1921-22 جانە 1931-1933-ءنشى جىلدار. قازاقتىڭ، ءتىپتى ادامزات تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى ەستىپ، بىلمەگەن قاسىرەتكە تولى، قايعىلى، زۇلمات جىلدار. قاندى قول قىزىلداردىڭ قاساقانا قولدان جاساعان اشارشىلىعىنان كەيبىر دەرەك بويىنشا 4 ملن. 100 مىڭ! قازاق بالاسى قىرىلىپ قالعان. بۇل ءبىزدىڭ اتا-بابامىز. شىققان تەگىمىز. باۋىرىمىز. اياۋلى جاندارىمىز. قاتارىمىزدا جوق ميلليوندار. ۇزىلگەن ۇمىتتەر. ورىندالماعان ارماندار. اشتىقتى جاساعان قىزىل وكىمەتپەن جانە سوعان كىنالى جاندارعا، بارلىق قىزىل كوسەمدەرگە ەكى دۇنيەدە كەشىرىم بولمايدى!

قارا جولدىڭ بويىندا، قىستاقتارداعى ۇيلەرىندە، وي مەن قىردا، تاۋ-تاستىڭ قۋىسىندا، قالا كوشەلەرىندە قازاق قىناداي قىرىلىپ جاتتى. ەسەسىنە قازاقتىڭ مالى مەن استىعى ىشكى رەسەي مەن ەلدەگى قاندىقول ارميا مەن پارتيانى تاماقتاندىرۋعا كەتتى. بۇنداي قاتىگەزدىك پەن تاسجۇرەكتىكتى قازاق ەشقاشان كەشىرمەيدى.

جانعا باتاتىنى - سودان بەرى قانشاما جىلدار وتكەنىمەن اشارشىلىقتىڭ اقيقاتى اشىلماي وتىر. تاۋەلسىزدىككە تابانى كۇرەكتەي جيىرما جىل. جيىرما جىلدا اشتىقتان قىرىلعان قازاقتىڭ ناقتى سانى مەن تاريحي دەرەكتى قۇجاتتاردى جارىققا شىعارىپ، اشتىقتى كەڭەس وكىمەتى قازاق جەرى مەن ونىڭ بايلىعىنا يەلىك ەتۋ ءۇشىن تۇتاس ءبىر ۇلتتى جويۋ جولىندا قاساقانا قولدان جاساعانىن ايتىپ تۇرىپ ساياسي باعاسىن بەرە الماۋىمىز.

1921-22 جانە 1931-1933-ءنشى جىلدار. قازاقتىڭ، ءتىپتى ادامزات تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى ەستىپ، بىلمەگەن قاسىرەتكە تولى، قايعىلى، زۇلمات جىلدار. قاندى قول قىزىلداردىڭ قاساقانا قولدان جاساعان اشارشىلىعىنان كەيبىر دەرەك بويىنشا 4 ملن. 100 مىڭ! قازاق بالاسى قىرىلىپ قالعان. بۇل ءبىزدىڭ اتا-بابامىز. شىققان تەگىمىز. باۋىرىمىز. اياۋلى جاندارىمىز. قاتارىمىزدا جوق ميلليوندار. ۇزىلگەن ۇمىتتەر. ورىندالماعان ارماندار. اشتىقتى جاساعان قىزىل وكىمەتپەن جانە سوعان كىنالى جاندارعا، بارلىق قىزىل كوسەمدەرگە ەكى دۇنيەدە كەشىرىم بولمايدى!

قارا جولدىڭ بويىندا، قىستاقتارداعى ۇيلەرىندە، وي مەن قىردا، تاۋ-تاستىڭ قۋىسىندا، قالا كوشەلەرىندە قازاق قىناداي قىرىلىپ جاتتى. ەسەسىنە قازاقتىڭ مالى مەن استىعى ىشكى رەسەي مەن ەلدەگى قاندىقول ارميا مەن پارتيانى تاماقتاندىرۋعا كەتتى. بۇنداي قاتىگەزدىك پەن تاسجۇرەكتىكتى قازاق ەشقاشان كەشىرمەيدى.

