«Sary atan tәkappar bolghan sebebi – ol ghasyrlar boyy qazaq elining tarihyn arqalap, terbetip keldim» dep oilaydy. «Tarihy enbegim ýshin meni «shanyraq atan» dep atady» – dep senedi. Ózim de tarihy januarmyn, jalqau dalada ayandasam da qazaq tarihynyng úiqysyn búzbay, arqamnan týsirip almay, atyn joghary ústadym. Sondyqtan qalay pandasam da iyir-shiyr boyyma jarasa beredi deydi. Qazaq tarihynyng jýrisine deyin ózining balapan yrghaghyna salyp aldym dep úghynghan sary atan ózinen ózgeni tanyghysy da kelmeydi… Arqadan Altaygha, Altaydan Qytaygha ghasyrlar boyy arqalanghan aghash shanyraghy dep esepteydi de, ózining qúrmetti januar ekenine tandanbaydy. Teginde bir elding tarihyna baylanysty atalghan son, tәkappar bolatyn orny da bar. Jaz boyy jalpaq jaylauda jalqau basyp, arqalap tasyp jýrgeni tarih bolyp shyqsa; týiening búl pandyghynda ne ersilik bar?..» – deydi «Talpaq tanau» shygharmasynda Ghabit Mýsirepov.

Boyynda qajymas qayraty bar, nebir auyrtpalyqty jene bilgen, kóshpeli halyqtyng adal serigine ainalghan qasiyetti januar emes pe edi búl. Qadir-qasiyeti qany qazaqqa singen song ol turaly talay anyzben, talay shygharma jazyldy da. «Altaydyng múzbalaghy» atanghan Oralhan da әngimesine arqau etken januardy Didahmet shygharmasynan da tauyp otyrmyz.

«Úshy-qiyrsyz sary dala. Sary dalanyng bir úshynda – sary bel. Sary belding bauyry – saghym ba, әlde shalqar kól. Shartabaq kýn tóbede. Shalqyghan ystyq jer-kókte. Tabanyn tasqa tildirip, janaryn jasqa judyryp, mandayyn jel kýnsitip, tandayyn shól qansytyp, sar jelip keledi Sary atan. Tausylmaydy sary dala, jetkizbeydi sary bel. Sary belding ar jaghy – bota kýngi mekeni. Bota kýngi mekenin bozdap izdep keledi, jýrektegi bar sherin qozghap, izdep keledi». Búl joldarmen qalamy úshqyr avtor sary dalany ansaghan, tughan mekenine asyqqan asyl erlerding saghynyshy men sazyn jetkizbek bolghan. Osy joldarmen bastalghan hikayat tughan jerden jyraqta jýrgen bozdaqtardyng taghdyryna úlasqan.

« – Agha-au, sorladym ghoy!..» degen Qojyqtyng jan dauysy shygha, yshqyna jetken kýii asyrap alghan jalghandaghy jalghyz jaqyny Esbergennen aiyrylyp qalamyn degen qorqynyshy edi. Qorqatyny atqa ertter eri synghan edi. Osy jerdegi aita keterlik detali jazushynyng sheberligi sol, atqa ersiz jaydaq minbegen qazaqtyng saltyn aita kele, tughan topyraqtyng Qojyqty eshqayda jibermesining bir belgisi edi.

Al Esbergen kóp jyldar búryn auyp kelgen búl mekennen endigi ketpekke bel baylaghan. Jar degende jalghyz tiregi, jary Ghaziza dýniyeden ótkennen keyin, ishin jaryp shyqqan, artynda qamshy ústar úrpaghy da joq, kólenkesiz adamday sary uayymgha salynghan son, oiyna kelgen dúrys sheshim elge oralu bolghan. Qojyqty jasynda bir orystan shoshqa baghyp jýrgen jerinen qazaq balasy orystyng ezgisine qalmasyn degen niyetimen bir jaghy ózderine ermek bolsyn degen oimen asyrap alghan. Asa mol aqylgha ie bolmasa da, Qojyqtyng jýregi nәzik, kónili aq bolatyn.

