1921-22 jәne 1931-1933-nshi jyldar. Qazaqtyn, tipti adamzat tarihynda búryn-sondy estip, bilmegen qasiretke toly, qayghyly, zúlmat jyldar. Qandy qol qyzyldardyng qasaqana qoldan jasaghan asharshylyghynan keybir derek boyynsha 4 mln. 100 myn! qazaq balasy qyrylyp qalghan. Búl bizding ata-babamyz. Shyqqan tegimiz. Bauyrymyz. Ayauly jandarymyz. Qatarymyzda joq milliondar. Ýzilgen ýmitter. Oryndalmaghan armandar. Ashtyqty jasaghan qyzyl ókimetpen jәne soghan kinәli jandargha, barlyq qyzyl kósemderge eki dýniyede keshirim bolmaydy!

Qara joldyng boyynda, qystaqtardaghy ýilerinde, oy men qyrda, tau-tastyng quysynda, qala kóshelerinde qazaq qynaday qyrylyp jatty. Esesine qazaqtyng maly men astyghy ishki Resey men eldegi qandyqol armiya men partiyany tamaqtandyrugha ketti. Búnday qatigezdik pen tasjýrektikti qazaq eshqashan keshirmeydi.

Jangha batatyny - sodan beri qanshama jyldar ótkenimen asharshylyqtyng aqiqaty ashylmay otyr. Tәuelsizdikke tabany kýrektey jiyrma jyl. Jiyrma jylda ashtyqtan qyrylghan qazaqtyng naqty sany men tarihy derekti qújattardy jaryqqa shygharyp, ashtyqty kenes ókimeti qazaq jeri men onyng baylyghyna iyelik etu ýshin tútas bir últty joiy jolynda qasaqana qoldan jasaghanyn aityp túryp sayasy baghasyn bere almauymyz.

1921-22 jәne 1931-1933-nshi jyldar. Qazaqtyn, tipti adamzat tarihynda búryn-sondy estip, bilmegen qasiretke toly, qayghyly, zúlmat jyldar. Qandy qol qyzyldardyng qasaqana qoldan jasaghan asharshylyghynan keybir derek boyynsha 4 mln. 100 myn! qazaq balasy qyrylyp qalghan. Búl bizding ata-babamyz. Shyqqan tegimiz. Bauyrymyz. Ayauly jandarymyz. Qatarymyzda joq milliondar. Ýzilgen ýmitter. Oryndalmaghan armandar. Ashtyqty jasaghan qyzyl ókimetpen jәne soghan kinәli jandargha, barlyq qyzyl kósemderge eki dýniyede keshirim bolmaydy!

Qara joldyng boyynda, qystaqtardaghy ýilerinde, oy men qyrda, tau-tastyng quysynda, qala kóshelerinde qazaq qynaday qyrylyp jatty. Esesine qazaqtyng maly men astyghy ishki Resey men eldegi qandyqol armiya men partiyany tamaqtandyrugha ketti. Búnday qatigezdik pen tasjýrektikti qazaq eshqashan keshirmeydi.

Jangha batatyny - sodan beri qanshama jyldar ótkenimen asharshylyqtyng aqiqaty ashylmay otyr. Tәuelsizdikke tabany kýrektey jiyrma jyl. Jiyrma jylda ashtyqtan qyrylghan qazaqtyng naqty sany men tarihy derekti qújattardy jaryqqa shygharyp, ashtyqty kenes ókimeti qazaq jeri men onyng baylyghyna iyelik etu ýshin tútas bir últty joiy jolynda qasaqana qoldan jasaghanyn aityp túryp sayasy baghasyn bere almauymyz.

Reseyding múraghattarynda saqtalghan asharshylyq jyldaryndaghy qúpiya qújattar birazy ashylsa, kóbisi - jabyq. Qúrtylyp, joyylyp ketkeni qanshama! Al, biz - qazaq qoghamy, qazaq biyligi... Ne deseniz de erkiniz.