جانعا باتاتىنى - سودان بەرى قانشاما جىلدار وتكەنىمەن اشارشىلىقتىڭ اقيقاتى اشىلماي وتىر. تاۋەلسىزدىككە تابانى كۇرەكتەي جيىرما جىل. جيىرما جىلدا اشتىقتان قىرىلعان قازاقتىڭ ناقتى سانى مەن تاريحي دەرەكتى قۇجاتتاردى جارىققا شىعارىپ، اشتىقتى كەڭەس وكىمەتى قازاق جەرى مەن ونىڭ بايلىعىنا يەلىك ەتۋ ءۇشىن تۇتاس ءبىر ۇلتتى جويۋ جولىندا قاساقانا قولدان جاساعانىن ايتىپ تۇرىپ ساياسي باعاسىن بەرە الماۋىمىز.

رەسەيدىڭ مۇراعاتتارىندا ساقتالعان اشارشىلىق جىلدارىنداعى قۇپيا قۇجاتتار ءبىرازى اشىلسا، كوبىسى - جابىق. قۇرتىلىپ، جويىلىپ كەتكەنى قانشاما! ال، ءبىز - قازاق قوعامى، قازاق بيلىگى... نە دەسەڭىز دە ەركىڭىز.

بيىل 1921-ءنشى جىلعى جانە 1931 جىلعى قولدان ۇيىمداستىرىلعان جاپپاي اشارشىلىقتىڭ العاشقىسىنا 90 جىل، سوڭعىسىنا 80 جىل تولىپ وتىر. ءبىز ەندى نە ىستەسەك تە، 4 ملن. 100 مىڭ قازاقتىڭ ورنىن ەشقاشان تولتىرا المايمىز. وسەرمىز، ونەرمىز بىراق ورنى ۇڭىرەيىپ تۇرا بەرمەك. الايدا، ءوز وتانىندا اشتىقتان كوز جۇمعان الاش بالاسىن جوقتاۋ ءبىز ءۇشىن ومىرلىك پارىز. الداعى ۋاقىتتاردا ءازىربايجان نەمەسە تۇرىكمەندەردەي بىزدەر دە ۇلتتىق ازا كۇنىن جاريالايتىن بولارمىز. جەتەمىز وعان دا!

الاشتىڭ ايگىلى جازۋشىسى، قازاق اڭگىمەسىنىڭ قاس شەبەرى بياعاڭنىڭ بەيىمبەت ءمايليننىڭ 1921-1922-ءنشى جىلدارداعى اشتىقتىڭ نەگىزگە الا جازعان «كۇلپاش» اتتى اڭگىمەسى - جاپپاي اشارشىلىق قۇرباندارىنا قويىلعان ماڭگى ەسكەرتكىش ەكەنى داۋسىز.

«اباي-اقپارات»

 

بەيىمبەت مايلين. كۇلپاش

كۇلپاشتىڭ كوڭىلسىزدىككە ءتۇسىپ جۇرگەن كۇندەرىنىڭ ءبىرى ەدى...ۇستىندە، ءورىم-ءورىم بولعان سوڭ ءار جەرىنەن ءبىر ءتۇيىپ قويعان ەسكى كويلەك، ونىڭ سىرتىندا توزىعى جەتىپ تۋلاققا اينالعان قىسقا ەسكى تون، باسىندا سەلدىرەگەن كونە بوكەبايدىڭ جۇرناعى. بەت-اۋزى كونەكتەي ىسىك; توڭىپ ءبۇرىسىپ، ءۇيدىڭ بۇرىشىنداعى پەشكە ارقاسىن سۇيەپ مۇڭايىپ، تەرەڭ ويعا شومعان ادامشا كۇلپاش وتىر. جىرتىق كۇپىگە ورانىپ، بۇك ءتۇسىپ بالاسى قالي جاتىر. ءۇي سۋىق، جاماۋلى تەرەزەنىڭ جىرتىعىنان كىرگەن ىزعىرىق شەكەدەن شىققانداي... ءۇيدىڭ ءىشىن جىلىتۋعا -  پەشكە جاعاتىن وتىن جوق. وتىن تابىلار جەر دە جوق... قارا سۋدان باسكا ءدان تاتپاعانىنا بۇگىن ءۇشىنشى كۇن. التى ايعى قىس تارتقانى - اشتىقتىڭ زاردابى. بار سەنەتىنى بايى ماقتىم ەل قىدىرىپ، تىلەك تىلەپ، ەرتە كەتىپ، كەش كەلەدى. بىراق، ونىڭدا تابارى جوق...