Sol ynjyq Qojyq shyn mәninde kezinde elge aty mәlim Kóken batyrdyng úrpaghy edi. Shygharmadaghy әrbir obraz ózindik minezge bay. Ghazizanyng auyr nauqastan qaza bolarynyng aldynda esigining aldynda neshe jyl boyy Esbergenning atyn baylap jýrgen mama aghashyn qúlatyp tastauynyng ózinde ýlken mәn bar. «Kempirimning sonyna qaldyra kórme!» dep jylaghan atalarymyzdyng sózining mәnisi osy orayda ashylmaq. Áyeli ólgen qay erkek onyp edi. Ómiri tek týzde jýrip, kýn kóretin erding ýiine oralghanda yrysy men berekesin saqtap otyratyn onyng әieli ekeni belgili. Mama aghashynyng qúlauy, endi artynda kýtip, otyndy óshirmey otyratyn adamyng joq degendi bildirgen.

Jolgha shyqqan qos attyly azamattyng biri atyna jaydaq minip keledi. Osy kele jatqan betinde Qojyqtyng sanasyn san týrli oy jaulaghan edi. Sirә, dәl býgingidey eshqashan mәselening bayybyna baryp oilanyp kórmegen sanasy basyna kýn týskende, taghdyry sheshilip bara jatqan búl saparda shyn sezse kerek. Keyipkerding auzynan shyqqan myna bir sózder kimning bolsa da jýregin qozghaytyny anyq.

«Ákemdi oiladym… Ólerinen bir jyl búryn Metreyding ýiine kelgen orystarmen karta oinap, astyndaghy kýmistelgen erin, ayaghyndaghy әmirqan etigin úttyryp alyp, keyin qatty qapalanyp edi. Sonda ayaghyna shәrkey kiyip otyryp: «Erden aiyryldym – jaydaq boldym, etikten aiyryldym – maymaq boldym, jerden aiyryldym – beybaq boldym. Sirә, men onbaytyn shygharmyn» degeni býgin taqymym qajalyp, qúiryghym oiylyp kele jatqanda esime týsti. Tanerteng jolgha shyqpay jatyp erim syndy. Búl jaqsy yrym bolmas, agha. Sosyn… ata-baba jerin tastap ketsem – men de onbaytyn shygharmyn. Rúqsat bersen, men keyin qaytayyn, agha».

Oqighany shiyelenistire kele avtor útymdy sheshim taba bilgen. Oqyrmannyng kónilinde ynjyq bolyp qalghan Qojyq ayaq-asty naghyz batyrdyng úrpaghy, sanaly er jigit ekendigin jetkizgen. Sóitip, әr keyipkerdi óz jolymen dúrys baghytqa sala otyryp, oqyrmannyng jýregine de oy salady.
Osy sózinen keyin eki er jigitting joly eki jaqqa bólinedi. Biri Kógildir taudy betke alsa, biri Kókentaugha, ózining tughan ata-babasynyng jerine búryldy. Esbergenning sybyzghysy salghan әsem kýy «Jer ansaghan sary atanday» ata qonysyn ansap keledi ekeui de.

Qazirgi kezding ózinde el aman, júrt tynysh uaqytta shetel asyp, tughan jer topyraghyn úmytyp jatqan qanshama qazaq balasy bar. Shetelde bilim alyp, shetel azamatyna, shetel azamatshasyna ýilenip, taryday shashylghan qazaq basyn biriktiruding ornyna keri әreket jasap jatqan jastardyng jýregi Qojyq qúrly bolmaghany ma?!

