگەن. ءسويتىپ، ۇكىمەتكە مۇقتاجدىقتارىن جەتكىزۋدى كوزدەگەن پەتيتسيا ناۋقانى قىردا تەز ورىستەدى.

پەتەربۋرگتە بولعان ۋاقىتىنىڭ بارىندە قۇپيا اگەنت ۆاسيلي ششەگلوۆ ءوزى قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن ايماققا بايلانىستى مۇندا جيناقتالعان مالىمەتتەرمەن تولىق تانىسۋعا تىرىستى. ارىپتەستەرىمەن، جاقىن دوس-جاراندارىمەن سىرلاستى. دالا ولكەسىنەن يمپەريا استاناسىنداعى بيىك قۇزىرلارعا جولدانعان ءتۇرلى شاعىمداردى كوردى، ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ پوليتسيا   دەپارتامەنتىندەگى، ونىڭ ەرەكشە بولىمىندەگى ساياسي تىمىسكى ىسىمەن شۇعىلدانۋشىلاردىڭ اقىل-كەڭەستەرىن تىڭدادى. باقىلاۋداعى دالالىق تۇلعالاردىڭ وسىندا جيناقتالعان ىستەرىن قارادى. جانە جىل باسىنان بەرى توقتالماعان دۇربەلەڭدەر ىشىندەگى ءوزى قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن ولكەگە قاتىسى بار  مۇسىلمانداردىڭ كەيبىر ىستەرىنە دە قانىقتى. رەۆوليۋتسيا ورىستەگەن سايىن پوليتسيا دەپارتامەنتىنىڭ ساياسي تىمىسكى جۇرگىزەتىن قۇرىلىمدىق ورگاندارى ءارى كوبەيتىلىپ، ءارى جەتىلدىرىلە تۇسكەن بولاتىن. رەسمي تۇردە بۇل ورگان قوعامدىق قاۋىپسىزدىك پەن ءتارتىپتى قورعاۋ جونىندەگى بولىمشە دەپ اتالاتىن ەدى. قىسقاشا قورعاۋ بولىمشەسى – وحراننوە وتدەلەنيە، ەل اۋزىنداعى اتاۋ بويىنشا – وحرانكا، ياعني جاسىرىن باقىلاۋ ورناتۋ بولىمشەسى دەيتىن. سولاردىڭ سانى ارتتىرىلعان. وندا تىكەلەي ىستەيتىن اگەنتتەردەن باسقا شتاتقا كىرمەيتىن، مۇقيات سۇرىپتالىپ، تاڭدالىپ الىنعان، قىسقاشا  سەكسوت دەلىنەتىن قۇپيا قىزمەتكەرلەر، كۇدىككە الىنعاندار ۇستىنەن تىسقى باقىلاۋ جۇرگىزەتىن اگەنتتەر، ياعني فيلەرلەر سانى كۇرت وسكەن. سولاردىڭ كۇشىمەن، وحرانكا اتتى بۇل قۇرىلىم يمپەريانىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىندەگى اسا ماڭىزدى ورىنداردىڭ بىرىنە اينالعان ەدى. ەلدەگى ىشكى ءتارتىپتى باقىلاپ تۇرۋ، ساياسي ساقشىلىق پەن قۇپيا ىزدەستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ، رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىسپەن كۇرەسۋ ءۇشىن قۇرىلعان ايرىقشا قىزمەتتىڭ وسىنداي كەڭ تورلانعان جۇيەسى رەۆوليۋتسيا ورىستەگەن سايىن قوعام ءىشىن، ءتىپتى ءيسى مۇسىلماندى دا تۇگەل شىرماي باستاعان. ويتكەنى ولار بيىل يمپەرياداعى بۇلىكشىل باسىبۇزىقتاردىڭ ايتاقتاۋىنا ەرىپ،  ايرىقشا كوتەرىلىپ كەتكەن ەدى. الدە اراب، الدە وسمان جاعىنان ورالعان، كيرگيز ولكەسىندەگى مەدرەسەدەن ءبىلىم العان، ءدىني قىزمەتىن دە سول جاقتا باستاعان، كەيىن تۇركيا، جاپونياعا دەيىن ارالاپ، ورىس مۇددەسىمەن جاراسپايتىن قىزمەت ىستەپ قايتقان عابدىراشيد يبراگيموۆ دەيتىن مۇسىلمان بەلسەندىسىن بيىلعى كوكتەمدە ودەسسا پورتىنان كوپتەگەن تىلەكتەستەرى قارسى العان. پورتقا قالىڭ توپ قۇرىپ بارىپ، يبراگيموۆتى پوليتسيا باقىلاۋىنان كوزبە-كوز قاشىرىپ اكەتىپتى دەسەدى. كەيىن بەلگىلى بولعانىنداي، ول جانە ونىڭ جاقتاستارى ورىستىڭ سول كەزدە مانچجۋرياداعى سوعىس مايدانىنا سانيتارلىق سالا بويىنشا وكىلدىك ەتىپ بارىپ قايتقان ميحايل ستاحوۆيچ سەكىلدى بەلگىلى ساياسي قايراتكەرىمەن جانە سونىڭ ۇزەڭگىلەستەرىنىڭ زەمستۆو وداعى سياقتى ۇيىمدارىمەن تىعىز بايلانىس ورناتقان ەكەن. مۇسىلماندار ىشىندەگى بوتەن ويلىلاردىڭ ءوزارا جاسىرىن باس قوسۋلارى ونىڭ قاتىسۋىمەن ءار جەردە كۇنى بۇگىنگە دەيىن تۇراقتى تۇردە ءوتىپ جۇرگەن كورىنەدى.