ايتسە دە، ماقتىم كەتكەندە سول بىردەمە اكەلەتىندەي كورىپ، ءوزىن-ءوزى الداستىرۋمەن ۇزاق كۇندى كەش قىلادى. بۇل كۇلپاشتىڭ بۇگىنگى ادەتى ەمەس، كوپتەن بەرگى ادەتى. جاعىن سۋالدىرىپ، ءجۇزىن سارعايتىپ ادام قاراعىسىز قىلىپ بارىپ، اقىرىندا ىسىككە اينالدىرعان وسى ادەت، وسى شىدامدىلىق.

كۇلپاش وسى كەزگە شەيىن وزىنەن بەتەر بالاسىن اياۋمەن كەلدى.اۋىل-ايماق، كورشى-قولاندارىنان سۇراستىرىپ العان سورپا سۋىن بالاسىنا بەرەتىن بولدى.

سوڭعى كەزدە ونىڭ ءوزى دە بولماي كەتتى. بۇل اۋىلدا وتىرعانداردىڭ ءبىرسىپىراسى-اق ولمەلى كەدەي، ءبارى دە «شىقپا، جانىم، شىقپا» دەپ وتىرعان سەكىلدى. بۇرىنعىداي اۋىسىپ تاماق بەرۋ ابىسىن-اجىن اراسىنان كەمىپ كەتتى. شاعىن تاماقتىڭ ۇستىنە بىرەۋ كەلسە، كىرپىك شەشەندەي جيىرىلاتىندى شىعاردى. مۇنى، اسىرەسە، كۇلپاش سەزەدى. بۇرىندى-سوڭ اش بولسىن، توق بولسىن تاماق ءۇشىن بىرەۋگە تەلمىرۋدى ار كورەتىن كۇلپاشقا بۇل وڭاي بولسىن با، كورشى ۇيلەرگە قاتىناۋدى سيرەتىپ ەدى...

مىنە، بۇگىن اقتىق ازىق تابا الماعاندارىنا ءۇشىنشى كۇن، ءىشى قابىسىپ، جۇرەگى قارايىپ، كوزى بۇلدىراپ، ءولىم ساعاتىن كۇتكەندەي ىپىنى كەتىپ وتىر... ءالى ەسى-دەرتى بالاسىندا. ويلاپ ءوتىرىپ-وتىرىپ قاباعىن شىتىپ، كەيىستىك تارتقان كىسى ءتارىزدى بالاسىنا قاراپ:

- كۇداي-اي!.. نە قىلمىسىمىزدان بۇل كۇيگە تۇستىك ەكەن؟ - دەدى.

جىلاپ جىبەردى. بۇرتىك-بۇرتىك ىستىق جاس ۇستىندەگى جارعاق توننىڭ ومىراۋىنان سىرعاناي باستادى...

اشتىقتان باسقا كۇلپاشتىڭ مازاسىن الاتىن تاعى ءبىر وي بار ەدى. ول ويدىڭ كۇلپاشتى قيناعانىنا بۇگىن ەكىنشى كۇن. قىستىڭ باس جاعىندا، جۇرتپەن قاتار سوياتىن مالى بولماي، جالعىز اتتى ۇرىپ الىپ، ماقتىم جاياۋ تىلەك تىلەۋگە اينالعان سوڭ، كۇلپاشتىڭ بىرگە تۋعان ءسىڭلىسى راۋشان كەلىپ كۇلپاشتى ازعىرعان:

- وسى جامانمەن ءبىراز كۇن ءومىر وتكىزدىڭ عوي. ەندىگى قالعان ءومىرىندى قورلىققا سالما... جىل بولسا اۋىر، وسى باستان ازباس، توزباس قامىندى ويلا... -دەگەن.

كۇلپاشتىڭ كوڭىلىن اۋدارۋ ءۇشىن راۋشاننىڭ ۇسىناتىن ادامى جۇماعازى.

- 40 - 50 قاراسى بار. ءبىر اۋىلدىڭ بايى. بۇرىنعى قاتىنىنان بالا قالعان جوق. جاسى بيىل تاپ 40-تا. وعان تيسەڭ، ءوزىڭ بي، ءوزىڭ حان بولاسىڭ!... -دەيدى راۋشان.

قىستىڭ باس كەزىندە ەپتەپ كۇندەلىك تاماق تاۋىپ اشىعا قويماعاندىقتان «بايىندى تاستاپ، بايعا تي...» دەگەندە، كۇلپاشتىڭ جۇرەگى تاس توبەسىنە شىعىپ كەتتى.

