- Amangeldi agha, assalaumaghalaykum!
Siz ghylym salasynda úzaq jyldary qyzmet ettiniz. Bir kezderi AQSh-tyng da belsendi ghalymdary birigip, preziydent pen parlamentke ózderining eldi damytudyng ghylymy tújyrymdamasyn ótkizgen jәne sonyng nәtiyjesinle eldi ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyin eng aldynghy damyghan elderding qataryna alyp shyqty degen derekter bar. Qazirgi kezende bizding elge jetpey jatqany sol siyaqty. Nege qazaqtyng belsendi ghalymdary birigip osynday damu tújyrmdamasyn dayyndap iske asyrmasqa, oghan ne bóget boluy mýmkin? Búl elding damuynyng tek ekonomikalyq jaghyn emes, bilmdi damytu, ruhany jandanu jaghyn qamtysa, el basqarudyng myzghymas prinsipterin baysaldy týrde iske asyrsa. Osy jóninde ne aitar ediniz?

- Baspasóz betindegi jariyalanghan  materialdan artyq mәlimetterim joq.

- Halyqtyng esinde qalghany, búrynghy parlamentte últ janashyry retinde últtyq mýdde túrghysynan pikir aitatyn deputattar ýsheu-aq bolatyn: M.Shahanov, T.Áubәkirov jәne Siz. Qazirgi parlamentte últ janashyrlarynan endi eshkim de joq. Nege últtyng joghyn joqtaytyn adam deputat bola almaydy? Kele jatqan parlament saylauynda deputattar arasynda últ janashyrlary kóbirek boluy ýshin qalyng qazaq, yaghny basym kópshilik saylaushylar ne isteui kerek, yaghny qanday әreket jasauy qajet dep oilaysyz.

- Jauap bergenmin.

- Amangeldi agha, assalaumaghalaykum!
Siz ghylym salasynda úzaq jyldary qyzmet ettiniz. Bir kezderi AQSh-tyng da belsendi ghalymdary birigip, preziydent pen parlamentke ózderining eldi damytudyng ghylymy tújyrymdamasyn ótkizgen jәne sonyng nәtiyjesinle eldi ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyin eng aldynghy damyghan elderding qataryna alyp shyqty degen derekter bar. Qazirgi kezende bizding elge jetpey jatqany sol siyaqty. Nege qazaqtyng belsendi ghalymdary birigip osynday damu tújyrmdamasyn dayyndap iske asyrmasqa, oghan ne bóget boluy mýmkin? Búl elding damuynyng tek ekonomikalyq jaghyn emes, bilmdi damytu, ruhany jandanu jaghyn qamtysa, el basqarudyng myzghymas prinsipterin baysaldy týrde iske asyrsa. Osy jóninde ne aitar ediniz?

- Baspasóz betindegi jariyalanghan  materialdan artyq mәlimetterim joq.

- Halyqtyng esinde qalghany, búrynghy parlamentte últ janashyry retinde últtyq mýdde túrghysynan pikir aitatyn deputattar ýsheu-aq bolatyn: M.Shahanov, T.Áubәkirov jәne Siz. Qazirgi parlamentte últ janashyrlarynan endi eshkim de joq. Nege últtyng joghyn joqtaytyn adam deputat bola almaydy? Kele jatqan parlament saylauynda deputattar arasynda últ janashyrlary kóbirek boluy ýshin qalyng qazaq, yaghny basym kópshilik saylaushylar ne isteui kerek, yaghny qanday әreket jasauy qajet dep oilaysyz.

- Jauap bergenmin.