باقىتجان قاراتاەۆ جانە گرۋزين كنيازى وتباستارىمەن. كۋتايسي. ءحىح عاسىردىڭ اياق كەزى

سونداي كەزدەسۋلەردە قانداي اڭگىمە قوزعالىپ جۇرگەنىن ساياسي ىزدەستىرۋ اگەنتتەرى ءتاپ-ءتاۋىر-اق ءبىلىپ العان بولاتىن. ولاردىڭ ەسىل-دەرتى يمپەرياداعى كۇللى مۇسىلمان قاۋىمىنان وكىلدەر شاقىرتىپ، ساياسي جيىن وتكىزۋ بولىپ شىققان ەدى. ششەگلوۆتىڭ پەتەربۋرگتەگى دوستارى، دەپارتامەنت پەن وحرانكادا ىستەيتىن وزىمەن تانىس-ءبىلىس قىزمەتكەرلەر ودان سىر بۇككەن جوق. دالا ولكەسىنەن كەلگەن ارىپتەستەرى بىلە بەرسىن، بارىنە ءمالىم، بۇعان ۇلى مارتەبەلى پاتشا اعزامنىڭ ءوزى دە سەپتەستى. وكىلدىك مەكەمە قۇرۋ جوباسىن جاساۋ جانە ەل-جۇرتتىڭ تالاپ-تىلەگىن قاراۋ جايىنداعى ايگىلى رەسكريپتى مەن حاتى شە، سولار ارقىلى تومەندەگىلەردىڭ ەركىنسۋىنە مۇمكىندىك جاساپ، بيلىكتەگىلەردى بوساڭسىتىپ قويدى عوي. تەك ششەگلوۆ قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن كيرگيز ولكەسىنەن قانشاما پەتيتسيا جازىلىپ، سان مىڭداعان قول قويىلدى دا، ءتۇرلى جولمەن ۇكىمەت كەڭسەسىنە جونەلتىلدى. ءارى كەيبىر وزگە تەكتىلەر پەتيتسيا جولداۋمەن تىنعان جوق، تالاپ-تىلەگىن ۇلى مارتەبەلىنىڭ تىكەلەي وزىنە ايتۋدىڭ دا ەبىن كەلتىردى. بۇل رەتتە ولاردىڭ جولى بولا كەتۋىنىڭ سەبەبى بار. سەبەبى – اسا جوعارى مارتەبەلى قابىلداۋدان ۇمىتتەنىپ كەلگەن تۋزەمدىك دەلەگاتسيانىڭ جەتەكشىسى سۇلتان قاراتاەۆ يمپەراتوردىڭ سەنىمدى ادامدارىنىڭ بىرىمەن تۋىسقان ەدى. سول جاردەمدەستى. ششەگلوۆتىڭ تاڭىرقاعانىن كورگەن قۇپيا پوليتسيانىڭ قارت قىزمەتكەرى قاراتاەۆقا كومەكتەسكەن يمپەراتوردىڭ سەنىمدى ادامىنىڭ اتىن مانەرلەپ تۇرىپ اتادى:

– سۋلتان حادجي گۋبايدۋللا دجانگەر-وگلى كنياز چينگيسحان! سىزگە بۇل ەسىم تانىس ەمەس پە؟

ششەگلوۆ قاسىن كەردى. شىنىندا دا بەيتانىس...

گەنەرال عۇبايدوللا شىڭعىسحان

قارت قىزمەتكەر مۇرتىنىڭ شالعىسىن شيىرا سيپاپ قويىپ، سۇلتان قاجى عۇبايدوللا جاڭگىرۇلى كنياز شىڭعىسحان جايىن سۇيسىنە اڭگىمەلەدى.

و، كەزىندە يمپەراتوردىڭ سۆيتاسىندا قىزمەت ەتكەن گەنەرال سۇلتان شىڭعىسحان ورىس-تۇرىك سوعىسى كەزىندە ايرىقشا كوزگە ءتۇسىپ، ورىس قارۋىنىڭ ماقتانىشى بولدى عوي!  ول ارمياداعى تەلەگرافتاردى، كەيىن يمپەرياداعى تەلەگراف بايلانىسىن باسقاردى. ال جالپى، جەتكىنشەك كەزىندە بولاشاق گەنەرال ونىڭ يمپەراتورلىق ۇلىلىعىنىڭ پاج كورپۋسىندا وقىعان. بىلەسىز بە، ششەگلوۆ مىرزا، پاج كورپۋسى – يمپەريانىڭ دۆوريان بالالارىنا ارنالعان ەڭ بەدەلدى دە ابىرويلى اسكەري وقۋ ورىنى عوي،  گۋبايدۋللا دجانگەروۆيچ بۋكەيحانوۆ بالا كۇنىنەن سوندا تاربيەلەنگەن. ەسىڭىزدە بولسىن، كيرگيز تۇگىل، بۇتكىل ازيات بۇراتانالار ىشىنەن بوكەيحانوۆ پەن ونىڭ تۋعان باۋىرلارىنان باسقا ەشكىم پاج كورپۋسىنا وقۋعا الىنعان ەمەس.