- قاراعىم، راۋشانجان-اۋ، اۋزىڭ بارىپ نەعىپ ايتىپ وتىرسىڭ! -دەپ ەدى...

ارادان ەكى-ءۇش اي وتكەن سوڭ اشتىق شەڭگەلىن قاتتىراق سالدى. تۇرمىس ءتۇرى قيىندىققا اينالعان سوڭ، اسىرەسە، بالاسىنىڭ تاماق سۇراپ جىلاعانىنا جانى توزبەگەن سوڭ، كەيبىر كەيىستىك تارتقان ۋاقىتتاردا كۇلپاشتىڭ ويىنا راۋشاننىڭ ءسوزى تۇسەتىن بولدى. بىراق، ول ءسوزدىڭ وزىنە پايدالى، يا زياندى ەكەنىن بۇل ۋاقىتقا شەيىن ايىرىپ بىلگەن ەمەس. ايتكەنمەن سونى ويلايدى،

نەگە ويلايتىنىن ءوزى دە بىلمەيدى...

ءارى-ءسارى بولىپ جۇرگەندە ءسىڭلىسى راۋشان تاعى كەلدى. كۇلپاشتى كورىپ ايادى، جىلادى...

- ەندى ولەسىڭ عوي، جازعان، مەن بيىل نە ايتىپ ەدىم؟! - دەدى.

كۇلپاش ۇندەمەي ويعا شومدى. جۇرەگىندە تالاسىپ تۇرعان ەكى وي بار: «جۇماعازىعا تيسەم، تاماعىم توق، كويلەگىم كوك بولار ەدى... كاليجاندى دا اشىقتىرماۋعا بولار ەدى...» دەپ ويلايدى; «جاستان قوسىلعان قوساعىم ەدى. ونى جىلاتىپ تاستاعاندا نە وڭام!..» دەپ تە ويلايدى. ەكى ويدىڭ ءبىرى جەڭىپ شىعا الماي، ءوزى قاتىپ وتىرعان كۇلپاشتىڭ باسىن ودان جامان قاتىرادى...

كۇلپاشتىڭ قاجىعانىن، ناق بۇرىنعىداي قارىسىپ كەتپەيتىندىگىن سەزىپ راۋشان ءسوزدى كەسىپ ايتا باستادى:

- ... مىنا كۇيىڭمەن ۇزاققا بارماي ولەسىڭ. سەنى ولىمنەن قۇتقاراتىن بىزدە دە ءال جوق. ءوزىمىز دە سول جۇماعازىدان كۇن كورىپ وتىرمىز... ەندى، ءسوزدى قويىپ، سوعان تي!..  -  دەدى.

كۇلپاش كۇرسىندى:

- قاليجاندى قايتەم؟ - دەدى.

- ويباي، اپا، بالانىڭ باسى قۇرىسىن، اۋەلى ءوز قامىندى جە، ارتىنان الدىرا جاتارسىڭ، - دەدى.

بايىن اۋىزعا الماي، بالاسىن عانا اتاعانى - كۇلپاشتىڭ ابدەن السىرەپ، ەسكى قايرات، شىدامدىلىقتان ايرىلعاندىعىن ءبىلدىردى. جۇماعازىنىڭ نۇسقاۋىمەن كەلگەن راۋشان، اپاسىنىڭ جايىن سەزگەن سوڭ ءىستى ءبىرجولا ءبىتىرۋدىڭ قامىنا كىرىستى.

كۇلپاشتى قىزىقتىرا سويلەدى.

-... نە بار تاماق سونىڭ ۇيىندە: بۇزىلماعان قازى، ءبۇرۋلى ەت، شۇجىقتىڭ سانى جوق... ءالى كۇنگە داستارقاننان نانى ۇزىلگەن ەمەس. سەنى الىپ بەرەمىن دەپ ءبىزدىڭ ۇيدەگى كۇيەۋىڭ ءسوز قىلعاندا، «ودان ارتىق قاتىندى ىزدەسەم دە تابا المايمىن عوي» دەپ قۋتىڭ-قۋتىڭ ەتەدى...

