Songhy jyldary, әsirese Shiy-dyng biylikke keluinen bastap Qytay ýkimeti syrt elderge yqpalyn kózsiz týrde aryttyru ýshin barynsha jantalasyp jatyr. Qytaydyng syrtqa kenenindegi bir tәsili - "júmsaq kýsh" qoldanu sayasaty. Qytay ýkimeti qoldanyp otyrghan osy "júmsaq kýshtin" biri, әri biregeyi osy Konfusiy initituttary (孔子学院) arqyly jýrgizilip jatqanyn bireu bilse, bireu bilmes.

Qytay ýkimeti Konfusiy instituttaryn Kúnzynyng filosofiyasyn dәripteu, Qytay tilin ýiretu, Qytay mәdeniyetin tanystyru dep jeleu etkenimen, shyndyghynda Konfusiy initituttary Qytay Kommunistik Partiyasynyng sayasy iydeyasyn jәne Qytay Kommunistik Partiyasynyng (Qytay halqynyng emes) ateistik dýnie kózqarasyn taratatyn qúralgha ainaluda. Múnymen qoymay Qytay osy Konfusiy instituttaryn sol elding ishki jaghdayyn baqylap, Qytay ýkimetine aqparat jiberip túratyn tynshylyq agentteri retinde paydalanyp otyr. Qytay ýkimetining Konfusiy instituttaryn osynday arsyz maqsattargha paydalanu әreketi halyqaralyq dәrejede anyqtalyp, kóptegen elder Konfusiy instituttaryn jauyp jatyr.

Jaqynda AQSh-tyng birneshe shtattary uniyversiytetterindegi Konfusiy instituttaryn jauyp tastady. Al birneshe kýnning aldynda ghana AQSh-tyng halqy Tramptyng Aq Ýy ýkimetine hat jazyp, AQSh-taghy Qytay ýkimeti qúrghan barlyq Konfusiy instituttaryn jauyp tastaudy súrady, әri búl qimyl barghan sayyn ýdep keledi. AQSh sarapshylarynyng saraptauy jәne tәjirbesi "Konfusiy instituttary AQSh-tyq azamattardyng ústanymyn qúrmettemey, kerisinshe Qytay Kommunistik Partiyasynyng iydeologiyasyn júmsaq zorlyqpen eptep ýgitteytindiginen, әri Konfusiy instituttaryndaghy Qytaylar Qytay ýkimetine jasyryn mәlimet jiberip, tynshylyq isteytindigin" dәleldegen. Qyzygharlyghy búl qorytyndygha AQSh-ta túratyn qytaylyqtardyng ózi de qúba-qúp kelisken. Qazir AQSh-ta jýzdegen Konfusiy instituttary bar eken, olar AQSh-tyng әr shtattaryna bytyray ornalasqan.

Bir jyldan beri AQSh ýkimeti Qytay ýkimetining AQSh-taghy biznestik satyp aluy men qarjy qúiyna qatysty qatang shektemeler qongda, sebebi sarapshylar búl Qytay kompaniyalary AQSh-taghy erkindikti paydalanyp, zansyz istermen shúghyldanuy jәne tynshylyqpen ainalysuy mýmkin dep sheshken. AQSh, Germeniya jәne Europa elderi "Qytaydyng "Bir beldeu - bir jol" jobasy Qytay ýkimeti basqa memleketterding mýddesin shetke qaghyp tastap, tek óz paydasyna sheshken megajoba, ol bizge ýilespeydi, biz qarsymyz" dep ashyq aitty, sonymen Qytaydyng "Bir beldeu - bir jol" jobasy oryndalmaytyn jobagha ainaluy mýmkin ekeni barghan sayyn aishyqtaluda. Búl joba qazir toqyrap túr. Sonymen birge búl el ýkimetteri óz halqyn Qytaydyng "HuaUey" jәne "JonShiyn" brendtti qol telefondaryn qoldanbaugha shaqyrdy, sebebi búl qol telfondar tútynushylardyng barlyq mәlimetterin, ýn-vidio fayldaryn jәne fotolaryn úrlap Qytaydaghy serverge tasyp әketedi eken. Sondyqtan Qytaydyng "HuaUey" jәne "JonShiyn" telefondaryn, basqa da Qytayda jasalghan qol telefondar men kompiuterlerdi paydalanbaghan dúrys, sebebi osynday jasyryn úrlau tetikteri Qytaydyng barlyq ónimine ornalastyrylghan boluy әbden mýmkin.

Ontýstik Afrika ýkimeti Qytaydan satyp alynghan kompiuterlerding qújattardy úrlap Shanhaydaghy serverge tasityndyghyn anyqtap, sotqa berdi. Búnday ister kóptep kezdesedi. Qytaydyng "HuaUey" jәne "JonShiyn" kompaniyalary Qytay ýkimetining әskery organy jaghynan qarjylandyrylghan, tipti olardyng kezindegi Irak Saddam ýkimetimen Taliban úiymdaryna tehnikalyq kómek bergendigi de әshkerlenude.

"HuaUey" AQSh-tyng "Sisko" kompaniyasynyng tehnikasyn úrlap jatqanda ústalyp qalyp, halyqaralyq sot bolghany da tirkelgen derek. Ayta keterlik taghy bir jaghday, Qytay ýkimeti ýgittep jýrgen "Big Data" jәne "Artificial Intelligence" (AI) degender úrlyqtyng joghary tehnikalyq týrinen basqa esh nәrse emes.

Qoryta kele, Qazaqstandaghy Qytay qarjylandyrghan Konfusiy instituttaryn jabu kerek nemese olardy qatang baqylauda ústau kerek. Sebebi jogharyda aityldy. Biz qazaqstandyqtar Qytaydyng "HuaUey", "JonShiyn" qolfondaryn jәne basqa da brendttegi kompiuterlerdi istetkende saq boluymyz kerek. Al Qytaydyng "UiShat" (WeChat) programmasy qolfonynyzdaghy mәlimetti, jazghan, aitqan sózderinizdi, tipti qolfondaghy barlyq mәlimetti kóshirip әketetindigin de eskere jýriniz. Qytaydyng adamdy tez tabuy, aqparyn bilip qongy osy qolfon, kompiuter jәne "UiShat" sekildi programmalardyng birtútas úshtasqan úrlyq tetikterine baylanysty ekenin úmytpanyz.

Sayran Qojbekov

Astana

Abai.kz