«Samauyr kisi shaqyrady, kisi yrys shaqyrady» degen altyn sózderi bar әngimede. Búl Ayjannyng әjesi aitatyn sóz. Ayjan kishkene qyz. Ata-anasynyng júmys bastylyghynan ba, әlde bezbýirektiginen be, әiteuir ol auylda ata-әjesining qolynda tәrbiyelenedi. Biraq odan jaman bolmaydy, qayta boyyna asyl ananyng tәrbiyesin sinirip, sanaly bolyp ósedi. Sondaghy әjesining Ayjangha jasynan ýiretkeni eng birinshi imandylyq. Ol әjesining qiyalgha toly ertegilerin tyndap, armangha qanat bitirip, bolashaqta ózin әjesi siyaqty etip eles-tetken. Ayjannyng әjesining kelinderi ónsheng janalanyp qalghan, eskini qoqysqa ghana balap, onyng qasiyetin tabanyna taptaghan sanasyz pendeler edi. Sondaghy әjesining aitatyny «Týbinde osy samauyrgha ie tabylmas, mening kózim ketken song búl da kereksiz qalar» deytin. Ayjan da әjesining osy sary samauyrynan shay ishkendi únatatyn. Boyyna qansha jylghy auyrtpalyq pen azapty iyesimen teng kórgen samauyrdyng qasiyeti zor edi. Kezinde marqúm bolghan osy әjening anasy eri úzaq sapargha ketkende ýmitin ýzbey, saryla kýtumen bolghan eken. Samauyrdy saqyldatyp qaynatyp, buyn búrqyratyp, kýte beripti. Týtinindi óshirmey, әli de kýtip otyrmyn degen jyly lebizi, shynayy niyetinen bolar azamaty aman oralghan desedi. Sol samauyrdan qazir de su arylmaydy, búl ýiden qonaq ta ýzilmeydi. Sol tәrbiyeni alyp ósken Ayjan ayaq asty bir kýni әjesinen aiyrylyp qalady. Biraq ony keledi dep tosady. Sebebi búryn әjesining ózi búghan «kýnderding bir kýninde men ózine aitqan ertegimdegidey altyn mýiizdi kiyikti izdep ketemin, sonda meni izdep jylama. Kókeng Teljan men tәteng Gýlsangha baghyn» dep aitatyn. Ájesining búl әngimesi oghan únamasa da, «altyn mýiizdi kiyik әkeledi» degen bala armanyna elitip, bala jýrek әjesin kýtumen bolady. Qalanyng jat ómiri, әke-sheshening suyq alaqandary múny jylyta almady. Jalghyz ghana júbanyshy qara taraghy edi. Onymen Ayjan shashyn jóndep taray almasa da, sol taraqtyng boyynda apasynyng qolynyng izi, airan iyisi anqyghan sonau auyldyng iyisi bәri de oghan әjesin esine týsiretin. Sony kóniline medeu tútyp tanauyna salyp iyiskep jýretin. Sony da kóp kórgen Gýlsan taraqty qoqysqa tastaghan, biraq odan jaqsylyq tappay, aqyry ózine qayyryp berdi. Ornyna jana taraq syilap kórip edi, onysyn Ayjan almady. Áriyne almaydy, sebebi ózining qara taraghynda ghana saghynyshyn basar júpar iyis bar edi. Ángimede Ayjannyng «Samauyrdan qashan shay ishemiz?» degeni bar. «Shәugimmen ishe bersenshi» degen anasyna «shәugimmen shay ishpeydi, onymen dәretke su jylytady! Ájem dәretsiz kisi haram!» degen [27]. Osy sózinde qanshama mәn jatyr?.. Avtor adam boyyndaghy imandylyq, tazalyq qasiyetterining joyylyp bara jatqandaghy kórinisin osylaysha surettegen.

Jalghyz úlynan qaralay kóz jazyp, sarghaya kýtken ata-ananyng zaryn osy Ayjannyng sózderi, is әreketi arqyly Teljannyng sanasyna jetkizgen. Qolynda bardyng qadirin bilmegen úldyng shesheden aiyrylghanyn, onyng boyyna jyluyn tógip, týn úiqysyn tórt bólip ósirgen anasynyng qadirine jetpegendigin, endigi eshnәrseni týzey almasyn týsinip, ókingen úldyng obrazy kóp erlerge sabaq bolsa eken degen niyettemiz.

«Sary samauyr – últtyq salt-sana simvoly, etnodetali»– deydi Qúlbek Ergóbek. IYә, rasynda býginde janashyl arzan dýniyege qyzyghyp, ótkenning qymbat esteligin qúrtyp jatqanymyz jalghan emes. Bir ghana samauyr emes, tipti tal besikting ózin býgingi medisina «balanyng bel omyrtqasyn qisaytady, miyn shayqaydy» degen myljyng tújyrymdar shygharuda. Beli qisayyp, miy shayqalghan osy kýnge deyin qazaq halqynda besikten qasiret kórgen bir pende tappadyq. Qazaqtyng qanshama elin, jerin jaudan qorghaghan batyrlary, shyndyqty shyryldatyp, úrpaqqa tәrbiyeli dýniye, mol azyq qaldyrghan, qanshama úly adamdarymyz sol tal besikten tәrbie alyp, sanaly bolyp ósti emes pe? Býginde Zere anamyzday analar, Abay atamyzday úldar tumady demeymin, tek shetelding saltymen ertegi ornyna qúbyjyq kórip, samauyrdyng ornyna dәretke su jylytatyn toq shәugimmen shay iship, jórgekting ornyna su jútqysh aq dambal kiyip ósken kóp úrpaqtyng ertengi kýni eline tiygizer paydasyn oilaymyn.

Aykerim Qiyqbay

"Ýrker" jurnaly