بۇزىلماعان قازى، ءبۇرۋلى ەتتى ەسىتكەندە كۇلپاشتىڭ اۋزىنان سۋى اعىپ، ىنتىعۋعا اينالدى. بۇرلىكتىرگەن اشتىق، تاماقتى ەسىتكەن سوڭ، كۇلپاشتىڭ ەركىن الىپ، جەڭگەندەي... جۇرەگى دىرىلدەپ، كوزى قاراۋىتىپ «تيەم!..» دەگەن ءسوز ەرىكسىز اۋزىنان اتىلىپ شىعا جازداپ وتىرىپ:

- ءاي، قاراعىم-اي! - دەپ وكسىپ جىلاپ جىبەردى. - قاراعىم- اي، وزدەرىڭ ءبىلشى... مەن ەستەن تانعان كىسى عوي... - دەدى.

جاماۋلى كۇپىگە ورانىپ ءبۇرىسىپ جاتقان قالي جىبىرلاپ:

- اجە!.. - دەدى.

- اۋ، قاراعىم! - دەدى كۇلپاش.

- اكەم كەلدى مە؟..

- قاراعىم-اۋ، اكەڭنىڭ قاراسى باتسىن!

تاڭمەن كەتكەن ماقتىم ءالى قايتقان جوق. كۇن باتۋعا بارىپ قالدى. بوراندى ىزعىرىق ازىراق سەرپىلىپ اشىلىپ، بۇلتتىڭ جيەگىنەن شىققان كۇن ماقتىمنىڭ جاماۋلى تەرەزەسىنىڭ كوزىنەن كورىنىپ، بوساعا جاققا نۇرلى ساۋلەسىن شاشا باستادى.

كۇلپاش پەشتىڭ قاسىندا. جانىندا ءبۇرىسىپ قالي جاتىر. ويعا شومىپ ءبىراز وتىرىپ، «ۋھ!» دەپ اۋىر كۇرسىندى. بۇل كۇرسىنۋ - كۇن باتاردىڭ الدىندا كاتىنداردىڭ وت جاعىپ، تاماق اساتىنىن ەسكە تۇسىرگەندىكتەن شىعىپ وتىرعان ەمەس، بۇل جۇرەكتى قاپتاپ توپتانىپ، ءىشى-باۋىرىن ەلجىرەتىپ، تۇلا بويىن ۋداي جايلاعان كالىڭ كاسىرەتتىڭ، اۋىر دەرتتىڭ ۇشقىنى ەدى. بۇل دەرتتى كۇلپاشتىڭ كىرسىز تازا جۇرەگىنە سالىپ وتىرعان ءسىڭلىسى راۋشان. راۋشانعا قوسىمشا بولىپ ىزعارىن توگىپ بۇرلىكتىرگەن اشتىق!..وتكەن ومىرىندە ويىنا كەلمەگەن ءىستى كۇلپاش ىستەگەلى وتىر. بايىنان ايىرىلىپ ەكىنشى ادامعا، وتكەن ومىرىندە ويىنا كىرمەگەن ادامعا تيۋگە ۋادە بەردى... ەرتەڭ ماڭگى كەتپەك. بىراق قالاي كەتپەك؟ قالاي ايرىلماق؟.. ونى كۇلپاشتىڭ ءوزى دە بىلمەيدى.

راۋشان كەتكەلى ويلاعانى جالعىز ماقتىم. ماقتىمنىڭ ءوزىن ايتتىرىپ كۇيەۋ بولعان شاعى كوزىنە ەلەستەيدى:

... جازعى كەز... ماقتىم ۇرىن كەلگەن. تۇكسيگەن قاباق، قۋشىق مۇرىن، ەڭكەك دەنەلى قارا سۇر جىگىت. جۇرتقا قالاي كورىنەتىنىن ءوزى ءبىلسىن، ايتەۋىر كۇلپاشقا ۇناۋى انىق.

كۇلپاش ءبىر كورگەننەن-اق ءتاۋىر كورىپ كەتكەن. سودان بەرى ەكەۋىنىڭ اراسى ءالى ءتاۋىر: بىرىنە-ءبىرى ناز قىلىپ سويلەسكەندە: «ەكەۋىمىزدى قارا جەر ايىرار» دەپ سەرتتەسەتىن... ماقتىم ۇيدە ازعانا جوق بولسا، «قايدا كەتتى» دەپ كەلگەنشە ىنتىق بولاتىن كۇلپاش وسى... سۇيتكەن ماقتىمىن بۇگىن تاستاماق. ءاي، راقىمسىز اشتىق-اي! كىمدەردى جىلاتپادى، كىمدەر جىلامادى!

كۇلپاش وكسىپ جىلاپ جىبەردى.