نەگە بوكەيحانوۆ دەيسىز بە؟ ونىڭ اتاسى بوكەي دەگەن كيرگيز حانى بولعان. اكەسى جاڭگىر دە حان بولىپتى. سوندىقتان دا ول دۆوريان بالاسىنىڭ مارتەبەسىمەن پاج كورپۋسىنىڭ ەسىگىن عۇبايدوللا جاڭگىرحانۇلى بوكەيحانوۆ بولىپ اشقان. كەيىن، ۇلى مارتەبەلىنىڭ سۆيتاسىندا قىزمەت ەتىپ جۇرگەنىندە مە ەكەن، بالكىم ودان بۇرىنىراقتا دا بولار، اتا تەگىنىڭ شەجىرەسى الەمدى تىتىرەتكەن جاۋلاپ الۋشى قاھان، ياعني حانداردىڭ حانى  شىڭعىستان باستالاتىندىقتان، فاميلياسىن ۇلى مارتەبەلى اسا جوعارى ءامىرشىمىزدىڭ ءوز رۇقساتىمەن وزگەرتىپ الىپتى. سودان ءبىز ونى ورىس ارمياسىنىڭ گەنەرالى كنياز سۇلتان شىڭعىسحان رەتىندە تانيمىز.

ايتپاقشى، ششەگلوۆ مىرزا، ءسوز رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىن، ەگەر داۋلەتتى سارايلاردا وتەتىن بالدارعا  بارا قالساڭىز – كنياز چينگيسحاندى زايىبى، ايگىلى ۋشاكوۆتاردان شىققان پوتومستۆەننايا دۆوريانكا*, اتاقتى وپەرا ءانشىسى فەودوسيا نيكولاەۆنا ۆەلينسكايامەن** بىرگە كورە الاسىز. وسىنى ايتقاندا قارت قىزمەتشىنىڭ داۋسى تولقىپ، كوزى جاساۋراپ كەتتى.

* تۇقىم قۋالاعان دۆورياندار ۇرپاعى.

** سۇلتان عۇبايدوللا جاڭگىرۇلى شىڭعىسحان 1909 جىلى قايتىس بولعاننان كەيىن فەودوسيا ۆەلينسكايا يمپەراتوردىڭ اتىنا كۇيەۋىنىڭ فاميلياسىن الۋعا رۇقسات سۇراعان ءوتىنىش بەرەدى، ءسويتىپ، سەناتتىڭ شەشىمىمەن، فاميلياسى ەرىنىڭ سويىنا شىڭعىسحان دەپ وزگەرتىلەدى. زەرتتەۋشىلەر سۇلتاننىڭ جەسىرى فەودوسيا شىڭعىسحاننىڭ وزىندە ساقتالىپ كەلگەن بىرقاتار بوكەي ورداسىنا ءتان ەتنوگرافيالىق بۇيىمداردى 1919 جىلى مۋزەيگە تاپسىرعانىن انىقتاعان.

– و، فەودوسيا نيكولا-اۆنا! – دەپ باسىن شالقايتتى دا، ءتاتتى ەستەلىككە بەرىلدى.

ول بۇل ءانشىنى ماريا تەاترىندا قويىلعان وپەرالاردا، الدەنەشە كامەرالىق كونتسەرتتەردە تالاي تىڭداعان ەكەن. ءسوز جوق، گەنەرال سۇلتان شىڭعىسحان دا يمپەراتور تەاترلارىنىڭ وسى تاماشا اكتريساسىنا وتكەن عاسىردىڭ 80–90-شى جىلدارى سوندا عاشىق بولدى! كوزدىڭ جاۋىن الاتىن سىمباتتى فەودوسيا ۆەلينسكايا ريمسكي-كورساكوۆتىڭ  «سنەگۋروچكاسىندا» سنەگۋروچكا بوپ شىرقاعاندا گەنەرالدىڭ تۇلا بويى بالقىپ كەتپەدى دەپ ەشكىم ايتا الماس! «مامىر تۇنىندە» پاننوچكا-رۋسالكا، «كاۆكاز تۇتقىنىندا» فاتيما رولدەرىن كەلىستىرە ورىنداپ، اسەم اندەرىمەن جۇرەك قىلىن تەربەيتىن ەدى عوي! و، ول «كنياز يگوردەن» ياروسلاۆنانىڭ جوقتاۋىن دا جەرىنە جەتكىزە اندەتتى ەمەس پە! «تانگەيزەردەگى» باقتاشى اندەرىن ايتقانداعى تولقىنداعان داۋسىنىڭ تەمبرىن ايتسايشى! اح، قانداي داۋىس دەسەڭىزشى! تاڭعاجايىپ فەودوسيا جايىندا تسەزار كيۋيدىڭ ءوزى تامسانا جازدى ەمەس پە! بىلەسىز بە، بۇل تاماشا كومپوزيتور ايگىلى ادەبيەت جانە مۋزىكا سىنشىسى ستاسوۆ قۇرعان «قۋاتتى شوعىر» اتتى كومپوزيتورلار قاۋىمداستىعىنا اتاقتى بالاكيرەۆ، مۋسورگسكي، بورودين، ريمسكي-كورساكوۆپەن بىرگە مۇشە بولعان. بىلگىر مامان.