Biyl 1921-nshi jylghy jәne 1931 jylghy qoldan úiymdastyrylghan jappay asharshylyqtyng alghashqysyna 90 jyl, songhysyna 80 jyl tolyp otyr. Biz endi ne istesek te, 4 mln. 100 myng qazaqtyng ornyn eshqashan toltyra almaymyz. Ósermiz, ónermiz biraq orny ýnireyip túra bermek. Alayda, óz Otanynda ashtyqtan kóz júmghan Alash balasyn joqtau biz ýshin ómirlik paryz. Aldaghy uaqyttarda Ázirbayjan nemese Týrikmenderdey bizder de Últtyq Aza kýnin jariyalaytyn bolarmyz. Jetemiz oghan da!

Alashtyng әigili jazushysy, qazaq әngimesining qas sheberi Biaghannyng Beyimbet Maylinning 1921-1922-nshi jyldardaghy ashtyqtyng negizge ala jazghan «Kýlpash» atty әngimesi - jappay asharshylyq qúrbandaryna qoyylghan mәngi eskertkish ekeni dausyz.

«Abay-aqparat»

 

Beyimbet Mayliyn. Kýlpash

Kýlpashtyng kónilsizdikke týsip jýrgen kýnderining biri edi...Ýstinde, órim-órim bolghan song әr jerinen bir týiip qoyghan eski kóilek, onyng syrtynda tozyghy jetip tulaqqa ainalghan qysqa eski ton, basynda seldiregen kóne bókebaydyng júrnaghy. Bet-auzy kónektey isik; tonyp býrisip, ýiding búryshyndaghy peshke arqasyn sýiep múnayyp, tereng oigha shomghan adamsha Kýlpash otyr. Jyrtyq kýpige oranyp, býk týsip balasy Qaly jatyr. Ýy suyq, jamauly terezening jyrtyghynan kirgen yzghyryq shekeden shyqqanday... ýiding ishin jylytugha -  peshke jaghatyn otyn joq. Otyn tabylar jer de joq... qara sudan baska dәn tatpaghanyna býgin ýshinshi kýn. Alty aighy qys tartqany - ashtyqtyng zardaby. Bar senetini bayy Maqtym el qydyryp, tilek tilep, erte ketip, kesh keledi. Biraq, onynda tabary joq...

Áytse de, Maqtym ketkende sol birdeme әkeletindey kórip, ózin-ózi aldastyrumen úzaq kýndi kesh qylady. Búl Kýlpashtyng býgingi әdeti emes, kópten bergi әdeti. Jaghyn sualdyryp, jýzin sarghaytyp adam qaraghysyz qylyp baryp, aqyrynda isikke ainaldyrghan osy әdet, osy shydamdylyq.

Kýlpash osy kezge sheyin ózinen beter balasyn ayaumen keldi.Auyl-aymaq, kórshi-qolandarynan súrastyryp alghan sorpa suyn balasyna beretin boldy.

Songhy kezde onyng ózi de bolmay ketti. Búl auylda otyrghandardyng birsypyrasy-aq ólmeli kedey, bәri de «shyqpa, janym, shyqpa» dep otyrghan sekildi. Búrynghyday auysyp tamaq beru abysyn-ajyn arasynan kemip ketti. Shaghyn tamaqtyng ýstine bireu kelse, kirpik sheshendey jiyrylatyndy shyghardy. Múny, әsirese, Kýlpash sezedi. Búryndy-song ash bolsyn, toq bolsyn tamaq ýshin bireuge telmirudi ar kóretin Kýlpashqa búl onay bolsyn ba, kórshi ýilerge qatynaudy siyretip edi...

Mine, býgin aqtyq azyq taba almaghandaryna ýshinshi kýn, ishi qabysyp, jýregi qarayyp, kózi búldyrap, ólim saghatyn kýtkendey ypyny ketip otyr... Áli esi-derti balasynda. Oilap otyriip-otyryp qabaghyn shytyp, keyistik tartqan kisi tәrizdi balasyna qarap:

- Kúday-ay!.. Ne qylmysymyzdan búl kýige týstik eken? - dedi.

Jylap jiberdi. Býrtik-býrtik ystyq jas ýstindegi jarghaq tonnyng omyrauynan syrghanay bastady...