ءبۇرىسىپ جاتقان قالي قوزعالىپ:

- اجە، - دەدى.

- نەمەنە، قاراعىم؟

- اكەم كەلدى مە؟..

دالادا تىقىر ءبىلىنىپ سىقىرلاپ ەسىك اشىلدى. قىرجيىپ تىرىسقان قىسقا تون، قاۋدىرلاپ قاتقان جامان تىماق، اياعىندا قونىشىسىنان باسىلعان جامان ەتىك; موينىندا دورباسى بار، جاعى سۋالىپ، كوزى ادىرايىپ، ادام بەينەسى كەتكەن بىرەۋ ەسىكتەن كىردى.

بۇل - ماقتىم ەدى، كۇلپاش جالت ەتىپ قارادى دا مۇڭايىپ كەتتى...

قالي باسىن كوتەرىپ الىپ:

- اكە، كەلدىڭبە؟

- كەلدىم، قاراعىم!.. - دەپ كەمسەندەپ، كالتىلداپ جىرتىق ەتىگىن سىقىرلاتىپ، ءۇيدىڭ ورتاسىنداعى باعانانىڭ تۇبىنە كەلىپ ماقتىم سالبىراپ وتىرا كەتتى.

قالي سۇيرەتىلىپ تۇرىپ، ەكى كوزى ماقتىمنىڭ موينىنداعى دوربادا، ەپتەپ باسىپ جاقىندادى.

ماقتىم جىلاپ قويا بەردى:

-  قالقام-اۋ، دىم جوق!..

كۇلپاش تا جىلادى.

قالي اۋىر كۇرسىنىپ، تالتىرەكتەپ باسىپ بارىپ كۇپىسىنە ورانىپ، كۇلپاشتىڭ قولتىعىنا باسىن تىعا ءبۇرىسىپ جاتا كەتتى.

كوپ ۋاقىت ءوتتى. قاس قارايىپ، ءۇيدىڭ ءىشىن قويۋ قاراڭعىلىق قاپتادى. ماقتىم باعاناعا سۇيەنىپ ءالى وتىر، وقتا-ساندا ۋھىلەيدى.

كۇلپاش ويعا شومعان ادام تارىزدەنىپ ءبىراز وتىرىپ، ءبىر كەزدە شوشىنعان ادامداي كەنەت باسىن كوتەردى:

- ءاي،-  دەدى.

داۋىسى ءبىر ءتۇرلى قالتىراپ، ءۇيدىڭ ءىشىن جاڭعىرىقتىردى.

- جاي ما؟

كۇلپاشتىڭ ءۇنى ءبىتتى... نە ايتارىن بىلمەدى... كوزىنەن مولدىرەپ جاس توگىلە باستادى...

- قاتىن، بىردەمە ايتايىن دەدىڭ بە؟

- اشەيىن... بۇعىن راۋشان كەلىپ ەدى...

- جاي كەلىپ پە؟

كۇلپاش تاعى سويلەي الماي، كوز جاسىنا بۋلىقتى. الدە نە ۋاقىتتا تاعى دا:

- ءاي، - دەدى.

- نەمەنە، جازعان، ايتسايشى!

- ءبىز وسى قايتەمىز؟

- قايدان بىلەيىن.

- ءبىز ولمەيمىز بە؟

- ولەتىن شىعارمىز!..

- ءبىز...-  دەپ تاعى توقتالدى.

- ءبىز... ءبىز... ايرىلساق قايتەدى؟!

ماقتىم الدەنەگە قوزعالعانداي بولدى. ءۇي ءىشى تىم-تىرىس. جاڭا تۋعان ايدىڭ ساۋلەسى تۇسە باستادى..

- قاتىن، سەن نە دەپ وتىرسىڭ؟

- ايرىلىسساق؟!

- راۋشان ايتتى ما؟

- يا.

- قاليدى قايتەسىڭ؟ - دەپ، ماقتىم كەمسەندەپ، وكسىپ جىلاپ جىبەردى.

- اتتەڭ كەدەيلىك، اتتەڭ اشتىق، قىلدىڭ-اۋ!..

پەش پەن كۇلپاشتىڭ اراسىنداعى قۋىسقا تىعىلىپ بۇرسەڭ-

دەپ جاتقان قالي تاعى قوزعالدى:

- اجە، -دەدى!

- قالقام-اۋ، نە قىل دەيسىڭ؟

- توندىم!