ءجا، نەگىزگى تاقىرىپتان الىستاپ بارادى ەكەن، ششەگلوۆ مىرزا ايىپ ەتپەسىن. سونىمەن، گەنەرال عۇبايدوللا جاڭگىرحانوۆ شىڭعىسحان كۇللى يمپەريانى رەۆوليۋتسيا دۇرلىكتىرىپ تۇرعان وسى جازدا پەتەربۋرگكە ارنايى ماقساتپەن كەلگەن تۋزەمدىك دەلەگاتسيانىڭ جەتەكشىسى سۇلتان قاراتاەۆتى قۇشاق جايا قارسى الدى، ءوتىنىشىن ەكى ەتپەي، كومەكتەستى. سەبەبى ولار تۋىسقان بولىپ كەلەدى. سۇلتان شىڭعىسحان، جالپى، ۇنەمى ساراي ماڭىندا جۇرگەنمەن، قانداستارىن ەشقاشان ۇمىتپاعان. قىردان كەلگەن بۇراتانا بالالارىنىڭ وقۋعا تۇسۋىنە ۇدايى قامقور بولىپ جۇرەدى، ءتىپتى كەي ءىستى بولعان تۋزەمدىك تۇلعالاردىڭ ءىسى وڭ شەشىلۋىنە ارالاسقان جايى دا بار. ەستە ۇستايىق، ول ۇلى مارتەبەلىنىڭ كيرگيز ىستەرى بويىنشا كەڭەسشىسى. ال قاراتاەۆقا كەلسەك، ەكەۋى دە ورىس پاتشالىعىنىڭ پروتەكتسياسىن ون سەگىزىنشى عاسىردا ءبىرىنشى بوپ قابىلداعان كيرگيز پاتشاسى ابىلقايىر حاننىڭ ۇرپاعى. قاراتاەۆ، مىنە، سونىسىن ارقا تۇتىپ، پاتشا سارايىنا جاقىن جۇرگەن ءوزىنىڭ اعاسىنا ءوتىنىش ايتسا كەرەك. سارايمەن تىعىز بايلانىسى ۇزىلمەگەن جاڭگىرحانوۆ، ارينە، كومەكتەسكەن. تسەسارەۆيچتىڭ* تۋعان كۇنىنە وراي بودان كيرگيز حالقى اتىنان قۇتتىقتاۋ ايتا بارۋ جەلەۋىمەن كىرگىزگەن. يمپەراتوردىڭ جازعى سارايىندا ءسان-سالتاناتتى قابىلداۋ بولعان. سوندا ايتىلعان تىلەكتەر مەن وتىنىشتەر ناتيجەسىندە وزگە تەكتىلەر مۇددەسىنە ساي كەلەتىن ءبىراز شاراعا ۇلى مارتەبەلىم وڭ قاباق تانىتقان دەسەدى.

*تاق مۇراگەرى – ءىى نيكولايدىڭ ءتورت قىزدان كەيىن كورگەن جالعىز ۇلى 1905 جىلعى شىلدەدە ءبىر جاسقا تولىپ جاتقان.

قاراتاەۆ مۇنىمەن تىنعان جوق. اراعا اي سالىپ، تامىز ايىندا مۇسىلمانداردىڭ نيجني نوۆگورودتاعى جاسىرىن سەزىنە قاتىستى. ياعني، قۇپيا قىزمەت كۇدىكتى قايراتكەر رەتىندە ۇدايى باقىلاپ جۇرۋگە ءتيىس ادام ەكەنىن ءوزى دالەلدەدى. بىلەسىز بە، ول يمپەراتورلىق سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەگى عوي. يسپۋ-ءدىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن كىشى التىن مەدالمەن بىتىرگەن. ستۋدەنت شاعىندا ءتۇرلى سحودكالارعا قاتىسىپ جۇرگەندىكتەن، ءبىزدىڭ نازارىمىزعا باياعىدا-اق ىلىككەن، بىراق اسا باسبۇزارلىعى بايقالماعان بولاتىن. سوندىقتان دا، ۇزدىك تە ۇلگىلى تۇلەك ەكەندىگىنىڭ ارقاسىندا، بيلىك ەتۋشى سەناتتىڭ ەكىنشى دەپارتامەنتىنە  قىزمەتكە الىنعان. سەراتتا ەكى جىل ىستەگەن سوڭ كۋتايسيگە جىبەرىلگەن. ابىلقايىر حاننىڭ تۇقىمى، ابىلقايىردىڭ نەمەرەسى قاراتاي حاننىڭ شوبەرەسى بوپ كەلەتىن بۇل سۇلتان سول جاققا وتباسىمەن، جاقىندارىمەن، قىزمەتشىلەرىمەن ۇلكەن اۋىل بولىپ كوشىپ باردى، ۇزاق جىلدار تۇرىپ، تەرگەۋشىلىك جۇمىس ىستەدى. شاماسى، ءجاي عانا قىزمەتتىك مىندەتتەرىن اتقارۋمەن شۇعىلدانىپ قويماي، سونداعى ويى بۇزىقتارمەن كۇدىكتى بايلانىستار دا ورناتقان. ونى الگى رۇقسات ەتىلمەگەن سەزدە سويلەگەن سوزىنەن اڭعارۋعا بولادى. ءبىزدىڭ اگەنتتەرىمىز بىزگە سول جيىن جايىندا تولىق مالىمەت جەتكىزگەن. تانىسۋىڭىزعا ابدەن بولادى.