Ashtyqtan basqa Kýlpashtyng mazasyn alatyn taghy bir oy bar edi. Ol oidyng Kýlpashty qinaghanyna býgin ekinshi kýn. Qystyng bas jaghynda, júrtpen qatar soyatyn maly bolmay, jalghyz atty úryp alyp, Maqtym jayau tilek tileuge ainalghan son, Kýlpashtyng birge tughan sinlisi Raushan kelip Kýlpashty azghyrghan:

- Osy jamanmen biraz kýn ómir ótkizding ghoy. Endigi qalghan ómirindi qorlyqqa salma... jyl bolsa auyr, osy bastan azbas, tozbas qamyndy oila... -degen.

Kýlpashtyng kónilin audaru ýshin Raushannyng úsynatyn adamy Júmaghazy.

- 40 - 50 qarasy bar. Bir auyldyng bayy. Búrynghy qatynynan bala qalghan joq. Jasy biyl tap 40-ta. Oghan tiysen, ózing bi, ózing han bolasyn!... -deydi Raushan.

Qystyng bas kezinde eptep kýndelik tamaq tauyp ashygha qoymaghandyqtan «bayyndy tastap, baygha tiy...» degende, Kýlpashtyng jýregi tas tóbesine shyghyp ketti.

- Qaraghym, Raushanjan-au, auzyng baryp neghyp aityp otyrsyn! -dep edi...

Aradan eki-ýsh ay ótken song ashtyq shengelin qattyraq saldy. Túrmys týri qiyndyqqa ainalghan son, әsirese, balasynyng tamaq súrap jylaghanyna jany tózbegen son, keybir keyistik tartqan uaqyttarda Kýlpashtyng oiyna Raushannyng sózi týsetin boldy. Biraq, ol sózding ózine paydaly, ya ziyandy ekenin búl uaqytqa sheyin aiyryp bilgen emes. Áytkenmen sony oilaydy,

nege oilaytynyn ózi de bilmeydi...

Ári-sәri bolyp jýrgende sinlisi Raushan taghy keldi. Kýlpashty kórip ayady, jylady...

- Endi ólesing ghoy, jazghan, men biyl ne aityp edim?! - dedi.

Kýlpash ýndemey oigha shomdy. Jýreginde talasyp túrghan eki oy bar: «Júmaghazygha tiysem, tamaghym toq, kóilegim kók bolar edi... Kalijandy da ashyqtyrmaugha bolar edi...» dep oilaydy; «Jastan qosylghan qosaghym edi. Ony jylatyp tastaghanda ne onam!..» dep te oilaydy. Eki oidyng biri jenip shygha almay, ózi qatyp otyrghan Kýlpashtyng basyn odan jaman qatyrady...

Kýlpashtyng qajyghanyn, naq búrynghyday qarysyp ketpeytindigin sezip Raushan sózdi kesip aita bastady:

- ... Myna kýiinmen úzaqqa barmay ólesin. Seni ólimnen qútqaratyn bizde de әl joq. Ózimiz de sol Júmaghazydan kýn kórip otyrmyz... endi, sózdi qoyyp, soghan tiy!..  -  dedi.

Kýlpash kýrsindi:

- Qalijandy qaytem? - dedi.

- Oibay, apa, balanyng basy qúrysyn, әueli óz qamyndy je, artynan aldyra jatarsyn, - dedi.

Bayyn auyzgha almay, balasyn ghana ataghany - Kýlpashtyng әbden әlsirep, eski qayrat, shydamdylyqtan airylghandyghyn bildirdi. Júmaghazynyng núsqauymen kelgen Raushan, apasynyng jayyn sezgen song isti birjola bitiruding qamyna kiristi.

Kýlpashty qyzyqtyra sóiledi.

-... Ne bar tamaq sonyng ýiinde: búzylmaghan qazy, býruli et, shújyqtyng sany joq... Áli kýnge dastarqannan nany ýzilgen emes. Seni alyp beremin dep bizding ýidegi kýieuing sóz qylghanda, «odan artyq qatyndy izdesem de taba almaymyn ghoy» dep qutyn-qutyng etedi...