مارتتىڭ ءىشى. جەتىگە سوزىلعان بوران بۇگىن عانا اشىلىپ، جىلى شۋاق كۇننىڭ كوزى ىقتاسىنداعى قاردىڭ بەتىن جىلتىراتىپ، تەرلەتىپ جاتىر. جەردە دە بۇرىنعىداي ىزعار جوق: ارىق مالدار تىسقا شىعىپ، كۇن شۋاقتىقتاعى بوقتىقتى، ءشوپتى تىمىسكىپ ءجۇر.

ۇزىننان سوزىلعان اۋىلدان وقشاۋ، جەكە، ماڭايىندا بۇدىر جوق، كالىڭ كۇرتىكتەن مورجاسى زورعا كورىنىپ تۇرعان شەتكەرگى ۇيگە اۋىل سىرتىنداعى جىڭىشكە جولمەن جاستاۋ ايەل ايانداي باسىپ كەلە جاتىر.

بۇل - كۇلپاش ەدى. جۇماعازىعا تيگەنىنە جيىرما كۇندەي بولعان. اشتىقتىڭ قاندى تىرناعى كۇلپاشتى بۇعان دا كوندىرگەن. بىراق اشتىقتان قۇتىلعان ەكەم دەپ قاباعى اشىلعان كۇلپاش جوق. جۇماعازىنىڭ ۇيىندەگى جيىرما كۇن جيىرما جىلدان اۋىر بولدى. اسىرەسە قاليدى ساعىندى. جۇماعازىنىڭ ۇيىنە بارعان كۇننىڭ ەرتەڭىنە تۇندە قالي تۇسىنە كىردى: كۇلپاش ۇيدەن شىعاردا «قالقام» دەپ بارىپ قاليدىڭ بەتىنەن سۇيگەندە، وكپەلەگەن ادامداي اۋزىن ءبۇرتيتىپ، تۇرعان ورنىندا قالشيىپ قالىپ ەدى.تۇسىندە دە سول كۇيىن كوردى. اۋزى ءبۇرتيىپ، كوزى الدەقايدا بىردەمەگە تىرەلىپ قاتىپ قالعان... كۇلپاش «قالقام» دەپ باۋىرىنا تارتسا دا، تاس سەكىلدەنىپ ورنىنان قوزعالمايدى...

ءبىر كۇنى تۇسىندە ماقتىمدى كورەدى. و دا رەنجۋلى، و دا اشۋلى. «ءاي، ءاي!» دەپ كۇلپاش ءبىر-ەكى رەت سويلەسە دە، ماقتىم جاۋاپ بەرمەيدى...

دۇنيەدەگى ەڭ جاقسى كورەتىنى بايى مەن بالاسىن رەنجىتىپ، ءوزىنىڭ باس ساۋعا قىلىپ كەتكەنىن كۇلپاش ەندى ار كورە باستادى. «ولسەم سولارمەن بىرگە ولسەم بولمايتىن با ەدى؟!» دەگەن وي كىردى. ءبىر جاعىنان ماقتىم جايىن ويلايدى. الا دوربانى موينىنا ءىلىپ الىپ تاڭمەن تاماق ىزدەپ كەتسە، تاپسىن-تاپپاسىن كەشكە ءبىر ورالىپ سوقپاي قويمايدى. سونداعى ازاپتانىپ جۇرگەنى قاتىن-بالانىڭ قامى، سولاردى اشتان ولتىرمەۋدىڭ جابدىعى، ءسويتىپ جۇرگەن ادامنىڭ كادىرىن بىلمەي تاستاپ كەتەتىن نە ءجونى بار ەدى؟!.

كۇلپاش بارعالى قايعى ۇستىنە قايعى جاماپ، اقىرىندا، بۇگىن جۇماعازىنىڭ ۇيدە جوعىن پايدالانىپ، كەلە جاتقانى ەدى. كۇلپاش بۇل جولى ءتۇرلى ويعا ءمىنىپ كەلەدى. ماقتىم رەنجىمەسە، باسقا بايعا ءتيدىڭ دەپ اشۋلانباسا، ەسكى تۇرمىسقا قايتا قايتۋ دا ويىندا جوق ەمەس.

اياعىن ەكى-ءۇش باسىپ قايتا-قايتا سول جاق قوينىن سيپاپ قارايدى. قوينىندا ەكى كەسەك ەت بار: بىرەۋىن قاليعا، بىرەۋىن ماقتىمعا دەپ جاسىرىپ ءپىسىرىپ العان.

