جەر اڭساعان سارى اتان، ۇمىت بولعان سارى ساماۋىر
«سارى اتان تاكاپپار بولعان سەبەبى – ول عاسىرلار بويى قازاق ەلىنىڭ تاريحىن ارقالاپ، تەربەتىپ كەلدىم» دەپ ويلايدى. «تاريحي ەڭبەگىم ءۇشىن مەنى «شاڭىراق اتان» دەپ اتادى» – دەپ سەنەدى. ءوزىم دە تاريحي جانۋارمىن، جالقاۋ دالادا اياڭداسام دا قازاق تاريحىنىڭ ۇيقىسىن بۇزباي، ارقامنان ءتۇسىرىپ الماي، اتىن جوعارى ۇستادىم. سوندىقتان قالاي پاڭداسام دا ءيىر-شيىر بويىما جاراسا بەرەدى دەيدى. قازاق تاريحىنىڭ جۇرىسىنە دەيىن ءوزىنىڭ بالاپان ىرعاعىنا سالىپ الدىم دەپ ۇعىنعان سارى اتان وزىنەن وزگەنى تانىعىسى دا كەلمەيدى… ارقادان التايعا، التايدان قىتايعا عاسىرلار بويى ارقالانعان اعاش شاڭىراعى دەپ ەسەپتەيدى دە، ءوزىنىڭ قۇرمەتتى جانۋار ەكەنىنە تاڭدانبايدى. تەگىندە ءبىر ەلدىڭ تاريحىنا بايلانىستى اتالعان سوڭ، تاكاپپار بولاتىن ورنى دا بار. جاز بويى جالپاق جايلاۋدا جالقاۋ باسىپ، ارقالاپ تاسىپ جۇرگەنى تاريح بولىپ شىقسا; تۇيەنىڭ بۇل پاڭدىعىندا نە ەرسىلىك بار؟..» – دەيدى «تالپاق تاناۋ» شىعارماسىندا عابيت مۇسىرەپوۆ.
بويىندا قاجىماس قايراتى بار، نەبىر اۋىرتپالىقتى جەڭە بىلگەن، كوشپەلى حالىقتىڭ ادال سەرىگىنە اينالعان قاسيەتتى جانۋار ەمەس پە ەدى بۇل. قادىر-قاسيەتى قانى قازاققا سىڭگەن سوڭ ول تۋرالى تالاي اڭىزبەن، تالاي شىعارما جازىلدى دا. «التايدىڭ مۇزبالاعى» اتانعان ورالحان دا اڭگىمەسىنە ارقاۋ ەتكەن جانۋاردى ديداحمەت شىعارماسىنان دا تاۋىپ وتىرمىز.
«ۇشى-قيىرسىز سارى دالا. سارى دالانىڭ ءبىر ۇشىندا – سارى بەل. سارى بەلدىڭ باۋىرى – ساعىم با، الدە شالقار كول. شارتاباق كۇن توبەدە. شالقىعان ىستىق جەر-كوكتە. تابانىن تاسقا ءتىلدىرىپ، جانارىن جاسقا جۋدىرىپ، ماڭدايىن جەل كۇنسىتىپ، تاڭدايىن ءشول قاڭسىتىپ، سار جەلىپ كەلەدى سارى اتان. تاۋسىلمايدى سارى دالا، جەتكىزبەيدى سارى بەل. سارى بەلدىڭ ار جاعى – بوتا كۇنگى مەكەنى. بوتا كۇنگى مەكەنىن بوزداپ ىزدەپ كەلەدى، جۇرەكتەگى بار شەرىن قوزعاپ، ىزدەپ كەلەدى». بۇل جولدارمەن قالامى ۇشقىر اۆتور سارى دالانى اڭساعان، تۋعان مەكەنىنە اسىققان اسىل ەرلەردىڭ ساعىنىشى مەن سازىن جەتكىزبەك بولعان. وسى جولدارمەن باستالعان حيكايات تۋعان جەردەن جىراقتا جۇرگەن بوزداقتاردىڭ تاعدىرىنا ۇلاسقان.