Búzylmaghan qazy, býruli etti esitkende Kýlpashtyng auzynan suy aghyp, yntyghugha ainaldy. Býrliktirgen ashtyq, tamaqty esitken son, Kýlpashtyng erkin alyp, jengendey... jýregi dirildep, kózi qarauytyp «tiyem!..» degen sóz eriksiz auzynan atylyp shygha jazdap otyryp:

- Áy, qaraghym-ay! - dep óksip jylap jiberdi. - Qaraghym- ai, ózdering bilshi... men esten tanghan kisi ghoy... - dedi.

Jamauly kýpige oranyp býrisip jatqan Qaly jybyrlap:

- Áje!.. - dedi.

- Au, qaraghym! - dedi Kýlpash.

- Ákem keldi me?..

- Qaraghym-au, әkenning qarasy batsyn!

Tanmen ketken Maqtym әli qaytqan joq. Kýn batugha baryp qaldy. Borandy yzghyryq azyraq serpilip ashylyp, búlttyng jiyeginen shyqqan kýn Maqtymnyng jamauly terezesining kózinen kórinip, bosagha jaqqa núrly sәulesin shasha bastady.

Kýlpash peshting qasynda. Janynda býrisip Qaly jatyr. Oigha shomyp biraz otyryp, «uh!» dep auyr kýrsindi. Búl kýrsinu - kýn batardyng aldynda katyndardyng ot jaghyp, tamaq asatynyn eske týsirgendikten shyghyp otyrghan emes, búl jýrekti qaptap toptanyp, ishi-bauyryn eljiretip, túla boyyn uday jaylaghan kalyng kasirettin, auyr dertting úshqyny edi. Búl dertti Kýlpashtyng kirsiz taza jýregine salyp otyrghan sinlisi Raushan. Raushangha qosymsha bolyp yzgharyn tógip býrliktirgen ashtyq!..Ótken ómirinde oiyna kelmegen isti Kýlpash istegeli otyr. Bayynan aiyrylyp ekinshi adamgha, ótken ómirinde oiyna kirmegen adamgha tiige uәde berdi... erteng mәngi ketpek. Biraq qalay ketpek? Qalay airylmaq?.. Ony Kýlpashtyng ózi de bilmeydi.

Raushan ketkeli oilaghany jalghyz Maqtym. Maqtymnyng ózin aittyryp kýieu bolghan shaghy kózine elesteydi:

... Jazghy kez... Maqtym úryn kelgen. Týksiygen qabaq, qushyq múryn, enkek deneli qara súr jigit. Júrtqa qalay kórinetinin ózi bilsin, әiteuir Kýlpashqa únauy anyq.

Kýlpash bir kórgennen-aq tәuir kórip ketken. Sodan beri ekeuining arasy әli tәuir: birine-biri naz qylyp sóileskende: «ekeuimizdi qara jer aiyrar» dep serttesetin... Maqtym ýide azghana joq bolsa, «qayda ketti» dep kelgenshe yntyq bolatyn Kýlpash osy... Sýitken Maqtymyn býgin tastamaq. Áy, raqymsyz ashtyq-ay! Kimderdi jylatpady, kimder jylamady!

Kýlpash óksip jylap jiberdi.

Býrisip jatqan Qaly qozghalyp:

- Áje, - dedi.

- Nemene, qaraghym?

- Ákem keldi me?..

Dalada tyqyr bilinip syqyrlap esik ashyldy. Qyrjiyp tyrysqan qysqa ton, qaudyrlap qatqan jaman tymaq, ayaghynda qonyshysynan basylghan jaman etik; moynynda dorbasy bar, jaghy sualyp, kózi adyrayyp, adam beynesi ketken bireu esikten kirdi.

Búl - Maqtym edi, Kýlpash jalt etip qarady da múnayyp ketti...

Qaly basyn kóterip alyp:

- Áke, keldinbe?

- Keldim, qaraghym!.. - dep kemsendep, kaltyldap jyrtyq etigin syqyrlatyp, ýiding ortasyndaghy baghananyng týbine kelip Maqtym salbyrap otyra ketti.

Qaly sýiretilip túryp, eki kózi Maqtymnyng moynyndaghy dorbada, eptep basyp jaqyndady.