- Aytaly myrza qazaqtyng sanynan, payyzynyng óskeninen qoryqpau kerek. Qorqatyn nәrsemiz onsyzda tolyp jatyr. Korrupsiya qazaqtyng sanynyng kóbeygeninen tuyndap otyrghan joq. birinshiden qazaqtar óz qúqyghyn qorghay almaydy. Zangha shorqaq. Eshkim onyng ishinde ókimet, qazaq zangha jetik bolsyn dep otyrghan joq. Qayta bilmegeni jaqsy degen oida. Orystar nemese pribalttyqtyr nege para bermeydi. Sebebi olardan para alugha qorqady. Al qazaqtan qoryqpaydy. Sondyqtan qazaqtyng sanynan qoryqpanyz. Eger ol san bizding tilimizdi basym etetin bolsa bizde para bermeytin bolamyz. Ekinshiden, din jastardyng basyn ulandyryp bara jatqanynan qorqu kerek. Sebebi dindi dúrys dәriptep, nasihattap otyrghan joq. Auyldyng oqymaghan balalary dinge tabynghan osy eken dep óz bolmystaryn, tanym bilimderin joghaltyp barady. Sabaq oqyp, bilim aludyng ornyna namaz oqyp uaqytyn ketiredi. Erteng ony kim asyraydy din asyray ma, bilim asyray ma? Qyzdarymyz hidjap kiygen osy eken dep qara jamylyp túmshalanady.(Bastaryna kórinsin - Qara jamylu) Ózin shekteydi. Salt dәstýrdi moyyndamaydy. Bolashaq balalarymyz men qazaqtarymyzdy qúrtady. Teris tәrbie berip, ata-baba dәstýrinen alshaqtatyn boldy. Din Allany qúrmettep, oghan osy jaryq dýniyege әkelgenine razy bolu, imandy bolu. Din Seni, sening otbasyndy asyramaydy. Imandy bol, zaman talabynan qalma.
Taghy qorqatyn nәrsenizdi tize berer edim. Biraq jeter. Osy turaly ne aitasyz. Pәlsapa ghylymynyng mamanysyz ghoy.

- Jauap bergenmin.

- Armysyz, Amangeldi myrza! Shettegi qandas bauyrlarymyzdy qan jylatyp qoymay Otanyna oraltudyng joly shynymen qiyn ba? Biylik nege qazaqtardyng toptasuyna kedergi jasaydy? Álde bizge bir tútas últtyq memleket qúru qajet emes pe?

1. Oralman atauyna katysty oi pikiriniz? Oralman atauy unamaityn bolsa ali kunge dein nege ozgertilmei keledi? 2.Kashan Kazak Kazaksha soileidi? 3.Kashan latyn aripine koshemiz?

- Ýsh súraq qoyylghan,  ekeuine aldynda jauap beruge tyrysqam. Oralman aty turaly. Oralman - tarihy Otanynan mәjbýrlep kýshtep kezinde jer audarylghan, endi elge oralghan qazaqtar.

Qazaqstanda birneshe úrpaqtary ómir sýrip, keyin basqa memleketke qonys audaryp, endi Qazaqstangha qayta oralghysy keletin qazaq emester, «bizde nege oralmandargha tenemeysiz?», - dep mәsele qoyyp keledi. Olar oralmangha beriletin jenildikterden dәmetedi. Bizdi «vozvrashensy» deniz deydi. Qazaqstangha  oralushylardy aiyru ýshin jәne  qazaqtardy әdeyi qoldau ýshin oralman dep ataghan.  Oralman úghymynyng sayasy - últtyq astary bar.

- Tәuelsizdik, Otarlyq degen úghymdardy qalay týsinemiz?

- Ghylymda ishki otarlyq degen úghym bar. Ol býgin qazaqtyng óz memlekettindegi til otarlyghy, aqparat otarlyghy, әleumettik otarlyghy (qazaq auyldarynyng taghdyry).

Syrtqy otarlyq qaupi bar: keden Odaghy, basqalar.

Otarsyzdanu sayasatynyng kajettigi osydan tuady. Ol talapty qazaq últy qong kerek.