« – اعا-اۋ، سورلادىم عوي!..» دەگەن قوجىقتىڭ جان داۋىسى شىعا، ىشقىنا جەتكەن كۇيى اسىراپ العان جالعانداعى جالعىز جاقىنى ەسبەرگەننەن ايىرىلىپ قالامىن دەگەن قورقىنىشى ەدى. قورقاتىنى اتقا ەرتتەر ەرى سىنعان ەدى. وسى جەردەگى ايتا كەتەرلىك دەتال جازۋشىنىڭ شەبەرلىگى سول، اتقا ەرسىز جايداق مىنبەگەن قازاقتىڭ سالتىن ايتا كەلە، تۋعان توپىراقتىڭ قوجىقتى ەشقايدا جىبەرمەسىنىڭ ءبىر بەلگىسى ەدى.
ال ەسبەرگەن كوپ جىلدار بۇرىن اۋىپ كەلگەن بۇل مەكەننەن ەندىگى كەتپەككە بەل بايلاعان. جار دەگەندە جالعىز تىرەگى، جارى عازيزا دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن، ءىشىن جارىپ شىققان، ارتىندا قامشى ۇستار ۇرپاعى دا جوق، كولەڭكەسىز ادامداي سارى ۋايىمعا سالىنعان سوڭ، ويىنا كەلگەن دۇرىس شەشىم ەلگە ورالۋ بولعان. قوجىقتى جاسىندا ءبىر ورىستان شوشقا باعىپ جۇرگەن جەرىنەن قازاق بالاسى ورىستىڭ ەزگىسىنە قالماسىن دەگەن نيەتىمەن ءبىر جاعى وزدەرىنە ەرمەك بولسىن دەگەن ويمەن اسىراپ العان. اسا مول اقىلعا يە بولماسا دا، قوجىقتىڭ جۇرەگى نازىك، كوڭىلى اق بولاتىن.
سول ىنجىق قوجىق شىن مانىندە كەزىندە ەلگە اتى ءمالىم كوكەن باتىردىڭ ۇرپاعى ەدى. شىعارماداعى ءاربىر وبراز وزىندىك مىنەزگە باي. عازيزانىڭ اۋىر ناۋقاستان قازا بولارىنىڭ الدىندا ەسىگىنىڭ الدىندا نەشە جىل بويى ەسبەرگەننىڭ اتىن بايلاپ جۇرگەن ماما اعاشىن قۇلاتىپ تاستاۋىنىڭ وزىندە ۇلكەن ءمان بار. «كەمپىرىمنىڭ سوڭىنا قالدىرا كورمە!» دەپ جىلاعان اتالارىمىزدىڭ ءسوزىنىڭ ءمانىسى وسى ورايدا اشىلماق. ايەلى ولگەن قاي ەركەك وڭىپ ەدى. ءومىرى تەك تۇزدە ءجۇرىپ، كۇن كورەتىن ەردىڭ ۇيىنە ورالعاندا ىرىسى مەن بەرەكەسىن ساقتاپ وتىراتىن ونىڭ ايەلى ەكەنى بەلگىلى. ماما اعاشىنىڭ قۇلاۋى، ەندى ارتىڭدا كۇتىپ، وتىڭدى وشىرمەي وتىراتىن ادامىڭ جوق دەگەندى بىلدىرگەن.
جولعا شىققان قوس اتتىلى ازاماتتىڭ ءبىرى اتىنا جايداق ءمىنىپ كەلەدى. وسى كەلە جاتقان بەتىندە قوجىقتىڭ ساناسىن سان ءتۇرلى وي جاۋلاعان ەدى. ءسىرا، ءدال بۇگىنگىدەي ەشقاشان ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارىپ ويلانىپ كورمەگەن ساناسى باسىنا كۇن تۇسكەندە، تاعدىرى شەشىلىپ بارا جاتقان بۇل ساپاردا شىن سەزسە كەرەك. كەيىپكەردىڭ اۋزىنان شىققان مىنا ءبىر سوزدەر كىمنىڭ بولسا دا جۇرەگىن قوزعايتىنى انىق.