Maqtym jylap qoya berdi:

-  Qalqam-au, dym joq!..

Kýlpash ta jylady.

Qaly auyr kýrsinip, tәltirektep basyp baryp kýpisine oranyp, Kýlpashtyng qoltyghyna basyn tygha býrisip jata ketti.

Kóp uaqyt ótti. Qas qarayyp, ýiding ishin qong qaranghylyq qaptady. Maqtym baghanagha sýienip әli otyr, oqta-sanda uhileydi.

Kýlpash oigha shomghan adam tәrizdenip biraz otyryp, bir kezde shoshynghan adamday kenet basyn kóterdi:

- Áy,-  dedi.

Dauysy bir týrli qaltyrap, ýiding ishin janghyryqtyrdy.

- Jay ma?

Kýlpashtyng ýni bitti... ne aitaryn bilmedi... kózinen móldirep jas tógile bastady...

- Qatyn, birdeme aitayyn deding be?

- Ásheyin... býghin Raushan kelip edi...

- Jay kelip pe?

Kýlpash taghy sóiley almay, kóz jasyna bulyqty. Álde ne uaqytta taghy da:

- Áy, - dedi.

- Nemene, jazghan, aitsayshy!

- Biz osy qaytemiz?

- Qaydan bileyin.

- Biz ólmeymiz be?

- Óletin shygharmyz!..

- Biz...-  dep taghy toqtaldy.

- Biz... biz... airylsaq qaytedi?!

Maqtym әldenege qozghalghanday boldy. Ýy ishi tym-tyrys. Jana tughan aidyng sәulesi týse bastady..

- Qatyn, sen ne dep otyrsyn?

- Ayrylyssaq?!

- Raushan aitty ma?

- Iya.

- Qalidy qaytesin? - dep, Maqtym kemsendep, óksip jylap jiberdi.

- Átteng kedeylik, әtteng ashtyq, qyldyn-au!..

Pesh pen Kýlpashtyng arasyndaghy quysqa tyghylyp býrsen-

dep jatqan Qaly taghy qozghaldy:

- Áje, -dedi!

- Qalqam-au, ne qyl deysin?

- Tondym!

Marttyng ishi. Jetige sozylghan boran býgin ghana ashylyp, jyly shuaq kýnning kózi yqtasyndaghy qardyng betin jyltyratyp, terletip jatyr. Jerde de búrynghyday yzghar joq: aryq maldar tysqa shyghyp, kýn shuaqtyqtaghy boqtyqty, shópti timiskip jýr.

Úzynnan sozylghan auyldan oqshau, jeke, manayynda búdyr joq, kalyng kýrtikten morjasy zorgha kórinip túrghan shetkergi ýige auyl syrtyndaghy jinishke jolmen jastau әiel ayanday basyp kele jatyr.

Búl - Kýlpash edi. Júmaghazygha tiygenine jiyrma kýndey bolghan. Ashtyqtyng qandy tyrnaghy Kýlpashty búghan da kóndirgen. Biraq ashtyqtan qútylghan ekem dep qabaghy ashylghan Kýlpash joq. Júmaghazynyng ýiindegi jiyrma kýn jiyrma jyldan auyr boldy. Ásirese Qalidy saghyndy. Júmaghazynyng ýiine barghan kýnning ertenine týnde Qaly týsine kirdi: Kýlpash ýiden shygharda «qalqam» dep baryp Qalidyng betinen sýigende, ókpelegen adamday auzyn býrtityp, túrghan ornynda qalshiyp qalyp edi.Týsinde de sol kýiin kórdi. Auzy býrtiyp, kózi әldeqayda birdemege tirelip qatyp qalghan... Kýlpash «qalqam» dep bauyryna tartsa da, tas sekildenip ornynan qozghalmaydy...

Bir kýni týsinde Maqtymdy kóredi. O da renjuli, o da ashuly. «Áy, әi!» dep Kýlpash bir-eki ret sóilese de, Maqtym jauap bermeydi...