-Assalaumaleykum agha! Qazirgi qazaq qoghamyna qarap túrsaq algha jyljuy 1 qadam, 2 qadam artqa sekildi. Olay deytin sebebim aita -ayta jauyr bolghan paraqorlyq, tilimiz, dinimiz, ekonomikamyz qay jaghynan alyp qarasaqta ondy is joq siyaqty. Paraqorlyq degen kýndegi ómirimizge sinip aldy. Balalarymyzdy besikten beli shyqpay jatyp jaghympazdyqqa baulimyz. Sektanttar erkin ýi- ýilerdi aralap halqymyzdy óz qataryna tartyp, airanday úiyghan otbasylardyng shanyraghyn ortasyna týsirude, olargha qoy deytin eshkim joq. Bilim salamyzda jylyna pәlenbay myng ghalym shyqsa da 1-ning oilap tapqan janalyghy joq. Namyssyz jastarymyz kóbeydi. Memleket aqsha shyghyndap shetelde oqytady olar qaytyp elge kelgisi kelmeydi nemese biz kelsek keminde 150 myng ailyq beresinder bolmasa taghy basqa sharttar qoyady. Olar óz elining mýddesi ýshin júrtpen qatar ailyq alyp tughan eline qyzmet jasau kerek emes pe? Men bolashaqta oqityn jastargha renjigenim ótkende janalyqtarda jinalyp alyp bәri qazaq biraq bireui qazaqsha sóilemegendigin kórip esil memleket aqshasyn dalagha shashyp jatyr ekenbiz degen oigha qaldym. Óz-ózimizdi aldarqatyp ýitip jatyrmyz, býitip jatyrmyz degenimiz bolmasa aitarlyqtay eshtenemiz joq. Agha qalay oilaysyz biz qanday halyqpyz, qayda ketip bara jatyrmyz, búl týrimizben qanday memleket bolamyz?

- Búrynghy jauaptarymda aitqanmyn.

- Parlament molchal. On ne to, chtoby molchal. Prosto ne vyzval preziydenta na zasedaniye. Ne potreboval obiyasneniy. Ne potreboval izvinitisya pered narodom. Daje professor-deputat Aytaly promolchal. Hotya on luchshe y glubje drugih ponimal, chto na samom dele znachat ety slova preziydenta.
Pusti ladno Agataeva y Nehoroshev mogly ne znati. No Aytaly vedi znal, chto v nachale HH veka Alihan Bokeyhanov, Alimhan Ermekov y drugie velikie syny Alashordy spesialino ezdily Moskvu y delimitirovaly sovremennye granisy strany! Zakrepily za nami. Blagodarya ogromnym znaniyam. Intellektu. S kartamy y istoricheskimy istochnikamy na rukah. No kto ob etom pomniyt? Osy Altekening maqalasyna qanday jauap aitasyz?

- Altekenning syny oryndy. Biraq bir aqiqatty aitpasa bolmaydy.

Alash qayratkerlerimen kelisken shekaramen bara-bara ortalyq eseptespedi. Áskery zonalar kóbeydi. Sondyqtan Tәuelsizdik túsynda Resseymen shekara op - onay sheshilmedi, jeti jyl Qazaqstan-Resey aralas shekaralas komissiya júmys jasady. Núrsúltan Ábishúly shekara turaly әueli Elisinmen, keyin Putinmen talay kezdesti. Nәtiyjesinde Parlamentke Qazaqstan-Resey shekarasy turaly bes jýz besten astam betten túratyn tarihy qújat keldi, onda bes myng jýz jetpis shaqyrym jerding birinshi shaqyrymynan songhy shaqyrymgha deyin teniz (Kaspiy), ózen, su, tau, tas, qúm, orman, dala eki jaqty qalay bólingeni bayandalghan. Búnday shekarany anyqtaghan kelisim búryn bolghan joq. Shekara memleketaralyq, halyqaralyq túrghydan moyyndaldy. Qazaqstan respublikasy Parlament Mәjilisi men Reseyding memlekettik Dumasy kelisimdi bir kýnde ratifikasiyalady. N. Nazarbaev pen V. Putin solay kelisken. Biz birauyzdan ratifikasiya jasadyq, Dumanyng 36 deputaty qarsy boldy. Putin ýndemey qalmady: Sol kýni «Kazahstan teperi poluchil nezavisimosti», - depti. Sondyqtan, «Alash» arystary bastaghan izgilikti is 2005 jyl ayaqtaldy, endi shekaramyz bayandy bolsyn.