«اكەمدى ويلادىم… ولەرىنەن ءبىر جىل بۇرىن مەترەيدىڭ ۇيىنە كەلگەن ورىستارمەن كارتا ويناپ، استىنداعى كۇمىستەلگەن ەرىن، اياعىنداعى امىرقان ەتىگىن ۇتتىرىپ الىپ، كەيىن قاتتى قاپالانىپ ەدى. سوندا اياعىنا شاركەي كيىپ وتىرىپ: «ەردەن ايىرىلدىم – جايداق بولدىم، ەتىكتەن ايىرىلدىم – مايماق بولدىم، جەردەن ايىرىلدىم – بەيباق بولدىم. ءسىرا، مەن وڭبايتىن شىعارمىن» دەگەنى بۇگىن تاقىمىم قاجالىپ، قۇيرىعىم ويىلىپ كەلە جاتقاندا ەسىمە ءتۇستى. تاڭەرتەڭ جولعا شىقپاي جاتىپ ەرىم سىندى. بۇل جاقسى ىرىم بولماس، اعا. سوسىن… اتا-بابا جەرىن تاستاپ كەتسەم – مەن دە وڭبايتىن شىعارمىن. رۇقسات بەرسەڭ، مەن كەيىن قايتايىن، اعا».
وقيعانى شيەلەنىستىرە كەلە اۆتور ۇتىمدى شەشىم تابا بىلگەن. وقىرماننىڭ كوڭىلىندە ىنجىق بولىپ قالعان قوجىق اياق-استى ناعىز باتىردىڭ ۇرپاعى، سانالى ەر جىگىت ەكەندىگىن جەتكىزگەن. ءسويتىپ، ءار كەيىپكەردى ءوز جولىمەن دۇرىس باعىتقا سالا وتىرىپ، وقىرماننىڭ جۇرەگىنە دە وي سالادى.
وسى سوزىنەن كەيىن ەكى ەر جىگىتتىڭ جولى ەكى جاققا بولىنەدى. ءبىرى كوگىلدىر تاۋدى بەتكە السا، ءبىرى كوكەنتاۋعا، ءوزىنىڭ تۋعان اتا-باباسىنىڭ جەرىنە بۇرىلدى. ەسبەرگەننىڭ سىبىزعىسى سالعان اسەم كۇي «جەر اڭساعان سارى اتانداي» اتا قونىسىن اڭساپ كەلەدى ەكەۋى دە.
قازىرگى كەزدىڭ وزىندە ەل امان، جۇرت تىنىش ۋاقىتتا شەتەل اسىپ، تۋعان جەر توپىراعىن ۇمىتىپ جاتقان قانشاما قازاق بالاسى بار. شەتەلدە ءبىلىم الىپ، شەتەل ازاماتىنا، شەتەل ازاماتشاسىنا ۇيلەنىپ، تارىداي شاشىلعان قازاق باسىن بىرىكتىرۋدىڭ ورنىنا كەرى ارەكەت جاساپ جاتقان جاستاردىڭ جۇرەگى قوجىق قۇرلى بولماعانى ما؟!