مۇسىلماندار (شەتەلدەن كەلگەندەرى بار، ءوز ەلىمىزدەگىلەرى جانە ولاردىڭ  باسشىلارى بار) يمپەريانىڭ شارتارابىنان باس قوسقان وكىلدەرىمەن قۇددى ساياحات قۇرىپ سەيىل-سەرۋەنگە شىققا دەمالۋشىلار ىسپەتتەنىپ، وكا بويىمەن جۇزەتىن كەمەنى جالداپ العان دا، سوندا قۇپيا ءماسليحاتتارىن وتكىزگەن. سىزگە بۇلاردىڭ كوسەمدەرى جايىندا دا بىلە جۇرگەن دۇرىس. ولار الگى قىرىمدا بارشا يمپەريا مۇسىلماندارىنا ارناپ گازەت شىعاراتىن يسمايل گاسپرينسكي باسىندا تۇرعان توپ. ىشتەرىندە مانا ەسكە العان ابدۋراشيد يبراگيموۆ، سوسىن اياز يسحاكوۆ، اليماردان-بەك توپچيباشەۆ، ماحمۋد بەحبۋدي، تاعىسىن تاعىلار بار. كوپ وزدەرى. ءوزىمىزدىڭ پيتەردەن، قازاننان، باكۋدەن، تاشكەنتتەن جينالعاندار. كيرگيز وكىلدەرى ىشىندە ساياسي قىلمىسى ءۇشىن جەر اۋدارىلىپ، سول سەزدىڭ الدىندا عانا بوسانعان شايماردان كوششەگۋلوۆ، تۇركىستان دەلەگاتسياسىمەن بىرگە كەلگەن سەر-الي لاپين جانە، ارينە، قازىر تىلىمىزگە تيەك بولىپ وتىرعان بەدەلدى يۋريست باحيدجان كاراتاەۆ بار.

سەرۋەن قۇرۋشىلار بالا-شاعالارىن، ايەلدەرىن پالۋباعا، ويىن كورسەتۋشىلەردى قىزىقتاۋعا قالدىرىپ، وزدەرى پاروحود رەستورانىنا جايعاسقان دا، كرامولالى ويلارىمەن بولىسۋگە كىرىسكەن. سويلەگەن شەشەندەر قازىرگى احۋالدى ءار قىرىنان قوزعاپ، ۇكىمەت ساياساتىن سىني تالقىعا سالىپ جاتقان. ءبىر كەزدە مىنبەگە  باقىتجان سۇلتان قاراتاەۆ شىقتى. ول كۇنى كەشە، وسىدان بار بولعانى ءبىر ايداي ۋاقىت قانا بۇرىن، قازاق دەپۋتاتسياسىمەن پاتشانىڭ قابىلداۋىندا بولعانىن ايتتى. پەتەربۋرگ ساپارى الدىندا پوشتامەن پرەمەر-مينيستر ۆيتتە مىرزانىڭ اتىنا ءوز وڭىرىندەگى حالىق اتىنان پەتيتسيا جولداعاندارىن ايان ەتتى.  ەندى سول تىلەك-حاتقا قول قويعان قىرىق-ەلۋ ادام ىشىنەن ون شاقتىسى تاڭدالىپ، ارنايى دەپۋتاتسيا جاساقتالىپتى. دەپۋتاتسياسىنا كىمدەر كىرگەن دەسەڭىزشى! ءدىني قىزمەتشىلەر! باسىم كوپشىلىگى سولار. قاراتاەۆ ءسوزىنىڭ باسىندا سولاردى تانىستىرىپ، پاتشا اعزامعا قۇلدىق ۇرا كەلۋلەرىنىڭ   جايىن قىسقاشا اڭگىمەلەدى. ۇلى مارتەبەلى يمپەراتوردىڭ ءدىني ەركىندىكتى جاريا ەتكەنىنە، حالىقتىڭ تاڭداۋلى ادامدارىن وكىلدىك جيىنعا شاقىرۋ نيەتىنە قۋانعاندارىن ايتتى. ورىس وكىلدىك جينالىسىنا قاتىسۋعا قازاق، ياعني كيرگيز بوداندارى دا مۇددەلى ەكەنىن ءبىلدىرىپ، تىلەكتەرىن تۇجىرىمدادى. نە كەرەك، دەپۋتاتسيا تاق مۇراگەرىنىڭ تۋعان كۇنىنە وراي قۇتتىقتاۋلارىن ايتىپ، ەل تىلەگىن ايان ەتتى دە، ەلىنە قايتتى. شۇكىر، ناتيجەسى جامان بولعان جوق. وسى تاياۋداعى، التىنشى تامىزداعى زاڭ* سول سوزدەردىڭ شىنعا اينالعانىن كورسەتتى دەدى ول. دەمەك، ەندىگى مىندەت – الداعى قىزۋ ساياسي تىرشىلىككە كۇللى مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ وسى باستان مۇقيات ازىرلەنۋىنە اتسالىسۋ...

* ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ اتىمەن «بۋلىگين زاڭى» دەپ اتالعان مەملەكەتتىك دۋما شاقىرۋ جايىنداعى زاڭ.

سۇلتان قاراتاەۆ ەداۋىر ۋاقىت، حح عاسىرعا دەيىن سوزىلعان ۇزاق مەرزىم بويى كۋتايسيدە زاڭ قىزمەتىندە ىستەگەن-ءدى. ول گرۋزيندەردىڭ باس ادامدارىمەن جاقسى تانىس-تىن. كوبىمەن بايلانىسىن ۇزبەگەن ەكەن. قازىرگى اعىمداعى جالپىعا ورتاق ساياسي احۋال كەزىندە ولاردىڭ نە ىستەپ جاتقاندارىنان، حال-جاعدايلارىنان جاقسى حاباردار بولىپ شىقتى. ەلەۋلى ءبىر ارەكەتتەرى جايىندا اڭگىمەلەدى. ۇلگى الۋعا بولاتىن مىسال رەتىندە سونى ورتاعا تاستادى.