- Assalaumaghaleykum agha! Sizding internet konferensiyagha kelisim bergeninizding ózi taza adam ekeninizdi anghartady degen oidamyn.Óziniz bilisiz Astanada pәter alu qiyamet-qayym. Pәterden kýder ýzgen son, qalanyng manyndaghy auyldardyng birinen jer alyp ýy salayyn degen oimen internetten jerding baghasyn bilsem, pysyqtar 50 gektar, 100 gektarlap jer satyp jatyr eken. Baghalary 350 000 dollar, 500 000 dollar dep jazyp qoyypty. Ghasyrlar boyy jerin qorghap kelgen ata-babalarymyz, osy atana nәletterding atyna jazyp ketpegen shyghar. 1,5 milliard Qytayda ýii joq degen adam joq. Al bizde ne ýy bermeydi, ne jer bermeydi. Qaladaghy qazaq jas otbasylarynyn, mening oiymsha, jartysynan kóbinde baspana joq.Ýii joqtyn, kýii joq deydi. Osy mәsele nege sheshilmeydi? Álde halyq bayyp ketedi dep biylik qorqady ma?

Qytay, Týrkimen, Ózbek biylikterine qaraghanda bizding biylik әleumettik problemalardy kóteruge tyiym salmaydy, kerisinshe túrghyn ýi, auyz su, jol qatynasy t.b. mәselelerin memlekettik BAQ arqyly oqtyn-oqtyn kóterip otyrady. Onyng esesine últtyq múrat-mýddeni memlekettik dengeyde kóteruge jol berile qoymaydy. Solay bola túra, qoghamdyq BAQ-ta últ qayratkerlerin, últshyl ziyalylardy әldekimderding synap-mineuine, tipti ghaybattap tabalauyna erkindik beriledi.
Búl pikirdi qúptasanyz, biylik sizge "artyq sóilep qoydy" degen aiyp taghady, teriske shygharmaq bolsanyz, últshyldar sizdi "Satqyn!" dep shu ete qalady. Endi ne isteu kerek? Últtyq problemalardy sheshuding joly bar ma?

- Áleumettik mәseler  astarynda últtyn  mәselesi jatyr. «Aq joldyn» «Jana últtyq sayasat Tújyrymdamasynda» últ problemalardyng sheshu joldary aitylghan.

- Últ qayratkeri, әlemge әigili aqiyq aqyn, últ mýddesining joqtaushysy Múqtar Shaqanovqa úiymdasqan týrde Hasen Qojahmetov bastaghan iritkishilder listovka taratuda. 25 bettik kitap-gazetti shygharu, әr ýige taratu orasan aqsha... Búnyng artynda kimder túrghanyn, Qojahmetting kimderge qoljaulyq bolghanyn anyqtap, zang aldynda da, ar aldynda da jazalau kerek. Maqanbet.

- Últtyq múrat jolynda keshirilmeytin kinә joq. Múhtar Shahanov pen Qasen   Qoja Ahmet til tabysyp jatsa qazaq útar edi, kelispese útylatyny anyq.

- Ábeke! Byltyr bitken memlekettik baghdarlama boyynsha býkil memlekettik organdar memlekettik tilge tolyq kóshu kerek edi. On jyl merzim bitti. Endi qaytadan on jylgha sozghylap ýshinshi ret memlekettik baghdarlamany qabyldau úyat emes pe? Preziydent qol qoyghan jarlyqty oryndamaghan, ýkimet qabyldaghan qaulyny iske asyrmaghan memlekettik lauazymdy adamdar nege jazalanbaydy? Osylay qazaq tiline kelgende eshbir qújat kýshine enbey ayaq asty bola bergeni qúqyqtyq túrghydan alghanda memleketke qarsy jasalghan әreket emes pe? Jiyrma jyl ótken song úyalmay, qyzarmay ýshinshi ret memlekettik baghdarlamany qabyldaymyz degeni jәne de qaytadan onjyldyq merzimge búl kezek kýttirmeytin mәseleni sozghyshtauy - Sizding pikirinizshe dúrys pa? Qazirden anyq - búl ýshinshi baghdarlama da aldaghy eki baghdarlamanyng kýnin kesheri... Olay bolsa, qazaq tili óldi degeni ghoy búl!
Aytayyn degenim qarapayym nәrse. Preziydent jarlyghy da ýkimet qaulysy da oryndalu kerek. Meyli, ýshinshi, tórtinshi baghdarlamalar qabyldana bersin. Biraq aldaghylardyng maqsattaryn olar qaytalamau kerek. Yaghny qazir kem degende bir-eki jylda býkil memlekettik organdan óz mindetterin atqaru kerek, naqty aitsaq - ekinshi baghdarlamany tapjyltpay oryndau, bitiru kerek. Keyingi baghdarmalar - sapa kóteru mәselelerine, sheshendikti damytu jәne terminologiyany ilgeriletu siyaqty isterge arnalu kerek.
Agha, qalay oilaysyz?