«ساماۋىر كىسى شاقىرادى، كىسى ىرىس شاقىرادى» دەگەن التىن سوزدەرى بار اڭگىمەدە. بۇل ايجاننىڭ اجەسى ايتاتىن ءسوز. ايجان كىشكەنە قىز. اتا-اناسىنىڭ جۇمىس باستىلىعىنان با، الدە بەزبۇيرەكتىگىنەن بە، ايتەۋىر ول اۋىلدا اتا-اجەسىنىڭ قولىندا تاربيەلەنەدى. بىراق ودان جامان بولمايدى، قايتا بويىنا اسىل انانىڭ تاربيەسىن ءسىڭىرىپ، سانالى بولىپ وسەدى. سونداعى اجەسىنىڭ ايجانعا جاسىنان ۇيرەتكەنى ەڭ ءبىرىنشى يماندىلىق. ول اجەسىنىڭ قيالعا تولى ەرتەگىلەرىن تىڭداپ، ارمانعا قانات ءبىتىرىپ، بولاشاقتا ءوزىن اجەسى سياقتى ەتىپ ەلەس-تەتكەن. ايجاننىڭ اجەسىنىڭ كەلىندەرى وڭشەڭ جاڭالانىپ قالعان، ەسكىنى قوقىسقا عانا بالاپ، ونىڭ قاسيەتىن تابانىنا تاپتاعان ساناسىز پەندەلەر ەدى. سونداعى اجەسىنىڭ ايتاتىنى «تۇبىندە وسى ساماۋىرعا يە تابىلماس، مەنىڭ كوزىم كەتكەن سوڭ بۇل دا كەرەكسىز قالار» دەيتىن. ايجان دا اجەسىنىڭ وسى سارى ساماۋىرىنان شاي ىشكەندى ۇناتاتىن. بويىنا قانشا جىلعى اۋىرتپالىق پەن ازاپتى يەسىمەن تەڭ كورگەن ساماۋىردىڭ قاسيەتى زور ەدى. كەزىندە مارقۇم بولعان وسى اجەنىڭ اناسى ەرى ۇزاق ساپارعا كەتكەندە ءۇمىتىن ۇزبەي، سارىلا كۇتۋمەن بولعان ەكەن. ساماۋىردى ساقىلداتىپ قايناتىپ، بۋىن بۇرقىراتىپ، كۇتە بەرىپتى. ءتۇتىنىڭدى وشىرمەي، ءالى دە كۇتىپ وتىرمىن دەگەن جىلى لەبىزى، شىنايى نيەتىنەن بولار ازاماتى امان ورالعان دەسەدى. سول ساماۋىردان قازىر دە سۋ ارىلمايدى، بۇل ۇيدەن قوناق تا ۇزىلمەيدى. سول تاربيەنى الىپ وسكەن ايجان اياق استى ءبىر كۇنى اجەسىنەن ايىرىلىپ قالادى. بىراق ونى كەلەدى دەپ توسادى. سەبەبى بۇرىن اجەسىنىڭ ءوزى بۇعان «كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە مەن وزىڭە ايتقان ەرتەگىمدەگىدەي التىن ءمۇيىزدى كيىكتى ىزدەپ كەتەمىن، سوندا مەنى ىزدەپ جىلاما. كوكەڭ تەلجان مەن تاتەڭ گۇلسانعا باعىن» دەپ ايتاتىن. اجەسىنىڭ بۇل اڭگىمەسى وعان ۇناماسا دا، «التىن ءمۇيىزدى كيىك اكەلەدى» دەگەن بالا ارمانىنا ەلىتىپ، بالا جۇرەك اجەسىن كۇتۋمەن بولادى. قالانىڭ جات ءومىرى، اكە-شەشەنىڭ سۋىق الاقاندارى مۇنى جىلىتا المادى. جالعىز عانا جۇبانىشى قارا تاراعى ەدى. ونىمەن ايجان شاشىن جوندەپ تاراي الماسا دا، سول تاراقتىڭ بويىندا اپاسىنىڭ قولىنىڭ ءىزى، ايران ءيىسى اڭقىعان سوناۋ اۋىلدىڭ ءيىسى ءبارى دە وعان اجەسىن ەسىنە تۇسىرەتىن. سونى كوڭىلىنە مەدەۋ تۇتىپ تاناۋىنا سالىپ يىسكەپ جۇرەتىن. سونى دا كوپ كورگەن گۇلسان تاراقتى قوقىسقا تاستاعان، بىراق ودان جاقسىلىق تاپپاي، اقىرى وزىنە قايىرىپ بەردى. ورنىنا جاڭا تاراق سىيلاپ كورىپ ەدى، ونىسىن ايجان المادى. ارينە المايدى، سەبەبى ءوزىنىڭ قارا تاراعىندا عانا ساعىنىشىن باسار جۇپار ءيىس بار ەدى. اڭگىمەدە ايجاننىڭ «ساماۋىردان قاشان شاي ىشەمىز؟» دەگەنى بار. «شاۋگىممەن ىشە بەرسەڭشى» دەگەن اناسىنا «شاۋگىممەن شاي ىشپەيدى، ونىمەن دارەتكە سۋ جىلىتادى! اجەم دارەتسىز كىسى حارام!» دەگەن [27]. وسى سوزىندە قانشاما ءمان جاتىر؟.. اۆتور ادام بويىنداعى يماندىلىق، تازالىق قاسيەتتەرىنىڭ جويىلىپ بارا جاتقانداعى كورىنىسىن وسىلايشا سۋرەتتەگەن.