– مىنا دەرەككە وي جۇگىرتىڭىزدەر: كۋتايسيدىڭ قالالىق دۋماسى وسىدان ەكى اي بۇرىن وبلىستىق اۆتونوميا ماسەلەسىن قارادى. ەلەستەتىپ كورىڭىزدەرشى؟ ءبىز ول كەزدە پەتيتسيا ناۋقانىمەن باس قاتىرىپ جۇرگەن سياقتى ەدىك قوي؟ – دەدى دە،  توردەگى ىسمايىل گاسپرالىدان باستاپ، زالدى اينالا قاراپ شىقتى. – مىرزالار، بىراق بىزگە ونداي كەزەڭنەن دە ءوتۋ كەرەك ەدى. قۇدايعا شۇكىر، وتتىك. ەندى بىزگە ودان ىلگەرى جىلجۋ كەرەك. ول ءۇشىن يمپەريادا بوي كورسەتىپ جاتقان پايدالى ءىس-ارەكەتتەرگە قۇلاعىمىز تۇرىك بولعانى ءجون. ال مەن سىزدەرگە ايان ەتكەلى تۇرعان مالىمەت تۋرا سونداي كادەگە اسىرۋعا سۇرانىپ تۇرعان تاجىريبەنى كورسەتەدى. سونىمەن، كۋتايسي دۋماسى... ول ەكىنشى نيكولايدىڭ بەلگىلى رەسكريپتىنەن كەيىن ءوز ىشتەرىنەن، قالاداعى بەلگىلى ەل ازاماتتارىن تارتا وتىرىپ، ايرىقشا كوميسسيا سايلاپتى. وعان مەملەكەتتىك وڭ قۇرىلىمدى جەتىلدىرە ءتۇسۋ جانە حالىقتىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ جونىندەگى ماسەلەلەردى زەرتتەۋدى تاپسىرىپتى. زەرتتەگەن جايتتەرىنەن قورىتىپ، وڭتايلى ۇسىنىستار ازىرلەۋگە مىندەتتەپتى.  مىنە سول ارنايى سايلانعان ەرەكشە كوميسسيانىڭ مۇشەلەرى وزدەرىنىڭ قورىتىندىلارىن بيىلعى 15-ءشى ماۋسىمدا وتكەن قالالىق دۋما ءماجىلىسىنىڭ قاراۋىنا ۇسىنعان ەكەن. ماعان گرۋزين دوستار قۇجاتتارىنىڭ كوشىرمەسىن بەردى، سونداعى كەيبىر تۇجىرىمداردى وقىپ بەرەيىن، نازار اۋدارىڭىزدار...

قالتاسىنان بۇكتەۋلى قاعاز الىپ، اسىقپاي جازدى دا، دوڭگەلەك كوزىلدىرىگىن تۇزەپ، ءسوزىن جالعاستىرا بەردى:

– تىڭداڭىزدار، مىرزالار، وسى ەرەكشە كوميسسيا ەڭ ءبىرىنشى ەتىپ مىنانداي ۇسىنىس قورىتىپتى: «ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ەركىن تۇردەگى ۇلتتىق-مادەني دامۋىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا – باسقارۋدى ورتالىقسىزداندىرۋ قاجەت». تۇسىنەمىسىزدەر؟ تۇركىلەردىڭ كوكەيىندەگىسىن ءدوپ باسىپ تۇرعانداي ەمەس پە؟ ەكىنشى ەتىپ سول دەتسەنتراليزاتسيا* ۇعىمىنىڭ قانداي مازمۇندا تۇسىنىلەتىنىن تۇجىرىمداپتى. مىنە: «شەت ايماقتارعا قاتىستى ايتقاندا، ورتالىقسىزداندىرۋ – ولارعا كەڭ ءورىستى ساياسي تۇرعىدا ءوزىن ءوزى باسقارۋ قۇقىن بەرۋدەن  كورىنۋگە ءتيىس، ياعني روسسيا يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا كىرەتىن بارلىق بولىكتەردىڭ اراسىنداعى مەملەكەتتىك بىرلىكتى ساقتاي وتىرىپ، وبلىسقا اۆتونوميا ەنگىزۋ». قاراڭىزدارشى، بۇل ءبىز سياقتى وتارلاردى قايتادان ناعىز مەملەكەتتىلىككە اپارۋدى دايەكتەيتىن  پايىم عوي!

*ورتالىقسىزداندىرۋ.

دەمدەرىن ىشتەرىنە الىپ، تىم-تىرىس تىڭداپ وتىرعان دەلەگاتتار اراسىنان، اقىرى، كۇدىك بىلدىرگەن ءۇن قاتۋلار ەستىلدى.

– سۇلتان، ءسىز تىم اڭقاۋ قۋانىش ءبىلدىرىپ تۇرسىز با دەيمىن...

– ءسىز قازىرگى ۇكىمەتتىڭ بيلىگىن ورتالىقسىزداندىرۋدى شىنىمەن مۇمكىن دەپ ويلايمىسىز؟

– مىرزالار، ۇمىتپاڭىزدار: پاتشا اعزامنىڭ ءوزى ەل تىرشىلىگىن جەتىلدىرۋگە قاتىستى ۇسىنىستار بەرۋگە پۇرسات بەرگەن...

– جارايدى، مىرزالار، ءسوزدى بولە بەرمەيىك. – قۇرىلتاي توراعاسى ۇستەلدى تىقىلداتتى. – ايتىڭىزشى، سۇلتان، دەگەنمەن، گرۋزيندەردىڭ ويى قالاي؟ ولار اۆتونوميانى قالاي جۇزەگە اسىرماقشى ەكەن؟

سۇلتان ونى ايتۋعا ءازىر تۇرعان. قولىنداعى قاعازىن كوتەرىپ، جۇرتقا كورسەتتى دە، ءسوزىن ساباقتاي بەردى:

– بۇل جونىندە الگى اتالعان كوميسسيا ءوز ۇسىنىستارىنىڭ ءۇشىنشى تارماعىندا بىلاي دەگەن: «گرۋزيا اۆتونومياسىنىڭ تيفليستە جۇمىس ىستەيتىن سەيمى* بار، ول جالپىعا بىردەي سايلاۋدا، قۇپيا جانە توتە داۋىس بەرۋ ارقىلى سايلاناتىن حالىق وكىلدەرىنەن قۇرالاتىن بولادى، ال اۆتونوميا جەرگىلىكتى ۇيىسۋشى-قۇرىلتايشى جينالىستا جاسالاتىن ورگانيكالىق ستاتۋتقا** سۇيەنۋگە ءتيىس».

*مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ جوعارى ورگانى، پارلامەنت.

**اۆتونوميانىڭ ىشكى مانىنە، نەگىزىنە قاتىستى، ونىمەن اجىراتىلمايتىن بايلانىستاعى ىشكى جارعى، ەرەجە.

– ال اۆتونوميا اۋماعى قانداي بولماق ەكەن؟ – دەگەن ساۋال ەستىلدى زالدا.

قاراتاەۆ ىركىلمەي:

– ول ءجايت بىلاي كورسەتىلگەن، – دەدى دە، قاعازىن وقىدى: – «گرۋزيا قازىر تيفليس جانە كۋتايسي گۋبەرنيالارىنان، زاكاتالسك جانە سۋحۋمي وكرۋگتەرىنەن، سونداي-اق باتۋمي وبلىسىنان قۇرىلعان، وسىنىڭ ءبارى ءبىر اۆتونوميالىق بىرلىكتى قۇرايدى». بۇل بەسىنشى تارماقتا. ەندى الگىندە ايتقان روسسيا يمپەرياسىنىڭ قۇرامىندا بولۋ دەگەن قاعيداعا كەلەيىك. ونىسى ءتورتىنشى تارماقتا بىلاي دەپ شەگەلەنگەن كورىنەدى: «گرۋزيا اۆتونومياسىنىڭ كونستيتۋتسياسى جالپىورىس پارلامەنتىندە بەكىتىلەدى»...

– مىناۋ شىنىندا دا قىزىقتى ۇلگى ەكەن. – تورالقا ۇستەلىندە شىنتاعىن تىرەپ وتىرعان ءراشيت قازى يبراگيموۆ شەكەسىن ويلانا سيپادى. – قازىر تۇركى جۇرتى بولشەكتەنىپ جاتىر، – موينىن بۇرىپ، جانىندا جيىندى باسقارىپ وتىرعان گاسپرالىعا قارادى، – سوندىقتان بىزگە تاپ سونداي قۇجات جاساپ ۇسىنۋدىڭ قيسىنى كەلمەس. قالاي ويلايسىز، يسمايل بەي؟ – اناۋ ۇندەي قويمادى، بۇل دا جاۋاپ توسقان جوق. ويىنا كەلىپ قالعان تاعى ءبىر ءشۇباسىن قاراتاەۆقا باعىتتاپ ايتتى. – ال گرۋزيندەر قانشا تۇتاستانىپ وتىرعانمەن، باقىتجان سۇلتان، ولاردىڭ اراسىندا دا ءبىزدىڭ باۋىرلارىمىز بار، وزگە دە قانشاما ۇلىس وكىلدەرى تۇرادى...

باقىتجان سۇلتان مۇدىرمەي ءتىل قاتتى:

– ونداي احۋال مىنا قۇجاتتا بىلاي ەسكەرىلگەن، قۇلاق سالىڭىز. – مانەرلەي وقىدى. – «گرۋزيادا تۇراتىن، بىراق ازشىلىق بولىپ تابىلاتىن بارلىق ۇلىس گرۋزين حالقىمەن تەڭ قۇقتاردى پايدالانادى». – قاعازىن بۇكتەي باستادى. – جالپى، ءابدىراشيت ءابزي، الدەن اۋىزدى قۋ شوپپەن ءسۇرتۋ جارامايدى. مەن ويلاسۋعا سەبەپ بولادى دەگەن ويمەن – وسىناۋ ءبىز سەكىلدى وتار كەيپىن كيىپ وتىرعان، بىزدەن الدە-قايدا جەرى دە، حالقى دا از ەلدىڭ تىرىلىك، ەلدىك بەلگىسىن قالاي كورسەتىپ جاتقانىن ايتىپ وتىرمىن... بۇل ۇسىنىستار عانا عوي. ونىڭ ءوزىن وكىمەت قىزمەتكەرلەرى ەمەس، الگىندە ايتقانىمداي، وقۋى، توقۋى، ەلىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى بار بەدەلدى ادامداردان سايلانعان كوميسسيا جاساعان. مىناعان نازار اۋدارايىق: سول ۇسىنىستاردى قالالىق دۋما تالقىلاعان. ولاردى نەگىزىنەن زامان تالابىنان تۋىنداعان، ورىندى، دۇرىس دەپ باعالاپتى. مازمۇنىنا پالەندەي اسەرى جوق ءىشىنارا عانا تۇزەتۋلەر ەنگىزگەن ەكەن. سوسىن زيالىلاردىڭ اقىل قوسۋىنان تۋعان  سول جازبانى يمپەريانىڭ مينيسترلەر كەڭەسىنە ۇسىنۋ جايىندا قاۋلى الىپتى. بىزگە وسى جايتتەردىڭ ءتالىمدى تۇستارى بار ەمەس پە، مىرزالار؟

يسپۋ ستۋدەنتتەرى (سول جاقتان): مامبەتالى سەردالين، جانسۇلتان سەيدالين، بارلىبەك سىرتانوۆ، باقىتجان قاراتاەۆ. سانكت-پەتەربۋرگ. 1888 ج.ش.