- 2011-2020  jyldargha arnalghan tilderdi qoldanu baghdarlamasy әli qabyldanghan joq.

Memlekettik tilding mәrtebesi tek baghdarlamagha  ghana baylanysty emes, súranys pen namys ta qamshylaydy. Qazaq til negizinde kenes zamanynda bólingen. Sol til alalyghy jalghasyp keledi, ýsh tilge de bólinui mýmkin. Til, últ sayasatynda, birinshiden, qazaqtyng namysyn qamshylamay, ekinshiden, biylikke beybit jolmen qysym jasamay da bolmaydy.

- 21 ghasyr basyndaghy qalalyq jas jigitting bas iydeyasy basty mәselesi qanday dep oilaysyz?  Odan qanday ózgeris janalyq  kýtesiz? Onyng sanasynda ne basym... Ony ne mazalaydy? Jalpy 20-nshy ghasyr men 21-nshi ghasyrlar basyndaghy azamattar arasynda qanday da bir paralelider bar ma? Jәne qashan jana myqty biyik әdeby tuyndy tuady jane onyng avtory kim bolmak (aty-jóni emes, jalpy ol qanday adam, mamandyghy kim, baqytty ma, baqytsyz ba, auyldan ba, qaladan ba, júmyssyz ba, bay ma, kedey me, ash pa, toq pa) jәne sol tuyndynyng taqyryby boljamdy týrde qanday bolmaq?
Soltýstik Qazaqstan oblysy, Ayyrtau audany, Qaraqamys auyly túrghyny Talapker Ualiyev

- Talapker  Inim! Súraqtaryna aldynda jauaptarymdy tolyqtay bolmasa da jauap berdim. Al endi әdeby tuyndylar turaly naqty aitu qiyn.

- Al Qazaqstanda taghy bir adam tanghalarlyq "fobiya" bar. Bizding biylik Qazaqtardan qorqady. Qazaqtardyng kóbenginen qorqady, qazaq tilining damuynan qorqady, últtyq sananyng janghyruynan qorqady. Bizding biylik "kazahofobiya" auruymen auyrady. Ózining jergilikti tól halqynyng damuynan qorqatyn memleket eshbir әlemde joq. Jәne eshbir tarihta bolmaghan.
- Qazahofobiya degen auru qazaqtyng óz ishinde, Qazaqstanda bar:

1. oralmandardy  shettetu;

2. nigilisterding qazaq tilin  shettetui, qarapayym qazaqty mensinbedi;

3.qazaqty últ retinde silap óspegen diaspora ókilderi;

4.onyng jalghasy «islamofobiya». Búl Reseyding sanamyzgha sinirip jatyrghan iydeologiyasy.

Onyng sebepterin taldaugha mýmkindik az, ol ýlken ghylymy mәsele.

Al iri memleketterge «russofobiya» «kitayafobiya» siyaqty fobiyalar kóp.

Osymen súraqtargha jauap ayaqtaldy. Súraq qoyghandardyng oiynan shyqtym dep aita almaymyn, ol mýmkinde emes. Maqtaghandargha emes, synaghandargha rahmet aitamyn, kóptegen pikirler meni oilandyrar. Sonymen birge mening de súraq qoyghandargha aitatyn nazym bar.

Qazaqtardyng key biri balamdy bireu qazaqsha sóiletse eken, músylmandyqqa iykemdese eken, jemqorlyqpen kýresse eken, úrpaqty tәrbiyelep berse eken dep, salmaqty ózinen basqagha audarghysy keledi.

«Egerde esti kisilerding qatarynda bolghyng kelse, kýninde bir mәrtebe, bolmasa júmasynda bir, eng bolmasa aiynda bir ózinnen ózing esep al!», - degen Abaydyng ózderiniz biletin sózi oigha oralady osyndayda.

Sony