جالعىز ۇلىنان قارالاي كوز جازىپ، سارعايا كۇتكەن اتا-انانىڭ زارىن وسى ايجاننىڭ سوزدەرى، ءىس ارەكەتى ارقىلى تەلجاننىڭ ساناسىنا جەتكىزگەن. قولىندا باردىڭ قادىرىن بىلمەگەن ۇلدىڭ شەشەدەن ايىرىلعانىن، ونىڭ بويىنا جىلۋىن توگىپ، ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ وسىرگەن اناسىنىڭ قادىرىنە جەتپەگەندىگىن، ەندىگى ەشنارسەنى تۇزەي الماسىن ءتۇسىنىپ، وكىنگەن ۇلدىڭ وبرازى كوپ ەرلەرگە ساباق بولسا ەكەن دەگەن نيەتتەمىز.
«سارى ساماۋىر – ۇلتتىق سالت-سانا سيمۆولى، ەتنودەتال»– دەيدى قۇلبەك ەرگوبەك. ءيا، راسىندا بۇگىندە جاڭاشىل ارزان دۇنيەگە قىزىعىپ، وتكەننىڭ قىمبات ەستەلىگىن قۇرتىپ جاتقانىمىز جالعان ەمەس. ءبىر عانا ساماۋىر ەمەس، ءتىپتى تال بەسىكتىڭ ءوزىن بۇگىنگى مەديتسينا «بالانىڭ بەل ومىرتقاسىن قيسايتادى، ميىن شايقايدى» دەگەن مىلجىڭ تۇجىرىمدار شىعارۋدا. بەلى قيسايىپ، ميى شايقالعان وسى كۇنگە دەيىن قازاق حالقىندا بەسىكتەن قاسىرەت كورگەن ءبىر پەندە تاپپادىق. قازاقتىڭ قانشاما ەلىن، جەرىن جاۋدان قورعاعان باتىرلارى، شىندىقتى شىرىلداتىپ، ۇرپاققا تاربيەلى دۇنيە، مول ازىق قالدىرعان، قانشاما ۇلى ادامدارىمىز سول تال بەسىكتەن تاربيە الىپ، سانالى بولىپ ءوستى ەمەس پە؟ بۇگىندە زەرە انامىزداي انالار، اباي اتامىزداي ۇلدار تۋمادى دەمەيمىن، تەك شەتەلدىڭ سالتىمەن ەرتەگى ورنىنا قۇبىجىق كورىپ، ساماۋىردىڭ ورنىنا دارەتكە سۋ جىلىتاتىن توق شاۋگىممەن شاي ءىشىپ، جورگەكتىڭ ورنىنا سۋ جۇتقىش اق دامبال كيىپ وسكەن كوپ ۇرپاقتىڭ ەرتەڭگى كۇنى ەلىنە تيگىزەر پايداسىن ويلايمىن.
ايكەرىم قيىقباي
"ۇركەر" جۋرنالى
