Seysenbi kýni oblystyq mәdeniyet ortalyghynda Ábilqayyr han jerlengen oryndy anyqtau mәselesin talqylaugha arnalghan zertteushi ghalymdardyng kóshpeli júmys toby kenesi ótti.
Keneske oblys әkimi Eleusin Saghyndyqov, QR Parlamenti Senatynyng deputaty, belgili jazushy Ábish Kekilbay, QR Preziydenti Mәdeny ortalyghynyng diyrektory, filologiya ghylymdarynyng doktory, professor Myrzatay Joldasbekov, belgili ghalym, professor Serik Ájighaly bastaghan tarihshylar men arheologtar, sonday-aq topyraqtanushy, botanik ghalymdar, aqtóbelik ziyaly qauym ókilderi qatysty.
Oblys әkimi Eleusin Saghyndyqov kirispe sózinde halqymyzdyng tarihynda erekshe orny bar túlgha  Ábilqayyr hannyng qabirin anyqtap,  basyna kesene ornatu býkil qazaqqa ortaq, manyzdy is ekenin atap aitty.
Ábilqayyr hannyng Áyteke by audany aumaghyndaghy el auzynda «Han molasy» atanghan qorymda jerlengeni zertteushilerge mәlim. Biraq búl qorymda 942 qabir bar. Ábilqayyr babamyzdyng sýiegi naqty qaysysynda jatyr? Zertteushilerimiz osyny anyqtau maqsatynda on jyl boyy ter tógip keledi.
Shoqan Uәlihanov atyndaghy tarih jәne etnologiya instituty etnologiya jәne antropologiya bólimining mengerushisi, tarih ghylymdarynyng doktory, professor Serik Ájighaly 1998-2008 jyldar aralyghynda «Han molasy» qorymynda jýrgizilgen keshendi zertteulerding nәtiyjeleri turaly әngimeledi.
- Men elimiz aumaghyndaghy kóne eskertkishterdi zertteumen 35 jyldan beri ainalysyp kelemin. Osydan 35 jyl búryn Aqtóbe oblysynda tirkeuge alynghan eskertkishter sany ýsh-tórteu ghana bolsa, býginde 400-ge juyqtap otyr. Kóne zaman eskertkishterining manyzyna toqtalsaq, myna jaytty erekshe aitqym keledi: bir kezderi Resey jazushysy Soljenisinning Qazaqstannyng birqatar oblystaryn orys jeri dep mәlimdegeni esterinizde bolar. Mine, osynday jalghan әngimelerge qarsy basty dәlel retinde biz sol jerlerdegi ata-balarymyzdan qalghan eskertkishterdi, eski qorymdardy algha tarta alamyz, - deydi Serik Ájighaliy.
«Han molasy» da kóne qorym. Múndaghy keybir qabirler  XVI ghasyrdan qalypty. Qorym Qabyrgha ózenining Ólkeyekke qúyar túsynan 4 shaqyrym qashyqtyqta túr. Búl mandy ertede Jappas jәne Altyn rulary meken etipti. Qazir múnda tek tómpeshikter men key tústardaghy qúlpytastardan basqa eshtene kózge ilikpeydi. Bir kezderdegi kýmbezdi tamdar jermen-jeksen bolghan…
Ábilqayyr han sýiegining osy qorymda jatqandyghyn el auzyndaghy derekter ghana emes, orys zertteushilerinen qalghan jazba derekter de rastaydy. «Han molasy» turaly 1771 jyzylghan N. Rychkovtyn; 1832 jyly jazylghan A. Levshinnin; 1835 jyly jazylghan D. Eristovtyng maqalalarynda aitylghan. Al I. Kraft 1898 jyly «Han molasynyn» Torghaydan 80 shaqyrym jerde ekenin, han qabirining basynda ósip túrghan aghash baryn jazyp qaldyrghan, sonday-aq qazaqtardyng ol jerdi qasiyetti oryn sanaytynyn da atap kórsetken.
Derekterde Ábilqayyr hannyng qypshaq dәstýrimen jerlengeni aitylghan. Yaghny qaru-jaraghy ózimen qosa kómilgen. Qabir basyna hannyng úly Núraly 12 terek ekken desedi.
Han qabirin naqty anyqtauda zertteushiler osy derekterge sýienip otyr. Qorymdaghy qay qabirde qaru-jaraq bar, qay tústyng topyraghynan aghash izi bayqalady?.. Áriyne, búdan 260 jyl búryn egilgen aghashtyng ornyn tabu onay emes. Zertteushiler osy zamanghy tehnikanyng mýmkindikterin paydalanugha tyrysyp otyr. Qajetti mamandar jan-jaqtan, tipti, shetelderden de shaqyrylghan. Aytalyq, 2007 jyly Beligiya men Italiyadan kelgen mamandar qorymdy delitaplanmen úshyp jýrip әr týrli biyiktikten suretke týsirgen. Al qabirlerde metall bar-joghyn anyqtau ýshin georadar paydalanylghan. Sol arqyly 942 qabirding arasynan zertteu nysany retinde birnesheuin ghana bólip alugha mýmkindik tuypty.
Zertteu júmystary әzir ayaqtalghan joq. Degenmen…
Áriyne, Ábilqayyr babamyzdyng sýiegi jatqan qabir naqty anyqtalghan kýnde, búl jer iysi qazaq ýshin erekshe oryngha ainalatyny belgili. Ol jerde kesene túrghyzu isi nazargha alynyp otyr. Qazir de sәuletshiler tarapynan әzirlenip jatqan jobalar bar. Solardyng birimen keneske jinalghandardy Qazaqtyng memlekettik sәulet-qúrylys akademiyasynyng professory Lәilә Túrghanbaeva tanystyrdy.
1979 jyly «Ýrker» romanyna dayyndyq barysynda «Han molasyna» jazushy Ábish Kekilbay arnayy kelgen eken. Jazushy auyl adamdarynyng jón silteuimen Ábilqayyr han qabiri basynda bolghan. Jinalghandar sol sapar estelikterin tyndady. Jazushy Ábilqayyr hannyng ólimi, ol jerlengen oryn turaly kóptegen jazba jәne auyzsha derekterdi algha tartty.
Eleusin Saghyndyqov jiyn qorytyndysynda sóilegen sózinde Ábilqayyr hannyng qabiri naqty anyqtalghan kýnde onyng basyna layyqty kesene túrghyzylatyndyghyn aitty.
- Ol jaghyna alandamanyzdar, bәri de layyqty týrde atqarylatyn bolady, - dedi oblys әkimi.
Keshe  oblys әkimi Eleusin Saghyndyqov, belgili jazushy Ábish Kekilbay jәne zertteushi ghalymdar toby «Han molasynyn» basynda boldy.

I. ÓTEMIS
«Aqtóbe» oblystyq gazeti 28 mamyr 2009 jyl