- قاراعىم-اي، ەتتى كورگەندە نە دەر ەكەن؟ - دەيدى وقتا-ساندا.

اۋىلعا ءتونىپ كەلگەندە ەكى-ءۇش يت ءۇرىپ الدىنان شىقتى. كۇلپاش ەلەگەن جوق، كىرە بەرىس شەتتەگى ىبىرايدىكى ەدى. بيىك قىلىپ سوعىلعان اققالانىڭ باسىندا ىبىراي تۇر ەكەن. كۇلپاش ونى دا ابايلاعان جوق. جۇرەگى الىپ-ۇشىپ ۇيىنە جەتكەنشە اسىقتى.

ىبىراي تانىپ:

- اۋ، كەلىنبىسىڭ؟ - دەدى.

كۇلپاش سالەم قىلدى دا جونەلە بەردى، ىبىراي بىردەمە ايتقىسى كەلگەن كىسى سەكىلدەنىپ، اققالادان اياعىن ءبىر-ەكى باسىپ تۇسىڭكىرەپ بارىپ توقتادى.

كۇلپاش ۇيىنە جەتتى. لاپاستىڭ ەسىگىنە كوزى ءتۇسىپ، جۇرەگى قالتىراپ تىكسىنىڭكىرەدى. ەسىكتىڭ الدى كۇرتىك قار، ءىز دەگەننەن دىم جوق!.. مالتىعىپ باسىپ بارىپ ءۇيدىڭ ەسىگىندەگى قاردى اياعىمەن ىسىرىپ، ەسىكتى اشۋعا اينالدى... جۇرەگى لۇپىلدەپ سوعىپ، كوزى قاراۋىتىپ ءبىر ءتۇرلى قورقىنىش پايدا بولعانداي تارىزدەندى. بىراق نەدەن سەزىكتەنىپ كورىققانىن ءوزى دە بىلە المادى. بىلەتىن

جايى دا جوق ەدى...

جان دارمەن قايراتتانىپ زورعا دەگەندە سالداما ەسىكتى قوزعاپ، سىقىرلاتىپ اشتى. سۋىق لەپ بەتكە سوقگى. تەرەزەدە جارىق جوق، ءۇي تاستاي قاراڭعى.

كۇلپاش قالتىرانىپ كەتتى، ۇيگە كىرەرىن دە، كىرمەسىن دە بىلمەدى. ءبىر اياعىن تابالدىرىقتان ىشكە سالىپ، ەسىكتەن قولىمەن ۇستاپ قالتىراپ:

- قاراعىم! - دەدى.

ءۇن جوق...

- قاراعىم، قايداسىڭ؟.. ءاي، بارمىسىڭ؟..

جاۋاپ جوق...

كۇلپاش نە قىلارىن بىلمەدى. جالتاڭداپ ارتىنا قارادى.جۇگىرىپ تەرەزەگە بارىپ كۇرتىك قاردى قولىمەن قوپارىپ اشتى. نۇرلى كۇننىڭ ساۋلەسى جاماۋلى تەرەزە ارقىلى ۇيگە ءتۇسىپ، جارىق قىلدى. ءتۇس كەزى ەكەن، كۇن تۇپ-تۋرا پەشكە تۇسكەن...

قاردى تاستاي بەرىپ كۇلپاش جالما-جان سىعالاپ ەدى، پەشتىڭ جانىندا ۇيلىعىپ، بۇك ءتۇسىپ قۇشاقتاسىپ جاتقان اكەلى-بالالى ەكەۋىنە كوزى ءتۇستى... ءىشى ەلجىرەپ كوزىنە جاس كەلدى. ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن دەپ قۋانىپ، مالتىعا، سۇرىنە  ۇيگە كىردى:

- قاراعىم، قاليجان، تۇر!..

ءتونىپ كەلىپ قاليدى سۇيەيىن دەپ ۇمتىلعاندا، كوزى ماقتىمنىڭ كوزىنە ءتۇسىپ كەتتى: كوزى ادىرايىپ، اۋزى اشىلىپ، ءتىسى اقسيىپ جاتىر ەكەن!..

كۇلپاش شوشىپ:

- ءاي... -دەدى.

بۇدان كەيىن نە بولعانىن ءوزى دە بىلمەي ءولىپ جاتقان بايى مەن بالاسىن قۇشاقتاي قۇلادى.

1922.