Dýniyedegi eng jaqsy kóretini bayy men balasyn renjitip, ózining bas saugha qylyp ketkenin Kýlpash endi ar kóre bastady. «Ólsem solarmen birge ólsem bolmaytyn ba edi?!» degen oy kirdi. Bir jaghynan Maqtym jayyn oilaydy. Ala dorbany moynyna ilip alyp tanmen tamaq izdep ketse, tapsyn-tappasyn keshke bir oralyp soqpay qoymaydy. Sondaghy azaptanyp jýrgeni qatyn-balanyng qamy, solardy ashtan óltirmeuding jabdyghy, sóitip jýrgen adamnyng kadirin bilmey tastap ketetin ne jóni bar edi?!.

Kýlpash barghaly qayghy ýstine qayghy jamap, aqyrynda, býgin Júmaghazynyng ýide joghyn paydalanyp, kele jatqany edi. Kýlpash búl joly týrli oigha minip keledi. Maqtym renjimese, basqa baygha tiyding dep ashulanbasa, eski túrmysqa qayta qaytu da oiynda joq emes.

Ayaghyn eki-ýsh basyp qayta-qayta sol jaq qoynyn sipap qaraydy. Qoynynda eki kesek et bar: bireuin Qaligha, bireuin Maqtymgha dep jasyryp pisirip alghan.

- Qaraghym-ay, etti kórgende ne der eken? - deydi oqta-sanda.

Auylgha tónip kelgende eki-ýsh it ýrip aldynan shyqty. Kýlpash elegen joq, kire beris shettegi Ybyraydiki edi. Biyik qylyp soghylghan aqqalanyng basynda Ybyray túr eken. Kýlpash ony da abaylaghan joq. Jýregi alyp-úshyp ýiine jetkenshe asyqty.

Ybyray tanyp:

- Au, kelinbisin? - dedi.

Kýlpash sәlem qyldy da jónele berdi, Ybyray birdeme aitqysy kelgen kisi sekildenip, aqqaladan ayaghyn bir-eki basyp týsinkirep baryp toqtady.

Kýlpash ýiine jetti. Lapastyng esigine kózi týsip, jýregi qaltyrap tiksininkiredi. Esikting aldy kýrtik qar, iz degennen dym joq!.. Maltyghyp basyp baryp ýiding esigindegi qardy ayaghymen ysyryp, esikti ashugha ainaldy... jýregi lýpildep soghyp, kózi qarauytyp bir týrli qorqynysh payda bolghanday tәrizdendi. Biraq neden seziktenip koryqqanyn ózi de bile almady. Biletin

jayy da joq edi...

Jan dәrmen qayrattanyp zorgha degende saldama esikti qozghap, syqyrlatyp ashty. Suyq lep betke soqgy. Terezede jaryq joq, ýy tastay qaranghy.

Kýlpash qaltyranyp ketti, ýige kirerin de, kirmesin de bilmedi. Bir ayaghyn tabaldyryqtan ishke salyp, esikten qolymen ústap qaltyrap:

- Qaraghym! - dedi.

Ýn joq...

- Qaraghym, qaydasyn?.. Áy, barmysyn?..

Jauap joq...

Kýlpash ne qylaryn bilmedi. Jaltandap artyna qarady.Jýgirip terezege baryp kýrtik qardy qolymen qoparyp ashty. Núrly kýnning sәulesi jamauly tereze arqyly ýige týsip, jaryq qyldy. Týs kezi eken, kýn túp-tura peshke týsken...

Qardy tastay berip Kýlpash jalma-jan syghalap edi, peshting janynda úilyghyp, býk týsip qúshaqtasyp jatqan әkeli-balaly ekeuine kózi týsti... Ishi eljirep kózine jas keldi. Úiyqtap jatyr eken dep quanyp, maltygha, sýrine  ýige kirdi:

- Qaraghym, Qalijan, túr!..

Tónip kelip Qalidy sýieyin dep úmtylghanda, kózi Maqtymnyng kózine týsip ketti: kózi adyrayyp, auzy ashylyp, tisi aqsiyp jatyr eken!..

Kýlpash shoshyp:

- Áy... -dedi.

Búdan keyin ne bolghanyn ózi de bilmey ólip jatqan bayy men balasyn qúshaqtay qúlady.

1922.