باقىتجان قاراتاەۆ

مىرزالار مىسالدىڭ تالىمدىلىگىنە كەلىسكەننىڭ بەلگىسى رەتىندە قول سوققان ەكەن. وسى تۇستان قۇپيا پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى مۇسىلمان سەزى جايىنداعى اڭگىمەنى دوعاردى دا، ماسەلەنى ششەگلوۆقا تىكەلەي قاتىسى بولاتىن كيرگيز قايراتكەرلەرى جايىنا كوبىرەك توقتالدى. قازىر كيرگيز حالقى جايلاعان ولكەدە قاراتاەۆپەن بىرگە سانكت-پەتەربۋرگتە ءبىلىم العان بىرقاتار جوعارى وقۋ ورىنداردىڭ تۇلەكتەرى بار ەكەنىن، سولاردى قۇپيا قىزمەتتىڭ ايرىقشا ەسەپكە الۋى قاجەت ەكەنىن ەسكە الىستى. قاراتاەۆتىڭ ستۋدەنتتىك جولداستارىنىڭ ءوزى ءار تاراپتا ەڭبەك ەتۋدە جانە ءجاي جۇرمەي، ەل ىشىنە ءشۇبالى پىكىرلەر تاراتۋدا. ماسەلەن، سىرداريا وبلىسىنداعى سەرالى لاپين، جەتىسۋداعى بارلىبەك سىرتانوۆ، ترويتسكىدەگى جانسۇلتان سەيدالين، كوكشەتاۋداعى مامبەتالى سەردالين، ومبى مەن سەمەيدە بەلسەندىلىك تانىتىپ جۇرگەن ءاليحان بوكەيحانوۆتى الايىق. قاي-قايسىسى دا پوليتسيا تاراپىنان ەلەۋسىز قالدىرۋعا بولمايتىن تۇلعالار. ولار كۇنى كەشەگى اسا جوعارى دارەجەلى 17 قازان مانيفەسىنە ەرەكشە ەلەڭدەدى. پەتەربۋرگتە كونستيتۋتسياشىل-دەموكراتتار پارتياسىنىڭ قۇرىلعانىنا دا ايرىقشا جەلپىنىپ قالدى. وسىلاردىڭ موسكۆاداعى زەمستۆو قايراتكەرلەرىنىڭ سەزىنە كەلگەن ءبىرازىن جاقىندا ورالدا قاراتاەۆ ءوز ۇيىندە قوناق ەتىپ، وڭاشا سىرلاستى. كرامولالى وي-پىكىر قوزعالعانىنا ءشۇبى جوق. مۇنداي جايتتەر ساياسي ىزدەستىرۋ سالاسىنىڭ جۇمىسىن جانداندىرا تۇسۋگە مىندەتتەيدى...

ششەگلوۆ ساياسي تىمىسكىنىڭ ءادىس-تاسىلدەرىن جەتىلدىرە ءتۇسۋ جايىنداعى نۇسقاۋلار مەن كەڭەستەرگە ءجىتى قۇلاق ءتۇردى. ۇكىمەت تاراپىنان گۋبەرنيالارعا ءتيىستى تاپسىرمالار جولدانىپ جاتىر، مينيسترلىك، دەپارتامەنت ءوز باعىتتارى بويىنشا ناقتى ماسەلەلەردىڭ تەز جانە وڭ شەشىلۋىن تالاپ ەتەدى. ەندەشە ءبىرىنشى كەزەكتە ويى بوتەندەر وحرانكادان، قۇپيا پوليتسيا نازارىنان قاعىس قالمايتىنداي ەتىپ، بۇراتانالاردىڭ اراسىنان مالىمەتشىلەر مەن جاسىرىن قىزمەت كورسەتۋشىلەردى كەڭىنەن تارتۋ ارقىلى ەل ءىشىن شىرماۋىقشا شىرماۋعا ءمان بەرۋ قاجەت. بۇراتانالاردىڭ 17 قازان مانيفەسىن ارقا تۇتقان وي ەركىندىگىن دامىتۋىنا مۇمكىندىك قالدىرماۋ كەرەك. ولاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرى سامودەرجاۆيە نەگىزدەرىنە قاۋىپ توندىرەتىندەي قوزعالىس دەڭگەيىنە جەتۋگە ءتيىس ەمەس. وسىنى ششەگلوۆ مىرزا مىقتاپ ەستە ۇستاسىن. بۇل ءۇشىن اتالمىش بەلسەندىلەردىڭ ەل ىشىندەگى بەدەلىن ءتۇسىرۋ قاجەت. جانە ولاردىڭ ارالارىنا ىرىتكى سالىپ، ءوزارا ارازداسۋلارىنا قول جەتكىزۋدى ويلاستىرۋ كەرەك. وسىنداي ماقساتتى كوزدەيتىن ءىس-شارالار كەشەنىن مۇقيات ويلاستىرعان ءجون. رەۆوليۋتسيانىڭ ورىستەي ءتۇسۋى قۇپيا قىزمەتتىڭ دە ودان ءبىر كەم ەمەس دارەجەدە جەتىلدىرىلە بەرۋىن تىلەيتىنىن ۇمىتپاسىن ششەگلوۆ مىرزا.

سوسىن پوليتسيا دەپارتامەنتىندەگىلەر وعان جول بولسىن تىلەپ، كيرگيز ولكەسىندەگى قىزمەتى تابىستى بولسىن ايتتى...

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz