Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Alashorda 6627 16 pikir 25 Mamyr, 2018 saghat 12:20

Kólgir sayasat tәsilderi eldi nege sonshalyqty ilandyrady?

ÝN QOSU

«Jana Qazaqstan» forumynyng bastamasyna oray

Jalghasy. Basy portalymyzda "Biz qazir "quyrshaq" respublika emespiz! Aqtandaqtardyng әdil baghasyn alar kez keldi" degen taqyryppen jariyalanghan bolatyn.

TAZARU JOLYNDAGhY BIR BELGI

Shanyraq kóteruine kezinde «Qazaq әdebiyeti» gazeti de úitqy bolghan, keregesin qoyysyp, uyghyn shanshysqan Respublikalyq erikti «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamy býginde ózining maqsat-mýddesin oryndau jolyndaghy manyzdy bir belesine taqalyp keledi. Qogham mýsheleri ýstimizdegi jylghy aqpannyng 16-kýni búrynghy NKVD ghimaratynyng qasynda stalinizm qúrbandary mәiitterin jer qoynyna berip, eskertkish qoymaq.

Stalinizm men onyng zardaptary aitudan da, jazudan da kende emes,  bir qaraghanda, búl – jauyr bolghan taqyrypqa ainalghan, tipti, eldi jalyqtyra bastaghan tәrizdi kórinedi. Degenmen, adamdardy, halyqtarymyzdy auyr qasiretterge dushar etken, kýlli tynys-tirshiligimizdi kýizeltken  totalitarlyq jýie men onyng pirәdarlarynyng is-әreketterining tabighatyn tolyq ashyp týsinip aldyq dep aita almaghan bolar edik. Mәselen, qazirgi tanda qylmys degen auyr tanbamen kýmәnsiz, batyl aimandalghan kýlli búrmalaular men jazalaular, ashtyq qyrghyny, qarapayym adam húqyn jer etu derekterining qay-qaysysy da kezinde búqaranyng qoldauyn tauyp otyrdy. Nelikten? Jәdigóilik pen ekijýzdi kólgir sayasat, resmy týrde ótirik aita salu tәsilderi eldi sonshalyqty ilandyrdy. Qalaysha? Ári solardyng bәri jarty ghasyr boyy moyyndalmay, jasyrylyp keldi. Múnyng syry nede? Stalinizm qalyptastyrghan qúrylymnyng týrli buyndaryndaghy keybir resmy múragerleri tap sol eski sayasat qylmystaryn әli de qorghashtap, jartykesh shyndyqtyng shetin shygharumen ghana shekteluge tyrysatynyn, ókinishke qaray, kýndelikti qogham ómirinen әli kýngi kórip kelemiz. Sebep qayda? Adam taghdyryn oiynshyq etkender arada úzaq jyldar ótse de tolyq әshkerelengen joq, al múnday mýmkindikting boluy, yaghni, әshkerelenbey, aiyptalmay, jaza tartpay qaludyng mýmkin ekendigi jana qylmystargha da jol ashyp qoyatynyn ekining biri bile me? Jalpy, adamdar kýni keshegi teris saldarymen әigi memlekettik iydeologiyanyng jymysqy jolmen, әli de týsin ózgertken stalinshilder qolymen o jaq, bú jaqta ot tútatyp jýrgeninen habardar ma? Ajyrata bile me sony? Stalinizmning týp-tamyryn aiqyndau býgingi kemshilikti asha biluge, ertengi tirlikti bayandy etuge apararyn dәl basyp aiyra alar kisiler kóp pe? Osy taqylettes súraqtardyng barshasyna әrbir adam óz sanasynda qanaghattanarlyq jauap taba alghan jaghdayda kóksegen qoghamymyzgha jetuding alghysharty jasalsa kerek. «Ádilet» qoghamynyng mýsheleri osylay oilaydy. Stalinizmdi býge-shigesine sheyin әshkereleu – adamdardy moralidyq túrghydan qayta jaraqtanugha aparatyn jol. Al imandylyq daryghan kisilermen shynayy demokratiyalyq danghylgha jasqanbay betteuimiz kәmil. «Ádilettin» baghdarlamalyq múrattaryn qúptaghan qúqyq qorghau organdarynyng ókilderi songhy kezderi stalinizm qúrbandarynyng qabirlerin tabu isine belsene aralasyp jýr. Almaty, Aqtóbe, Qaraghandy, Qyzylorda sekildi basqa da oblystarda repressiya men ashtyq saldarynan ólgenderding kómilgen jerleri izdestirilip, tiyisti zertteuler jýrgizildi. Birqatar oryndarda zirattargha belgi qoi rәsimi jýzege asyryluda. Sonday isting reti, mine, astanagha da kelip qaldy.

Tayauda ótken júmysshy alqasynyng mәjilisinde Respublikalyq «Ádilet» qoghamy basqarmasynyng tóraghasy Sanjar Orazúly Jandosov stalinizm qúrbandaryna bayyrghy Ishki ister halyq komissariaty ornalasqan, astynghy qabatynda talay bozdaq oqqa úshqan ghimarat qarsysyna eskertkish qoi jónindegi úsynysqa Qazaq SSR Memleket qauipsizdigi komiyteti men qala ókimetining basshylyghy qoldau kórsetkenin habarlady. Búdan song qaraly rәsimdi ótkizuding egjey-tegjeyi talqylanyp, qogham mýsheleri Aytjan Butiyn, Sәule Túrarqyzy Rysqúlova, Mardan Baydildaev, Aleksandr Lazarievich Jovtiys, Shota Ydyrysúly Uәlihanov, Viktor Iliich Snitkovskiy, qalalyq  «Ádilet» qoghamynyng tóraghasy, belgili tarihshy Kenes Núrpeyisov jәne taghy basqalar týrli úsynystar aitty. Sot-medisinalyq saraptama ýshin prokuraturanyng qatysuymen belgisiz beyitterden jinap alynghan atylghan adamdardyng sýiekterin jer qoynyna beru reti men ziratqa qoyylar eskertkish ýlgileri әngime boldy.

Keleshekte ýlken monument túrghyzylaryna kýmәn joq, al әzirge, 16 aqpanda, stalinizmning belgisiz qúrbandary basyna ýlken qara tas qoyyp, taqta ornatu jobalanuda. Tasqa qashalar sózder kelisildi. Jovtis úsynghan mәtin qabyl alyndy. Eshqanday tynys belgisi qoyylmay, ónkey jәy әriptermen týsiriletin búl sózder eki tilde bylay ornalastyrylmaq:

bizding dәuirding qasiretti qúrban-sheyitterine

ashtyqtan qyrylghandardyng óli aruaq-keyipterine

týrmelerde azap shekkender men aidalyp aqyret kórgenderge

jazyqsyz atylyp ólgenderge

osy jerge qoyylady eskertkish

1991

jertvam tragicheskoy nashey epohiy

pogibshim ot goloda

zamuchennym v turimah y v ssylkah

bezvinno rasstrelyannym

zdesi pamyatnik budet postavlen

1991

 

Qaraly-saltanatty rәsimge qatysugha ókilder respublikanyng shartarapynan keler dep kýtilude. Olar, әriyne, óz aimaqtaryndaghy jazyqsyz jazagha úshyraghandardyng qabirlerinen topyraq ala keledi. NKVD janynda jasalmaq ziratqa alys qorymdardan tabylghan atylghandardyng sýiekterin әkelip qoigha niyet etushiler de bar. Osy orayda búl kindik estelik orynda mynanday jazuy bar  taqta ornatylady dep úigharyluda:

Múnda

Qazaqstan jerindegi

belgisiz molalardan tabylghan

stalinizm qúrbandarynyng mýrdeleri

jatyr.

Zdesi pokoyatsya

ostanky jertv stalinizma

iz bezymyannyh mogiyl,

obnarujennyh na zemle Kazahstana.

Qaraly mitingte stalindik lageriler azabyn shekkender, júrtshylyq ókilderi, meshit, shirkeu, ghibadathanalar qyzmetshileri qatysady dep kýtilude. Aldyn-ala oilastyrylghan jón-joralghy, aza tútu rәsimderinen song qúran oqyluy yqtimal. Hristian, katoliyk, basqa da din ókilderine, jalpy kýlli jiylghandargha óz ilanymdaryna qaray imandyq sharttaryn oryndaugha jaghday tughyzylady dep jobalanuda. Jalpy,  «Ádilet» qoghamynyng búl is-sharasy respublika halqynyng nazaryn qayghyly tarihymyzgha audara otyryp, barsha últ pen úlys ókilderin birlikke shaqyrary kәmil. «Ádilettin» jergilikti jerlerdegi mýsheleri búl kýnge dayyndyqpen keler, tarihi-aghartushylyq, nasihattyq júmystaryn pәrmendi týrde damyta týser degen senimdemiz.

17 qantar 1991 j.

 

MÝDDE BIR BOLGhAY

Dýbirli ózgerister kezeni kózqarastary әrtýrli partiya, úiym,
qozghalystardyng ómirge keluin mýmkin etti. Qalamgerler úiymy oghan
ýlken mәn bere qarauda. Jazushylar    odaghy    qalam    qayratkerlerinin    kәsibiy    jәne ekonomikalyq mýddelerin, shygharmashylyq ónimderi men múralaryn qorghaytyn, shygharmashylyq izdenisterining auqymyn keneytuge jәne tanymal etuge septesetin, ózin-ózi qarjylandyru joldaryn, sonday-aq halyq taghdyryn, memleket taghdyryn, eldik mәselelerdi de nazarda ústap otyratyn úiym retinde ómir sýre bermek. Búl rette, әriyne, kóp iske janasha, uaqyt talabyna say qarau kerek ekendigi belgili. Al, odaq júmysyn júrtshylyq elendey kóz tigip otyratynday kókeydegi dәrejege jetkizu – ishki qýrylymdy jetildirip, basqarma komissiyalary men shygharmashylyq birlestikter júmystaryna qalamgerlerding ynta bildire qatysuyna jaghday jasaugha, basqa da tvorchestvolyq odaqtarmen, týrli mýddeli mekemelermen ózara ýilesimdi is-sharalaryn oilastyryp jýrgizuge, san-aluan qoghamdyq qozghalystardy jazushy parasatymen ortaq arnagha baghyttay  biluge  baylanysty. Úzaq merzimdik baghdarlamamyzdaghy qogham tynys-tirshiliginen manyzdy oryn alar, sóitip ózge shygharmashyl úiym, mekeme, sayasy partiyalar men qozghalystardy ózara jaqyndastyrar deytin birer jýmys tarmaghyn ortagha salayyk.

Qazirgi tandaghy basty paryzymyz – egemendi, tәuelsiz memleket  bolu jolyna týsken respublikamyzdyng bolashaghyn bayandy etuge atsalysu. Búl oraydaghy naqty baghdarlamalyq baghyt rstinde – erteng egemendik tútqasyn ústamaq býgingi jas azamattarymyzdy tәrbiyeleytin pәrmendi kórkemsózge keng jol asha bergen jón. Kishi buyndy tereng ilanymgha ie etip, kópúltty halqymyzdyng birligin, tendigin, dostyghyn saqtau iydeyalaryna adaldyq ruhynda qalyptastyruda kórkem tarihpen tәrbiyeleuding manyzy zor. Múnday maqsatqa qyzmet etetin belester halqymyz ótken jolda az emes. Tariyhqa sinirgen enbekter tarihy qayratkerlerding býgingi kýn biyiginen saralaghanda ne istemegenine qarap emes, ózderinen búrynghylarmen salystyrghanda jana ne istegenderine qarap baghalanugha tiyis degen qaghidany Lenin aitqandyqtan emes, әdil sóz bolghandyqtan shyn mәninde basshylyqqa alar kez jetti. Kezekti qúryltaydan keyin odaqtyng ótkizgen túnghysh is-sharasy –repressiya tamúghynan qaytarylghan qalamgerlerimizge as beru boldy. Imandylyqqa, birlikke bastaytyn búl qadam jalghasyn taba beruge tiyis. Stalindik-goloshekindik alapat asharshylyq qúrbandaryn aza tútyp, eske alatyn kýndi Jogharghy Kenes tóralqasy belgilep berdi. Respublika bop as beretin búl kýnning mәnin ashatyn tanymdy sózder Qazaqstan әdebiyeti jasalatyn bes tilde de jariya bop jatsa – barsha últ pen úlystyng ortaq maqsatqa birlesuins kepil bolary sózsiz.

Qazaqtyng últtyq-demokratiyalyq qozghalysynyng bel ortasynda qay kezde de publisister, aqyn-jazushylar jýrgeni mәlim. Olar, alash qúryltayy hattamasynda keltirilgen tizim boyynsha atap aitqanda – Álihan Bókeyhanov, Ahmet Baytúrsynov, Eldes Omarov, Mirjaqyp Dulatov sekildi  qalam qayratkerleri,  qozghalystyng sol kezdegi biyik shyny bolghan tarihy Ekinshi jalpyqazaq kúryltayyn ýiymdastyryp, ótkizdi. Qúryltay Halyq Kenesining qúramyna Álihan Bókeyhanov, Mústafa Shoqaev, Halel  Dosmúhamedov, Múhamedjan Tynyshbaev, Oqu komissiyasynyng qúramyna Ahmet Baytúrsynov, Maghjan Júmabaev, Eldes Omarov, Teljan Shonanov tәrizdi, keyin «ýlken terror» qúrbany bolghan әdebiyetshi-ghalymdardy saylady. XX ghasyrda qazaq   halqynyng eldik mәselesin sheshuge týnghysh iri kólemde, zang jýzinde talpynys jasalghan sonau 2-qúryltaydyng 75 jyldyghy kele jatyr. Kýni keshege deyin shoshynyp kelgen sol tarihy oqighany óz mәninde, tarihy mereytoy retinde atau lәzim. Qazaqtyng memlekettiligin qalpyna  keltiruge sol tústaghy revolusiyalyq-demokratiyalyq oy túrghysynan, naqty әreketimen kóringen halyq úldaryn әdebiyet, kino, sahna, muzyka, sәulet, mýsin ónerleri tilderimen elge tanyta beruge múryndyq bolghan jón, óitksni búlar qazirgi tang talabynan tuyndaytyn qajettilik. 2-jalpyqazaq sezining materialdaryn jariyalau, sheshimderine, odan
keyingi oqighalargha týsinik beru – býgingi ahualymyzdy aiqyn úghugha
jәrdemdesetin shara.

Respublika azamattarynyng memlekettik sezimin úshtay týsuge
memleketimizding negizi qalanghan kezennen tanymdy tuyndylar beru on
әserin tiygizer edi. Birin-biri almastyrghan imperiyalar ydyrap bitken son, HV ghasyrda,  1465 jyly qazaqtyng túnghysh derbes, tarih sahnasyna Qazaqstan atyn iyemdsnip shyqqan tәuelsiz memleketi shanyraq kótergenin airyqsha mәn bere nasihattaytyn shaq tudy. Qazaq memleketining qúrylghanyna 530 jyl tolady. Osy manyzdy merekeni 1995 jyly atap ótudi nasihattyq túrghydan qamtamasyz etuge osy bastan kýlli tvorchestvolyq odaqtardy, shygharmashyl kýshterdi jýmyldyra alsaq – jas úrpaqqa azamattyq kózqaras pen patriottyq sezim teliytin tәrbiyelik mәni zor kórkem-tanymdy shygharmalar qatarynyng kóbengine jol ashylady. Qazaq memleketining 530 jyldyq kedir-búdyrly jolyndaghy airyqsha izderge shygharmashyl kýshter nazaryn audaru maqúl. Solardyng biri – jonghar memleketining halqymyzgha aqtaban shúbyryndy, alqakól súlama qasiretin әkelgen 1723 jylghy súrapyl shabuylynyng 270 jyldyghy. Ol – qazaqty auyr qayghygha batyrghan jyl tuyndysy, qaraly saltanatymen barshagha әigili azaly әn – «Elim-ay» gimnining 270 jyldyghy. Ol – basqa týsken qayghy-qasirst pen qan jylatqan zarly әn býkilhalyktyq ajaldan qútqarar erek te dara jol retinde núskaghan birlesu, el birligin qasterleu, azattyq jolynda kýsh biriktiru iydeyasynyng 270 jyldyghy. Osy orayda 1726 jyly qazaq astanasy Týrkistan shahary manyndaghy Ordabasy biyiginde ótken úly kenes pen onyng basqynshygha qarsy shayqasatyn qazaqtyng birikken qolyn qúru turaly tarihy sheshimin airyqsha mәn bere nasihattau paryz. Birikken әskery kýshting qazaq qalalaryn birinen song birin azat etip, jaugha әldeneshe mәrte oisyrata soqky bergeni mәlim. Ásirese, 1729 jylghy Anyraqay shayqasyndaghy jenis qazaq halqy jýrgizgen Otan soghysy barysyndaghy iri betbúrys, azattyq әpergen sheruding aldy boldy. 1994 jyly búl úrysqa 265 jyl tolady. Anyraqay dalasy orystyng Kýlik dalasynday ardaqtalugha tiyis. Ázirge, әlde kezdeysoq pa, әlde aldynghy tolqyn aghalarymyzdyng әigili tarihy soghysqa eki ghasyr toluyn eske qaldyrudy oilaghany ma, kim bilsin – Anyraqay atauy 1929 jyly salynghan temir jol boyyndaghy bir stansiyagha ghana berilgen kýiden asqan joqpyz.

Egemendik tuy kóterilgeli respublikamyzda jana dәstýr qalyptasyp  keledi. Halqymyz Keneske qaraghaly túnghysh ret Abylay, Bógenbay, Qabanbay, Sypatay, Isatay syndy batyrlarymyzgha as berdi. Endi jogharyda aitylghan tarihy oqighalargha tyghyz baylanysty, mereyjasy 1993 jyly «Aqtaban shúbyryndyny» eske alumen qatar keletin esimge qúrmet     kórsetuge әzirlenu lәzim. Ol – Ábilqayyr batyrdyng tughanyna 300 jyl toluyn atap ótu. Ábilqayyr batyr búdan 265 jyl búryn, 1726 jylghy Úly keneste jerimizdi jonghar basqynshylarynan azat etu ýshin qúrylghan qazaqtyng birikken jasaqtarynyng bas qolbasshysy bolyp saylandy. Yaghni, ol halyqtyn, memleketimizding últtyq әskerining túnghysh bas sardary lauazymyna ie bolghan batyr. Ataqty Abylay osy 1726 jyly, Ábilqayyr bastaghan qazaq qoly qúramynda, 15 jasynda, jongharlargha qarsy soghysta kózge týsti.  Ataqty Bógenbay, Qabanbaylar osy birikken  qol qúramyndaghy jasaqtardy basqaryp, azattyq kýresin jýrgizdi. Olardyng bәri de aqtaban shúbyryndy, alqakól súlama jyldaryndaghy Otan soghysynyng danqty qaharmandary. Demek,  olardyng birikken qimyldaryn bas qolbasshynyng ýsh ghasyrlyq mýsheltoyy qarsanynda janghyrtyp bayqau – qalam, qylqalam sheberlerining abyroyly boryshy sanalugha tiyis. Taqqa múragerlikpen emes, jeke basynyng qabiletimen jetken Ábilqayyr esimine qatysty iri tarihy aktige – Reseymen eki arada 1731 jylghy qazan aiynda jasalghan shartqa osy kýnderi 260 jyl tolyp otyr. Keyingi jyl ózgeristeri búl oqighanyng bórkimizdi aspangha atyp quanatynday emestigin úqtyrghannan shyghar, dóngelek datany eleusiz qaldyrdyq. Dúrysynda – búl sharttyng shyn syryna ýnilip, imperiyagha 400 jyl qyzmet etkenin búldaytyn kazak-orys qoqanloqqylarynyng astaryn ashyp. әshkerelep kórsetuge tiyis edik. Ábilqayyr men onyng ainalasyndaghylar Reseymen shart jasasu arqyly Resey qolastyndaghy qalmaq pen bashkúrttyng kezek shapqynshylyghyna toqtau salugha ýmittendi, kesapaty shyghystaghy jonghardan әldeneshe asyp týsui yqtimal kazak-orys shapqynshylyghyn boldyrmaudy kózdedi. Teristikten tilip ótken Ermak qaraqshylarynyng qandy joryghy bizden góri Ábilqayyr zamanyna taqauyraq ekeni belgili ghoy. Aq patshagha 400 jyl ilgeride adal bolghanyna maqtanatyn býgingi kazak-orystyng atalarynan keler qaterdi Abylay da anyq úqqandyqtan, 1740 jәne 1771 jyldary, yaghni, eki mәrte Resey tәjine ant berdi. Reseyge bodan boludy Bógenbay da, Qabanbay da qoldady. Demek bizge batyr da anghal babalarymyzdyng tap irgesindegi imperialistik memleketpen qarym-qatynasta kórsetken sayasy tvorchestvosyn әdil baghalay bilu qajet. Sonda keyinderi aramzalyqpen jýrgizilgen otarlaugha olardyng aiypty emestigin zayyr úghamyz.

Qysqasy, egemendi memleketimizding azamattaryn birlikke, dostyqqa shaqyratyn tarih sabaghyn jýrgizute qolayly uaqyt tuyp otyrghanda, qapyda  qalmay, barsha shygharmashylyq úiymdardy tarta otyryp, dәuir talabyna layyq kórkem-tanymdy shygharmalardyng shapshang da mol jazyluyna qamqorlyq jasaugha tiyispiz. Aldaghy júmys barysynda múqiyat eskeriler jәitterding bir parasy osynday. Biz búlardy oqyrman nazaryna respublikamyzda   qaulap kóbeyip kele jatqan sayasy partiyalar men qoghamy kozghalystar ókilderi qalamgerler ordasynan bәrin ortaqtastyrar ortany tauyp jýretindey bolsa degen ýmitpen úsynyp otyrmyz.

21 qazan 1991 j.

 

1930-JYLDARGhY AShARShYLYQ: SEBEPTERI, AUQYMY, ZARDAPTARY

Konferensiyany ashardaghy kirispe sóz

Qúrmetti qauym, biz býgin elimizding tarihynda óshpes iz qaldyrghan qasiretti kezeng – 1931–1933 jyldarghy últtyq apat jayynda pikir almasugha jinalyp otyrmyz. El  sanasyna tereng jara salghan 30-jyldarghy asharshylyqtyng Kenestik dәuirde jabyq taqyryp bolghany belgili. Ashtyq zúlmaty kóshpendi júrtty qynaday qyrdy, onyng ajaldy tyrnaghynan esh  qazaq әuleti din-aman qútyla almady, sondyqtan da ol totalitarlyq standart jengen zamannyng ózinde  esh úmytylghan joq. Tek ashtyqtyng milliondaghan jazyqsyz qúrbandaryn ashyq eske alu mýmkin bolmady. Otyz ekinshi jyl nәubeti ol shaqta ot bastarynda, onashada ghana sybyrlap aitylatyn. Barshamyzgha belgili, 1986 jylghy Jeltoqsan kóterilisine baylanysty Qazaqstan bastan keshken «Kishi 37-jyl» ahualynyng yzghyryqty kezeni artta qalyp, demokratiyanyng «altyn kýregi» erkin ese bastasymen,  «aqtandaghy» mol tarihymyzgha syn kózben qaraugha kiristik.

1988 jyly Mәskeude stalindik qughyn-sýrgin qúrbandarynyng adal esimderin tiriltuge kirisken  «Memorial» qozghalysy payda bolghanda,  artynsha Almatyda da sol maqsatta bastamashy top qúrylyp, úiymdastyru júmystaryn qolgha aldy. Bizdegi qozghalystyng ereksheligi – stalinizm qylmystary retinde tek sayasy repressiyalardy әshkereleu ghana emes, sonymen birge, stalindik-bolisheviktik búrmalaulardyng asa qayghyly saldary, el sanasynda  kýlli halqymyzdyng tragediyasynyng simvolynday qabyldanatyn «Otyz ekinshi jyl» degen qandy әriptermen jazylyp qalghan alapat  asharshylyqtyng shyndyghyn ashu edi. Sol shaqta «Qazaq әdebiyeti» gazeti shyn mәninde jeke-dara jariyalylyq minberi boldy. Onda asharshylyq jayynda alghash ret jazushy Smaghúl Elubaevtyng ótkir maqalasy jaryq kórdi. Úiymdastyru komiytetining júmysyna belsene qatysqan kórnekti aqyn Túrsynhan Abdrahmanovanyn  «32» degen publisistikalyq poemasy jariyalandy. Asharshylyq qúrbandaryna eskertkish qoi ýshin qarjy jii maqsatymen bankten arnayy esepshot ashylghany habarlandy. Aqyry, qozghalys mýshelerining respublikanyng әr týkpirinen kelgen ókilderi 1989 jylghy sәuirde qúryltayshy konferensiyasyn ótkizip, «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamyn qúrdy. Al asharshylyq kezenining shyndyqtaryn ashu Qoghamnyng baghdarlamasyndaghy ózekti mәselelerding biri retinde belgilendi. «Ádilet» iydeyalary qanattandyrghan jas ghalymdardyng bir toby Ortalyq múraghat janynan tarihy aghartu birlestigin qúrdy. Qazaq uniyversiyteti tarih fakulitetining oqytushylary studenttik ekspedisiyalar úiymdastyryp, jer-jerden qarttardyng sol qasiretti kezeng jayyndaghy estelikterin jazyp ala bastady.

Osynday rettermen «Ádilet» tughyza bilgen qoghamdyq pikirding ong nәtiyjesi sol, memlekettik tәuelsizdik jariyalanysymen, elimizding sol kezgi parlamentining – Jogharghy Kenesting alghash qolgha alghan isining biri 1931–1933 jyldarghy asharshylyqtyng sebep-saldarlaryn zertteu boldy. Jogharghy Kenes Tóralqasy qúrghan komissiya  osynau últtyq apatty egjey-tegjeyli tekserip, alghashqy qorytyndylaryn jasady. Asharshylyqty stalinizmning asa iri qylmysy retinde atap, is jýzinde kóshpendi júrtqa jasalghan genosid dep tapty. Almatydaghy búrynghy NKVD ghimaraty janyndaghy Qaraghayly toghayda bolashaq eskertkish oryny belgilenip, tas qoyyldy. Tas qoy saltanatynda Qazaqstan «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamynyng alghashqy preziydenti, belgili memleket jәne qogham qayratkeri Sanjar Orazúly Jandosov sóz sóiledi.

Ár jylghy 31 mamyr asharshylyq qúrbandaryn eske alu kýni bolyp belgilendi. Alayda búl kýn sol 1992 jyldan bastap bir de bir ret óz mәninde, biyik dengeyde, memlekettik dәrejede atap ótilgen joq. Al 1997-shi – Tatulyq pen eske alu jyly osy 31 mamyr «Sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alu kýni» retinde belgilengeli beri, jyl sayynghy osynau eske alu kýninde asharshylyq nәubeti jalpy sóz bolghanmen, mәsele negizinen «ýlken terror» dәuirinde jazyqsyz atylghan azamattarymyzdyng aruaghyna taghzym etu tasasynda qalyp keledi deuge bolady. Múnyng basty sebebi kenestik dәuirde qalyptastyrylghan jәne odan әli de tolyq aryla qoymaghan stereotiptik úghymda jatyr – bizding biylik buyndaryndaghy azamattarymyz tәuelsizdikting alghashqy jyldarynda asharshylyq turaly sóz qozghau qúddy orys halqyna qarsylyqty bildiretindey, últ arazdyghyn tudyratynday qabyldady, sonday kózqarastan kýni býginge deyin tolyq aryla qoyghan joq. Al shyntuaytynda, mәselening týp-tamyry patshalyq imperiyanyng ornyna jana da kýiretkish sipatpen biylikke kelgen sayasy jýiede, bolishevizmning taptyq iydeologiyasynda, әsire tapshyldardyng qily asyra silteulerinde jatqan bolatyn.

Qazirgi Qazaqstannyng ontýstik ónirinde – Týrkistan ólkesi aumaghynda bolishevikter atty jasaqtaryn jabdyqtaugha qazaq jylqysyn ala túryp,  qazaqtargha – «ekonomikalyq túghyry әljuaz, markstik ilim túrghysynan bolashaghy joq» kóshpendilerge azyq-týlik bóluden bastartty, onyng ornyna olar «әlemdik revolusiya jasaugha tiyis qyzyl  әskerdi» asyraudy dúrys kórdi. Ólkede  kenes ókimetining ornauymen birge bastalghan alapat ashtyq millionnan astam kóshpendi júrtty ajal tyrnaghyna iliktirdi. Mústafa Shoqay tanbalaghan әshkere-anyqtamamen aitqanda,  «bolishevizmning ashtyq sayasaty» 1917–1918 jyldary qazaq halqynyng sol kezdegi sanynyng tórtten birine ólim qúshtyrdy. Sonau «bolishevikterding ashtyq sayasaty» permanentti sipat aldy, 1921–1923 jyldary Qazaq ólkesi aumaghynda ýlken ashtyq boldy.  Últ ziyalylary sol kezende jylu jiyp, ashyqqan audandargha mal aidap aparyp berudi úiymdastyrdy. Óteuine, kenestik sotqa tartyldy. Sondaghy sot materialdary búl kýnde zertteushileri men týsindirushilerin tosyp, múraghat sóresinde jatyr. Ashyqqan audandardaghy halyqqa ortalyqtan azyq-týlik bólgizu, tipti el-júrttyng asharshylyqqa úshyrap jatqanyna qyzyl Mәskeudi sendiru  mýmkin emes-tin, – jer-suy men halqy birikkennen keyin ótkizilgen Birtútas Qazaqstan Kenesterining 1925 jylghy túnghysh qúryltayynda Ortalyq Atqaru Kenesining tóraghasy Seytqaly Mendeshev delegattargha osynday syr ashty. Sonday ahualda halqymyz sol shaqqy mólsherining taghy bir shiyreginen airylghan edi.

«Bolishevizmning ashtyq sayasaty» 1931–1933 jyldary airyqsha arsyzdyqpen jәne asqan jәdigóilikpen jýrgizildi. Búghan Nikita Hrushevting jeke basqa tabynudy әshkerelegen jyldary aitqan myna sózderi dәlel: «Qazaqstanda oryn alyp túrghan adam tózgisiz asharshylyqtan qazaq halqy týgeldey qyrylyp qaludyng az-aq aldynda túrghanyn biz Stalinge aitqanymyzda, ol: «Búl sary pәleketterden tek sonday jolmen ghana qútylugha bolady» dep jauap berdi». Mine, «halyqtar әkesi» qúrghan sayasy jýiening qylmysty úsqynyn osydan-aq bile berinizder. Bolishevizm úryndyrghan últtyq apattyng osynau ýshinshi kezeninde – otyz ekinshi jylghy alapat asharshylyqta – halqymyz sol kezgi mólsherining teng jartysyn joghaltty. Shamasy jetken azshylyq shet elderge ótip ketuge mәjbýr boldy.

Qatygez de qylmysty jýieni aiyptay otyryp, sol jýiege adal qyzmet etken jauapty qyzmetkerlerdin, qatardaghy kommunisterdin, bylayghy júrt ókilderinin  arasynda osynau últtyq tragediyagha jaybaraqat qaray almaghandar bolghanyn úmytpauymyz kerek. Olar Mәskeudegi, Almatydaghy biyik basshylyqqa ashtyq qasiretining alghashqy belgilerin habarlaudan bastap, jappay sipat alghan mysaldardy aityp dabyl qaqty. Tipti, ortalyqtyng emissary Filipp Goloshekindi ornynan bosatpayynsha respublikadaghy auyr jaghdaydy týzetu qiyn bolatyny jóninde Qazaq ólkelik partiya komiytetining buro mýshesi, Halyq komissarlary kenesining tóraghasy Oraz Isaev Ortalyq Komiytetke jazbasha úsynys jasady. Biraq  olargha Bas hatshy Stalin joldas tóbesinde túrghan totalitarlyq biylik qúlaq asqan joq. Qazaq Ólkelik partkomy men  Halkomkenesining ókili Oraz Jandosov respublikadaghy 162 audannyng ishinde ashtyq nәubetining zardabyn erekshe tartqan Sarysu audanynyng ýshten biri ghana aman qalghan júrtyn jana qonysqa kóshirip, tirshiligin jandandyruda kóp júmys atqardy. Audan halqynyng býgingi úrpaghy belgili memleket qayratkerining búdan alpys bes jyl ilgergi syn shaqta sinirgen enbegine rizashylyghynyng belgisi retinde, tayauda ghana onyng aruaghyn úlyqtady. Kezinde audan ortalyghyna ainaluyna tikeley septigi tiygen Saudakent auylyna Jandosovtyng mýsinin somdatyp eskertkish túrghyzdy.

Ýsh dýrkin soqqan ashtyq apatta tórt jarym millionnan astam adam opat bolghan. Solardyn  sýiegi ýstine milliondaghan syrttan kelip qonystanghandar kýshimen Qazaqstanda sosialistik qúrylys kórigi qyzdyryldy. Osynau jasampaz enbek kórigin qyzdyrushylar qazaq halqy bastan keshken qasiret auqymyn bilgen joq. Bosap qalghan jerde ortalyqtyng tәtti úrany jetegimen «tyng iygerdi». Óz erikterinen tys, qazaqtardy óz otanynda halyqtyng ýshten birine de jetpeytin últtyq azshylyq dengeyine týsirdi. Sóitip, tiyisinshe, qogham tynys-tirshiligining barlyq salasynda qazaqtyng últtyq mýddesi shekteu kóruine, janama týrde bolsa da, sebep boldy. Elimizde ómir sýrip jatqan barsha júrt osylar jayyndaghy shynshyl tarihty biluge tiyis, onday bilim jer-suymyzdy   meken etken barsha últ ókilderining qazaq tóniregine toptasuyn arttyrady. Shyntuaytqa kelgende, elimizdegi naghyz tatulyq pen birliktin, últtyq damu men jarqyn bolashaqtyng bekem negizin – barsha halyqty tek sol janghyrtylghan ashy da qasiretti tarihpen tәrbiyeleu arqyly ghana qalaugha bolar edi.

iyNESKO Bas konferensiyasynyng 34-sessiyasy Ukrainadaghy asharshylyqtyng 75 jyldyghyna oray is-sharalar ótkizu jayynda Qarar alghany mәlim. Qararda milliondaghan jazyqsyz ukrain qaza tapqan 1932–33 jyldarghy Asharshylyqty eske sala otyryp, totalitarlyq stalindik rejimning qatygez is-әreketteri men sayasaty saldarynan oryn alghan tragediya qazirgi jәne bolashaq úrpaqqa demokratiyalyq qúndylyqtardy, adam qúqtaryn jәne zandylyqty saqtau maqsatyndaghy eskertu bolugha tiyis degen senim bildirilgen-di.  Mәrtebeli halyqaralyq jiyn Ukrainada, Rossiyada, Qazaqstanda, búrynghy KSRO-nyng basqa da bólikterinde oryn alghan asharshylyq qúrbandarynyng  aruaghyna bas iyip, kónil aitty.    Tarihtyng osynau qasiretti betinen bolashaq úrpaq sabaq alu ýshin ony aghartushylyq jәne ghylymiy-zertteushilik baghdarlamalargha engizuge jәne solar arqyly Asharshylyq jayyndaghy aqparatty keng taratugha shaqyrdy.

Biz ótkizgeli jinalghan ghylymiy-praktikalyq konferensiya da әlem qabyldaghan imandy, iygi maqsattargha qyzmet eteri kýmәnsiz. Qazaqstannyng «Ádilet» tarihi-aghartu, qúqyq qorghau qoghamy men Almaty oblystyq múraghaty múryndyq bolyp otyrghan «1931–1933 jyldarghy asharshylyq: sebepteri, auqymy, saldary» taqyrybymen ótpek respublikalyq konferensiyany ashyq dep jariyalaymyn.

20 qarasha 2008 j.

 

 QAZAQ ÚLTTYQ APATY TARIHYN BARShA JÚRT BILUGE TIYIS

...Elimizde ómir sýrip jatqan barsha júrt, etnostyq toptar qazaq últtyq apaty jayyndaghy shynshyl tarihty biluge tiyis. Shynshyl  tarihty bilu jer-suymyzdy meken etken týrli últ ókilderin qazaq tóniregine tyghyz toptastyra týsedi. Shyntuaytqa kelgende, barsha halyqty tek sol janghyrtylghan ashy da qasiretti tarihpen tәrbiyeleu arqyly ghana elimizdegi etnosaralyq naghyz tatulyq pen birliktin, últtyq damudyng jәne jarqyn bolashaghymyzdyng bekem negizi qalanary kýmәnsiz. Osynday múratty ústanyp úiymdastyrylghan konferensiyada belgili ghalymdar, múraghatshylar, zertteushiler jasaghan bayandamalar men habarlamalar, aitqan estelikter men oi-pikirler búdan 75 jyl ilgeride ótken alapat asharshylyqty jan-jaqty taldady, sebep-saldarlaryna toqtalyp,  aldaghy mindetterdi aiqyndaugha talap qyldy.

Tarih ghylymdarynyng doktory, professor Talas Omarbekov «Kenestik totalitarlyq jýiening sharualardy qudalau sayasaty: bastaulary, sipaty, nәtiyjeleri» atty taqyryppen jasaghan bayandamasynda kóshpendilerding 30-jyldarghy qayghyly taghdyryn reseylik múraghattardan alynghan  naqty derektermen janghyrtty. «Memleketting menshik qatynastaryn ozbyrlyqpen iyemdenui jәne osy ýderisting tragediyalyq saldarlary» degen taqyryppen bayandama jasaghan tarih ghylymdarynyng doktory, professor Júldyz Abylghojin 30-jyldarghy asharshylyqty kommunistik partiya men kenes ókimeti eldi industriyalaumen tyghyz úshtastyra jýrgizgen reformalarmen baylanysta qarastyrdy. Kezinde Jogharghy Kenes Tóralqasy qúrghan komissiya qúramynda zertteu júmystarymen ainalysqan búl ghalymdar «ashtyq neden boldy?» degen saualgha jauap beruge úmtylsa, filologiya ghylymdarynyng kandidaty, dosent Ashat Álimov «endi ne isteu kerek?» degen súraqtyng jauabyn ózining «Asharshylyq qúrbandaryn qalaysha este saqtaymyz?» degen bayandamasynda nobaylaugha tyrysty. Taldyqorghandaghy akademik Joldasbekov atyndaghy ekonomika jәne qúqyq akademiyasynyng rektory retinde ol studentter kýshimen jýrgizip jýrgen zertteulerining alghashqy nәtiyjelerin, әlemdik órmektordan arnayy sayt ashqanyn aityp, búl júmysty keng jolgha qongdyng jan-dýniyeni tazartu, ruhty kýsheytu orayynda ólsheusiz zor mәni bolaryn әngimeledi.

QR Preziydenti Múraghatynyn, Ontýstik Qazaqstan, Qaraghandy oblystary memlekettik múraghattarynyng jauapty qyzmetkerleri Anargýl Zúlqasheva, Aydyn Isataeva, Ludmila Kiyseleva konferensiya qozghaghan mәseleni arhivterde saqtalghan qújattar men  materialdar negizinde ashyp tolyqtyra týsti. 30-jyldarghy asharshylyq taqyryby kórkem әdebiyette qanday oryn alghany jayynda professor Zýbarjat Boranbaevanyn, Iliyas Jansýgirov shygharmashylyghyndaghy ashtyq nәubeti kórinisteri  turaly aqiyq aqynnyng úly Sayat Jansýgirovting zertteuleri, ardager Nasken Núrmúhambetov bala kezinde kuә bolghan asharshylyq oqighalary, «Ádilet» qoghamynyng atqarushy diyrektory Sholpan Amanjolovanyng әuletinde saqtalghan estelikter,  qogham mýsheleri Qyzghaldaq Júbanova men Gennadiy Zemeliding pikirleri konferensiya  mazmúnyn bayyta týsti.

Jambyl oblysy Sarysu audandyq әkimdigining ókili jazushy Pernebay Dýisenbinning asharshylyqta qatty kýizelgen halyqty qútqaruda zor enbek etken Oraz Jandosovtyng ókimet ókili retinde úiymdastyrghan naqty kómek sharalary audannyng 80 jyldyghyna arnalghan derekti filimde ýlken tebirenispen әngimelengeni, qayratkerge eskertkish qoyylghany turaly habary sýiinishpen tyndaldy. Aldaghy uaqytta zertteushiler men qoghamdyq úiymdar osynau ashtyq apatynyng tәrbiyelik sipatyna mәn bere otyryp, taghlym alu qajet tústaryn keng nasihattauda birlesip atqarugha tiyis mindetter haqynda «Últ taghdyry» qozghalysynyng basqarma mýshesi Bolat Dýisembi oy qozghady.

Konferensiyagha qatysushylardyng birauyzdan qorytqan oiyna qaraghanda, elimizding tarihynda óshpes iz qaldyrghan osynau qasiretti kezeng – 30-jyldarghy úly asharshylyq dushar etken últtyq apatty býkil halyq bolyp eske alyp túratyn arnayy kýn belgileuding manyzdylyghy kýmәn tughyzbaydy. Halyqtarynyng belgili bir payyzy asharshylyqta opat bolghan Ukraina, Resey búl orayda eleuli týrde qozghalyp jatyr, eseyReR demek, kenes ókimeti túsynda aranyn ashyp dýrkin-dýrkin soqqan ashtyq zúlmaty halqynyng jalpy sanynyng edәuir mólsherin joyghan, tútastay qyrylyp ketuding az-aq aldynda qalghan Qazaq eli endi jaybaraqat jata bermese kerek. Parlamenttin, atqarushy biylikting osy mәselege sergek qaraghany jón.

Sonau  alapat asharshylyq qúrbandarynyng aruaqtaryna arnap jer-jerdegi meshitterde, shirkeulerde, ghibadathanalarda qúran, dúgha oqytudy dәstýrge ainaldyru qajettigi týsinikti.  Shejireshi júrtymyz óz әuletterining asharshylyq saldarynan ýzilgen bútaqtaryn týgendep, esimderin janghyrtyp, ortaq shejire-qazangha qosyp jatsa, keleshekte Qasiret kitabyn týzuge jәne evreylerding qonyr indet qúrbandaryna arnalghan әigili «Yad va Shem» («Jad pen Esim») muzeyindegidey tarihy taghlymy eresen múrajay jabdyqtaugha bolar edi. Osynday paydaly, bolashaqqa qyzmet etetin júmystardy jandandyrugha halyq ókildigining múryndyq boluy airyqsha manyzdy.

22 qarasha 2008 j.

 

TOTALITARLYQ ÓTKENIMIZDEN – DEMOKRATIYaLYQ BOLAShAQQA

press-reliyz  – baspasóz ýshin habarlama  – press-reliyz

Qazaqstan «Ádilet» tarihi-aghartu jәne qúqyq qorghau qoghamy men QR Ortalyq memlekettik múraghaty «Ádilet» qoghamynyng qúryluyna 20 jyl toluyna arnalghan «Ádilet» qoghamy:  totalitarlyq tarihtan – demokratiyalyq bolashaqqa» degen taqyryppen ghylymiy-praktikalyq konferensiya ótkizedi. Konferensiyada memleketting óz azamattarynyng qúqtaryn jappay búzuy, stalinizm zardaptaryn joi, jazyqsyz jazalanghandardy  qúqyqtyq túrghydan qorghau, biylikpen, ózge úiymdarmen qyzmettestik mәseleleri sóz bolady. Júrtshylyqqa ýndeu qabyldanady. Konferensiyanyng bastalar aldynda «Ádilet» tarihynan viydeomaterialdar, taqyryptyq fotokórme  kórsetiledi. Konferensiyagha «Ádilet» qoghamynyng mýsheleri, ghalymdar, qogham qayratkerleri, júrtshylyq ókilderi, Halyqaralyq tarihi-aghartu, qúqyq qorghau jәne qayyrymdylyq «Memorial» qoghamy Basqarmasynyng ókili qatysady.

***

ALMATY. Mamyrdyng 28-i. QazAqparat (Erlik Erjanúly) – «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamy Alash azamattarynyng iydeyalaryn úrpaq sanasyna siniru isine belsene atsalysyp keledi. Búl jayly býgin Almatyda ótip jatqan «Ádilet» qoghamy: totalitarlyq tarihtan – demokratiyalyq bolashaqqa» dep atalatyn ghylymiy-tәjiriybelik konferensiyagha qatysushylargha QR Preziydent Ákimshiligi Ishki sayasat bólimining mengerushisi Darhan Mynbaydyng joldaghan qúttyqtau hatynda aityldy, dep habarlaydy QazAqparat. «Biz Qazaqstannyng tәuelsizdigi men tútastyghy jolynda kýresken azamattardy erekshe qadirley biluimiz kerek. Osy rette Qazaqstan «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamynyng 20 jyldyghyna arnalyp otyrghan totalitarlyq jýiening «aqtandaq» betterin ashugha baghyttalghan býgingi konferensiyanyng manyzy zor dep bilemin», degen Darhan Mynbaydyng hatyn qatysushylargha «Ádilet» tarihi-aghartu jәne qúqyq qorghau qoghamynyng preziydenti Beybit Qoyshybaev oqyp berdi. Onda QR Preziydenti Ákimshiligining Ishki sayasat bólimining mengerushisi «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamynyng qasiretti sayasy qughyn-sýrgin jәne asharshylyq shyndyqtaryn ashuda, sayasy repressiya nauqandarynyng qúrbandaryn anyqtauda jәne aqtauda kóp júmystar tyndyrghanyn aitady. Sonday-aq olardyng úrpaqtarynyng qúqyqtaryn qorghaugha, sayasy qughyn-sýrgin men ashtyq qúrbandary jerlengen oryndardy anyqtaugha, belgi qoygha, eng bastysy, Alash azamattarynyng iydeyalaryn úrpaq sanasyna siniru isine belsene atsalysyp kele jatqanyn atap ótken.

Vstupiytelinoe slovo

Qúrmetti aghayyn! Dorogie druziya! Biz býgin «Ádilet»  tarihi-aghartu qoghamynyng qúrylghanyna 20 jyl toluy qúrmetine ótkizilmek ghylymiy-praktikalyq konferensiyagha jinalyp otyrmyz. Konferensiyamyzdyng qarastyratyn jalpy taqyryby «Ádilet» qoghamy:  totalitarlyq tarihtan – demokratiyalyq bolashaqqa» – «KIPO «Adiylet»: ot totalitarnogo proshlogo k demokraticheskomu budushemu» dep atalyp otyr. Múnda tereng mәn bar. Múnda tarihy shyndyqqa jauap beretin әdiletti tújyrym bar. Óitkeni  Qazaqstannyng «Ádilet» atty erikti tarihi-aghartu jәne qúqyq qorghau qoghamy – elimizdegi úzaq jyldar patshalyq qúrghan totalitarlyq biylikting qúrsauy ydyryp, demokratiyanyng «altyn kýregi» ese bastasymen úiymdasqan alghashqy ýkimettik emes úiymdardyng biri. Ol dýniyege kelgen bette tarihymyzdyng qasiretti betterine erekshe nazar audaryp, stalindik zansyzdyq jyldary jazyqsyz jazalanghan agha úrpaq ókilderining esimderin tiriltu arqyly, búrmalanghan shyndyqty qalpyna keltiru arqyly – qayta qúru sayasaty jariya etken demokratiyalyq qúndylyqtardy naqty iske ainaldyrumen shúghyldandy. Sol jolda halyqtyng qoldauyna ie bolyp, edәuir tabysqa jetti. Al búl jetistikterding bәrinde «Ádilet» qoghamynyng múrattaryna meylinshe berilip enbek etken alghashqy «әdiletshilerdin» qomaqty ýlesi boldy. Olardyng birqatary, ókinishke qaray,  býgin bizding aramyzda joq.

Za 20 let obshestvo «Adiylet» poteryalo mnogih svoih chlenov. My gluboko soznaem, chto v pervye gody svoey deyatelinosty Obshestvo dostiglo shirokoy narodnoy podderjky blagodarya samootverjennym trudam teh svoih pervyh rukovodiyteley y chlenov pravleniya, kotoryh segodnya net sredy nas. My ne mojem ne vspomniti ih v etot chas  poiymenno. Eto Sanjar Urazovich Djandosov, gosudarstvennyy deyateli, pervyy predsedateli pravleniya, rukovodivshiy deyatelinostiu obshestva «Adiylet» nachinaya s momenta sozdaniya v techenie treh let. On pogib v 1992 godu. Blagodarya userdii Sanjara Urazovicha, smogly poluchiti v nachale 1990 goda iz Federalinoy Slujby Bezopasnosti  Rossiyskoy Federasiy spisky 633 kazahstansev, rasstrelyannyh v gody repressiy v Moskve. Zatem, cherez mesyas, po prosibe «Adiylet», byl poluchen vesi spisok kazahstansev, rasstrelyannyh po reshenii Voennoy kollegiy Verhovnogo  suda SSSR za vesi period gosudarstvennogo terrora. Ona kopii otveta adresovala v Komiytet nasionalinoy  bezopasnosty Respubliky Kazahstan. My blagodarny FSB RF za operativnyy otvet na prosiby «Adiylet». Sanjar Urazovich naladiyl  horoshiye, delovye otnosheniya s KNB RK, chto pozvolilo Obshestvu sovmestno s arhivom spesslujby plodotvorno rabotati y po vyyavlenii mest  massovogo zahoroneniya rasstrelyannyh, y sostavlenii polnogo spiska repressirovannyh. KNB respubliky v 1991 godu v torjestvennoy obstanovke peredal obshestvu «Adiylet» vse dannye o rasstrelyannyh y osujdennyh po vsem oblastyam Kazahstana. Pry Sanjare Urazoviche byly provedeny v respubliyke pervye obshestvenno-politicheskie meropriyatiya po razvenchivanii bespriymernyh jestokostey stalinizma. S ego iymenem svyazany raskopky v Janalyke, meste, gde bylo tayno zakopano samoe bolishoe kolichestvo rasstrelyannyh, provedenie sudebno-medisinskoy ekspertizy naydennyh ostankov, takje ustanovlenie kamnya v sosnovom boru v Almaty, vozle byvshego zdaniya NKVD,  kamnya, vozveshaishego o soorujeniy v budushem zdesi monumentalinogo pamyatnika jertvam goloda 1932-33 godov. On byl inisiatorom sozdaniya Assosiasiy repressirovannyh, provodil uchrediytelinoe sobranie etoy organizasii  zdesi, v etom zale Sentralinogo gosarhiva. Posle Sanjara Urazovicha, s 1992 goda preziydentom Obshestva byl akademiyk, doktor istoricheskih nauk, professor, laureat Preziydentskoy premiy mira y duhovnogo soglasiya 1997 goda Manash Kabashevich Kozybaev. On  vozglavlyal «Adiylet» v techenie desyaty let, vploti do svoey konchiny v 2002 godu.  Pry Manash Kabasheviche na shirokui nogu postavleny byly issledovateliskaya y prosvetiyteliskaya deyatelinosti Obshestva, provedenie nauchnyh konferensiy po razlichnym aspektam totalitarizma, nalajen vypusk rasstrelinyh spiskov. Po predstavlenii «Adiyleta» v 1997 godu desyaty ulisam goroda Almaty daly iymena repressirovannyh obshestvennyh deyateley, uchenyh, rabotnikov kulitury.

Za proshedshie dvadsati let, krome nazvannyh lis – pervyh rukovodiyteley obshestva «Adiylet», ushly iz jizny chetyre ih zamestiytelya – viyse-preziydenta. Uchenyi-foliklorist Mardan Keldibaevich Baydildaev, aktivno prorabotavshiy v inisiativnoy gruppe po sozdanii Obshestva y zatem izbrannyy na uchrediytelinoy konferensiy zamestiytelem predsedatelya pravleniya, mnogo sil otdal organizasionnoy deyatelinosti, rasprostranenii ego iydey sredy shirokoy obshestvennosti. Smerti oborvala ego obshestvenno-poleznui deyatelinosti v 1994 godu. V 1999 godu skonchalsya professor, doktor filologicheskih nauk  Aleksandr Lazarievich Jovtiys. On v totalitarnye gody perevodil na russkiy yazyk stihy Magjana Jumabaeva, organizovyval vechera pamyaty opalinyh poetov, za chto presledovalsya spesslujboy, podvergalsya obyskam, uvolen s raboty. Y v techenie semy let nigde ne prinimaly na rabotu, toliko Sanjar Urazovich Jandosov, kogda stal zavedyvati otdelom nauky y obrazovaniya SK partiiy,  ustroil ego prepodavatelem v KazPY iymeny Abaya.  Aleksandr Lazarievich v gody perestroyky napisal knigu «Kak ya ugrojal Komiytetu gosudarstvennoy bezopasnosty ily Pod kolpakom KGB», gde opisal svoy zloklucheniya.  On kak viyse-preziydent Obshestva «Adiylet», vozglavlyal rabotu po svyazyam s obshestvennostiu, aktivno rabotal v arhiyve KNB, uchastvoval v rabote po zashiyte prav repressirovannyh. My v godovshinu ego konchiny vyshly s predlojeniyem v gorodskie vlasty s predlojeniyem ustanoviti memorialinui dosku k domu, gde on projival, no vstretily burokraticheskui volokitu dliytelinostiu pochty desyati let. Kak  nam soobshily iz gorakimata, skoro nachnet rabotati komissiya po onomastiyke. Nadejda v polojiytelinom resheniy nashego voprosa iymeetsya, y my nadeemsya k desyatiyletii so dnya ego smerty provesty zadumannoe meropriyatiye. Drugoy viyse-preziydent Obshestva uchenyi-arhivist Marat Jaksybekovich Hasanaev pogib 2002 godu. On operativno vyyavlyal arhivnye dokumenty, y svoimy nauchno-publisisticheskimy statiyamy sdelal dostoyaniyem obshestvennosty mnogie ranee neizvestnye vopiishie fakty o jertvah repressiy y goloda Tridsati vtorogo goda, sozdaval politicheskie portrety repressirovannyh rukovodiyteley respubliki. V 2007 godu my poteryaly akademika, doktora istoricheskih nauk, professora, laureata Gosudarstvennoy premiy respubliky Kenesa Nurpeisovicha Nurpeisa, kotoryy na postu viyse-preziydenta Obshestva mnogo sil otdaval istoriko-prosvetiyteliskoy rabote, privlekal molodyh uchenyh k izuchenii jizny y deyatelinosti  nasionalinyh deyateley 30-h godov, a v poslednie gody jizny ispolnyal obyazannosty Preziydenta obshestva «Adiylet».

Proshu postichi ih pamyati vstavaniyem. Spasibo. Proshu saditisya.

Dorogie druziya, o deyatelinosty Obshestva bolee podrobno budet rasskazano v predusmotrennom v programme nashey nauchno-prakticheskoy konferensiy doklade.

Deyatelinosti KIPO «Adiylet» za 20 let 

Qymbatty dostar, elimizde keng kólemde jýrgizilgen sayasy qughyn-sýrgin nauqanynyng zardaptary úshan-teniz bolghany mәlim.  Solardyng biri mynau: sayasattyn  solaqaylyghynan jazyqsyz jazalanyp, atylghan, lagerilerde japa shekken bozdaqtardyng úrpaqtary ortalyqtyn  orystandyru qúryghyna eng aldymen ilikti, ana tilinen aiyryldy. Olardyng kóbi ýshin qazirgi kýnning ózinde de memlekettik tildi erkin mengerip alu onaygha týsip jatqan joq. Osy jәitti, sonday-aq aramyzda syrttan kelgen qonaqtarymyzdyng da baryn eskerip,  bayandamany orys tilinde jasaugha rúqsat súraymyn.

Kazahstanskoe istoriko-prosvetiyteliskoe obshestvo «Adiylet» yavlyaetsya odnoy iz pervyh nepraviytelistvennyh organizasiy respubliki. Uchrediytelinaya konferensiya obshestva sostoyalasi 14 aprelya 1989 goda. A podgotoviytelinaya rabota k etomu sobytii nachalasi eshe vesnoy 1988 goda. V to vremya veyaniya perestroyky nachaly vhoditi v nashu zakostenelui jizni. Uhodil v istorii zloveshiy «Malyy 37-y god», ustroennyy pravyashey kommunisticheskoy partiey y ee repressivnym apparatom. Kak izvestno, eto byl zverinyy oskal totalitarizma, proyavlennyi  v svyazy s izvestnymy vystupleniyamy molodejy v dekabre 1986 goda. Tem ne menee, pisati o  Dekabriskom vosstaniy 86-go togda poka ne razreshali, no v to je vremya osobo ne prepyatstvovaly poyavlenii v periodiyke publikasiy o «belyh pyatnah» istorii, voskreshenii iymen partiynyh y gosudarstvennyh deyateley, repressirovannyh v gody stalinskogo bezzakoniya y predannyh zabvenii, vosstanovlenii pravdy ob ih jizny y deyatelinosti. Edinstvennoy tribunoy svobodnoy v etom otnosheniy mysly togda byla respublikanskaya liyteraturnaya gazeta «Kazah adebiyetiy», gde rabotal glavnym redaktorom pisateli Sherhan Murtaza. Zametno probudilsya interes obshestvennosty k zapretnoy v totalitarnye gody teme. V eto vremya vsesoiznye gazety donosily vesti o voznikshem v Moskve dviyjeniy «Memorial», kotoroe pod znamenem boriby so stalinizmom, razoblacheniy prestupleniy perioda stalinizma y uvekovechenii pamyaty jertv stalinskih repressiy bystro privlekal v svoy ryady ogromnuy massu ludey. Eta vesti yavilasi iskroy, broshennoy v nashu posttotalitarnui, perejivaishui opredelennoe brojeniye  obshestvennuiy jizni. Vskore iz chisla tvorcheskih rabotnikov – jurnalistov, pisateley, ludey nauki, iskusstva skolotilasi inisiativnaya gruppa, y ocheni bystro takoe je dviyjenie razvernulosi v Almaty. Sostoyalosi sobranie potomkov jertv stalinizma, predstaviyteley nauchnoy y tvorcheskoy intelliygensii, gde byl sformirovan podgotoviytelinyy komiytet po organizasionnomu oformlenii etogo demokraticheskogo dviyjeniya vo glave s Bulatom Iliyasovichem Jansugurovym-Gabitovym. Na zasedaniyah podgotoviytelinogo komiyteta vyyasnyalisi voprosy, s kotorymy nadlejalo zanimatisya. Stavilisi zadachy po izuchenii etapov repressiy, reabilitasiy nezakonno osujdennyh, takje istoriy strashnogo goloda, unesshego ogromnoe kolichestvo chelovecheskoy jizni. Vyrabatyvalsya ustav budushey organizasii. Ustanavlivalisi svyazy s mestnymy aktivistamy po organizasiy podobnogo dviyjeniya v oblastyah y s moskovskim «Memorialom». V noyabre 1988 goda Verhovnyy Sud Kazahskoy SSR reabilitiroval alashordinsev, rasstrelyannyh v 30-e gody. V dviyjenie vovleklisi y ih potomkiy.

Gruppa aktivistov nashego dviyjeniya – eto Sanjar Jandosov,         Mardan   Baydildaev,  Saule   Aytmambetova,   Viktor      Snitkovskiy  – v yanvare 1989 goda prinimala uchastie v rabote uchrediytelinoy konferensiy Vsesoyznogo istoriko-prosvetiyteliskogo, pravozashitnogo y blagotvoriytelinogo obshestva «Memorial», pozje prevrashennogo v Mejdunarodnoe. Kak izvestno, Vsesoiznoe obshestvo «Memorial» vozglavily vmeste s akademikom Andreem Dmitriyevichem Saharovym chetyre sopredsedatelya. Odin iz sopredsedateley obshestva «Memorial», rektor Rossiyskogo gosudarstvennogo gumanitarnogo uniyversiyteta Yuriy Nikolaevich Afanasiev prinyal uchastie v rabote Almatinskoy konferensii, sostoyavshemsya v Dome kino, gde poluchilo organizasionno oformlenie Kazahstanskoe istoriko-prosvetiyteliskoe y pravozashitnoe obshestvo «Adiylet». Uchrediytelyamy «Adiylet» byly Soyzy kiynematografistov, pisateley, arhiytektorov, dizaynerov Kazahstana y redaksiya gazety «Kazah adebiyetiy». Pervym rukovodiytelem  obshestva «Adiylet» byl izbran izvestnyy gosudarstvennyy deyateli Sanjar Urazovich Jandosov. Kak on otmetil v statie «Keshegimiz kýngirt bolmasyn», opublikovannoy 30 iinya 1989 goda na stranisah glavnoy gazety respubliky «Sosialistik Kazahstan», chlenov obshestva «Adiylet» obedinyait gumanisticheskiye, obshechelovecheskie prinsipy, neterpimosti k bezzakonii, uniyjenii, k prenebrejenii pravamy cheloveka y narodov, ony osujdayt priymenenie nasiliya kak sredstva resheniya obshestvennyh problem y sosialinyh konfliktov. Voorujennye takimy kachestvamy «adiyletovsy» za gody deyatelinosty obshestva sposobstvovaly vozrojdenii duhovnoy jizny strany, vosstanovlenii istoricheskoy y zakonnoy spravedlivosti, deformirovannoy za gody kulita lichnosty y massovyh repressiy, dalineyshemu razvitii obshestvennogo soznaniya, stroiytelistvu pravovogo gosudarstva.

Pravlenie obshestva planirovalo y provodilo rabotu po raznym napravleniyam: uchastvovalo v reabilitasiy jertv politicheskih repressiy, vyyavleniy mest ih zahoroneniy  y ustanovleniy pamyatnyh znakov, zashiyte prav ih potomkov, zanimalosi ustanovleniyem pravdy o golode 30-h, propagande znaniy o tragicheskom proshlom nashey strany. V pervyy je god svoego obrazovaniya, sovmestno s Gosudarstvennym muzeem iskusstv iymeny Abilhana Kasteeva «Adiylet» ustroil vystavku «Rekviyem. Dokumentalinye y hudojestvennye sviydetelistva vremeniy». Otvetstvennym za eto meropriyatie byl chlen pravleniya, predsedateli kuliturno-prosvetiyteliskoy komissiy Obshestva Viktor Snitkovskiy. Zdesi vpervye vystavlyalisi dokumenty y materialy, rasskazyvaishie o tragicheskoy sudibe mnogih rabotnikov kulitury. Vpervye eksponirovalisi proizvedeniya repressirovannyh, proshedshih turimy, lagerya y ssylky hudojnikov, kotoryh obedinyala obshnosti sudeb ih sozdateley. Vesnoy 1990 goda bylo obnarujeno mesto massovogo bezymyanogo zahoroneniya v bliz aula Janalyk. Aktivistamy Obshestva s uchastiyem predstaviyteley silovyh vedomstv v liyse zamestiytelya predsedatelya KGB Almatinskoy oblasty Syata Tokpakbaeva y zamestiytelya prokurora oblasty Onlasyna Jumabekova byly provedeny raskopki, sobrano try meshka chelovecheskih kostey, kotorye byly peredany sudebno-medisinskoy ekspertiyze. Cherez dva mesyasa posle etogo «Adiylet» poluchil pisimo oblprokuratury za podpisiu Jumabekova, gde soobshalosi o prokurorskom zaklucheniy – Janalyk yavlyaetsya mestom massovogo zahoroneniya rastrelyannyh v 1937–38 gody.  Okazalosi, chto bolee 3,5 tysyach rasstrelyannyh v podvalah NKVD tayno vyvezeny y zakopany iymenno zdesi. Eto bylo samoe bolishoe zahoronenie jertv politicheskih repressiy, obnarujennoe aktivistamy Obshestva. Obnarujennye ostanky 1993 godu byly predany zemle Janalyka. Sostoyalosi  torjestvennoe perezahoronenie obsledovannogo praha rastrelyannyh s  ustanovleniyem pamyatnogo kamnya, gde byly vysecheny takie stroki, napisannye Aleksandrom Jovtisom:   «Jertvam tragicheskoy nashey epohiy, Bezvinno rasstrelyannym, Tayno zarytym Zdesi pamyatnik budet postavlen».

Vopros soorujeniya pamyatnika v Janalyke byl reshen Preziydentom Respubliky Kazahstan Nursultanom Nazarbaevym posle priyema im v 2000 godu gruppy aktivistov «Adiyleta» vo glave s ego rukovodiytelem, akademikom Manashem Kozybaevym. V 2002 godu Nursultan Abiyshevich sam torjestvenno razrezal lentu etogo memorialinogo monumenta v Janalyke – Pamyatnika jertvam politicheskih repressiy. Segodnya gruppa uchastnikov nastoyashey nauchno-prakticheskoy konferensiy budut prinyaty rukovodstvom Almatinskogo gorodskogo akimata, na priyeme my dumaem podnyati vopros otnosiytelino 15 gektarov zemly vokrug Pamyatnika, nahodyasheysya v vedeniy «Adiyleta». Tam  pokoyatsya jertvy gosudarstvennogo terrora,  potomu sledovalo by razvernuti stelly s vysechennymy iymenamy rasstrelyannyh, vysaditi lesopark, a dom chabana, nahodyashegosya na nashey territoriy prevratiti v nebolishui musulmanskui mecheti y chasovniu russkoy pravoslavnoy serkvi. Preziydent Nazarbaev, idya navstrechu pojelaniyam «adiyletovsev», dal takje poruchenie ispolniytelinoy vlasty vydeliti byvshee zdanie NKVD pod muzey istoriy politicheskih repressiy y izdati sbornik vospominaniy potomkov jertv stalinizma. Kniga byla izdana. Y muzey byl otkryt, no, k sojalenii, prosushestvoval lishi poltora goda. Segodnya pry priyeme v akimate, dumai, y ob etom budet idty rechi.

Odnim iz vajnyh del obshestva «Adiylet» bylo uchastie v vyrabotke proekta zakona o reabilitasiy repressirovannyh. Komissiey  nashey rukovodil stareyshiy adiyletoves, akademiyk, doktor yuridicheskih nauk Murat Tajimuratovich Baymahanov. Zakon RK «O reabilitasiy jertv massovyh politicheskih repressiy» byl prinyat v 1993 godu, s teh por, na osnove etogo zakona, organamy prokuratury bylo reabilitirovano po strane bolee 340 tysyach nezakonno repressirovannyh. Jertvy repressiy zabvenii ne podlejat, iz ih tragicheskoy istoriy my doljny izvlekati urok. S etoy seliu postoyanno izuchaetsya tot period bezzakoniya. Po  inisiatiyve y aktivnomu uchastii «Adiylet» v raznye gody sovmestno s institutom istoriy y etnologiy iymeny Chokana Valihanova, Sentralinym gosudarstvennym arhivom, Arhivom Preziydenta RK, takje gosarhivom Almatinskoy oblasti, Almatinskim gorodskim akimatom, muzeem goroda provodilisi razlichnye nauchnye konferensii, kruglye stoly, seminary, posvyashennye «belym pyatnam» v istoriy nashego gosudarstva. Respublikanskaya nauchno-teoreticheskaya konferensiya «Problemy formirovaniya novogo obshestvennogo soznaniya y postroenie grajdanskogo obshestva v Kazahstane», gde s osnovnym dokladom vystupil preziydent Obshestva akademik Manash Kozybaev, s raznyh storon rassmatrivala prirodu stalinizma,  voprosy ochiysheniya obshestva ot naslediya stalinizma y nahojdeniya optimalinogo puty razvitiya y postroeniya grajdanskogo obshestva. Pod egidoy obshestva «Adiylet», pry aktivnom uchastiy adiyletovsev provodilsya seminar «Dokumenty sviydetelistvuiyt: materialy ob antinarodnoy politiyke totalitarnogo rejima v Kazahstane», gde na osnove arhivnyh dokumentov   raskryvalasi suti politicheskih prosessov, otkrytyh «sudebnyh prosessov», ispraviytelino-trudovyh lagerey, raboty po reabilitasiy y podgotovka k izdanii spiskov jertv massovyh politicheskih repressiy. Otdelinyy seminar byl posvyashen teme «Soprotivlenie totalitarnomu rejimu y politicheskie repressiy v Kazahstane», gde rassmatrivalisi vosstaniya sharua v 1929-32 gody y temirtauskie sobytiya 1959 goda. Po teme «Obshestvennoe soznanie v totalitarnom y posttotalitarnom gosudarstve» provodilsya kruglyy stol, otvetstvennym za ego provedenie byl viyse-preziydent Obshestva professor Aleksandr Jovtiys, gde rassmatrivalisi sostoyanie obshestva, polojenie intelliygensii, hudojestvennogo tvorchestva, pechaty v sovetskoe vremya y v usloviyah nezavisimosti. Kruglyy stol byl posvyashen takje teme «Deportasiya narodov – prestuplenie totalitarnogo rejima», gde uchenye-adiyletovsy dokladyvaly ob arhivnyh dokumentah po deportasiy narodov v Kazahstan, ih razmeshenii, ob yuridicheskih aspektah etogo proizvola. Vo vseh etih meropriyatiyah uchastvovaly v kachestve organizatorov, vedushiyh, dokladchikov uchenye-adiyletovsy Manash Kozybaev, Murat Baymahanov, Marat Hasanaev, Kaydar Aldajumanov, Aleksandr Jovtiys.

Obshestvo «Adiylet» vnosil vesomyy vklad v razoblachenie prestupleniy totalitarno-terroristicheskoy sistemy vlasty protiv sobstvennogo naroda y formirovanie obshestvennogo soznaniya. Eto bylo dostoyno oseneno y v 1997 godu rukovodiytelu Obshestva Manashu Kabashevichu Kozybaevu byla prisujdena  Preziydentskoya premiya mira y duhovnogo soglasiya.

Nauchno-prakticheskaya konferensiya «Tragediya 1937: pamyaty jertv stalinskogo totalitarizma», provedennaya v svyazy s 70-letiyem toy krovavoy kampanii, gde vystupaly s dokladamy adiyletovsy Kenes Nurpeiys, Kaydar Aldajumanov, Nazira Jakauova, Saule Aytmambetova, Ayjan Kapaeva y drugiye,  utverjdala bespovorotnoe osujdenie politiky «bolishogo terrora». Interesno proshla respublikanskaya nauchno-prakticheskaya konferensiya «Golod 30-h: prichiny, masshtaby, posledstviya», posvyashennaya 70-letii Golodomora. Zdesi s osnovnymy dokladamy vystupily uchenye – doktora istoricheskih nauk, professora Julduz Abylhojin y Talas Omarbekov, takje dosent Ashad Alimov, byly ocheni poznavatelinye doklady arhivnyh rabotnikov, vystupleniya adiyletovsev.  Edinodushnym  vyvodom konferensiy bylo priznanie o neobhodimosty shirokogo rasprostraneniya znaniy, gorikoy pravdy ob iskusstvennom golode 30-h godov, vvergshego narod v nasionalinui katastrofu, ibo eto esti deystvennoe sredstvo ukrepleniya edinstva naroda Kazahstana.

Mnogie chleny obshestva ne toliko samy zanimalisi nauchnymy issledovaniyami, opublikovyvaly statii, vypuskaly monografii, no y vovlekaly desyatky molodyh uchenyh k izuchenii jizny y deyatelinosti  dostoynyh synov naroda 20–30-h godov, repressirovannyh v gody totalitarizma y lishi s ustanovleniyem demokratiy vozvrashennyh v jizni obshestva. Chleny Obshestva jurnalist Armiyal Tasymbekov, kinorejisser Ayaghan Shajimbaev, sozdaly dokumentalinuy kinolentu «ALJIYR», mnogie liyteratory pisaly na etu temu svoy hudojestvennye issledovaniya. S pervyh dney svoego sushestvovaniya «Adiylet» v tesnoy svyazy s obshestvennostiu, rodstvennikamy jertv stalinizma nachinal sostavlyati spisok bezvinno repressirovannyh, zatem, poluchaya cherez  arhivnye slujby FSB RF y KNB RK neobhodimye dannye, nachal izdavati sborniky rasstrelinyh spiskov pod nazvaniyem «Azaly kitap. Kniga skorbiy». Vsego v 1996-2004 gody  s pomoshiu oblastnyh akimatov vypusheny vosemi takih knig skorbi, gde byly opublikovany spisky rasstrelyannyh po odinadsaty oblastyam. Ostalinye pyati oblastey takie sborniky izdaly sami, estestvenno, my pomogaly im svoimy dannymiy.

V selyah organizasiy selenapravlennoy raboty s repressirovannymy y s potomkamy jertv totalitarizma, obshestvo «Adiylet» sozdaval pod svoim krylom spesialinye obshestvennye obediyneniya: v 1992 godu – Assosiasii jertv politicheskih repressiy y v 1999 – «Janashiyr», obediynenie liys, postradavshih ot repressiy. Obe ety organizasiy nashly svoy nishu v sety NPO respubliky y segodnya razvivait aktivnui deyatelinosti. Soderjatelinaya y interesnaya rabota provodilasi obshestvom «Adiylet» sredy shkolinikov. Eto konkurs issledovateliskih rabot starsheklasnikov «Chelovek v istorii. Kazahstan – HH vek». Konkurs  provodilsya  try goda podryad v 2000–2003 gody pry finansovoy podderjke fonda Soros-Kazahstan, gde rukovodiytelem byl Murat Muhtarovich Auezov. Rabot postupalo ocheni mnogo, kajdyy god po 500-600 issledovaniy. Dlya rassmotreniya rabot sozdan byl juri. Chlenamy jury byly Manash Kozybaev, Kenes Nurpeiys, Murat Baymahanov, Elena Gribanova, Yuriy Proskuriyn, Kaydar Aldajumanov, Ediyge Valihanov, Sattar Majitov y vash pokornyy sluga. Ejegodno opredelyalisi y nagrajdalisi pobediyteli. Luchshie issledovateliskie raboty voshly v otdelinuy knigu, izdannui s pomoshiu fonda Fridriha Eberta v 2003 godu.

Kak izvestno, v te dalekie strashnye gody respublika byla pokryta setiu konsentrasionnyh lagerey,  gde soderjalisi uzniky so vsego Sovetskogo soyza. Obshestvo  «Adiylet» v 1992 godu vmeste s «Memorialom» organizoval vstrechu uznikov Kengirskogo lagerya. V poselok Kengir sehalisi byvshie zakluchennye iz Moskvy, Leningrada, drugih gorodov SNG. Uchastnikom vstrechy ot «Adiyleta» byl Sayat Iliyasovich Jansugurov. On y Gennadiy Zemeli uchastvovaly v mejdunarodnoy konferensii, provedennoy sovmestno s partiey «Asar»  v Djezkazgane v 2004 godu v svyazy s 50-letiyem vosstaniya zakluchennyh Kengirskogo lagerya. V  2005 godu, v kanun Dnya pamyaty jertv politicheskih repressiy, sovmestno s partiey «Otan» byl organizovan avtoprobeg po kazahstanskim gorodam sistemy GULAG, gde prinimaly uchastie Sholpan Amanjolova, Venera Ihlasovna Kuanyshbaeva y Gennadiy Zemeli. «Adiylet»  vhodit v Mejdunarodnoe obshestvo «Memorial» y v ego ramkah podderjivaet delovye otnosheniya s podobnymy sebe po selyam y zadacham organizasiyamiy.   V  Mejdunarodnom «Memoriale» – istoriko-prosvetiyteliskie obshestva Rossiyskoy Federasii, Ukrainy, Belorussii, Kazahstana, Latvii, Germanii, Polishi, Italii, Izraili. Aktivisty «Adiyleta»  prinimaly uchastie v konferensiyah, proshedshih v Rossiy y Polishe. Prorabatyvalsya «Adiyletom»  vopros ob obmene na mejdunarodnom urovne dannymy o soderjavshihsya v lageryah repressirovannyh liys. Spesialinaya baza dannyh y programma po ee ispolizovanii sozdana chlenom pravleniya Obshestva, uchenym Saule Jakiyshevoy, na povestke dnya – ee realizasiya, kotoraya upiraetsya v finansirovanie proekta.

Idya navstrechu svoemu 20-letii, «Adiylet» v poslednee vremya  stal vesty raboty sredy obshestvennosty y studencheskoy molodeji, bolishe udelyal vnimaniya prosvetiyteliskoy storone svoey deyatelinosti. Nam dumaetsya, interesno y s polizoy dlya slushateley proshly konferensiya, posvyashennaya 70-letii Golodomora, ocherednye vypusky poznavatelinogo ustnogo jurnala, Vecher pamyaty repressirovannyh jurnalistov, prezentasiy sbornikov dokumentov Alashskogo dviyjeniya y materialov konferensii, posvyashennogo 70-letii nachala massovoy politicheskoy repressii, gde molodeji neporedstvenno obshalsya y slushal vospominaniy potomkov jertv totalitarizma. Segodnya my vyrajaem ogromnui blagodarnosti vsem organizasiyam, kotorye ohotno sotrudnichait y aktivno pomogait «Adiyletu» v dostiyjeniy ego ustavnyh seley, personalino diyrektoru Arhiva Preziydenta RK Vladimiru Nikolaevichu Shepeli, diyrektoru Sentralinogo gosudarstvennogo arhiva Venere Aytpaevne Baymaganbetovoy, diyrektoru Muzeya goroda Erbolatu Kudriyanovichu Auezovu, rektoru Kazahskogo Nasionalinogo pedagogicheskogo uniyversiyteta iymeny Abaya Seriku Jaylauovichu Praliyevu, dekanu istoricheskogo fakuliteta Taldybeku Nurpeisovu, rukovodiytelu Sentra Alash etogo uniyversiyteta Dane Mahatovoy, rektoru Akademiy truda y sosialinyh otnosheniy Muse Suleymenovichu Bespaevu, rektoru Tehniko-ekonomicheskoy akademii  kino y televiydeniya  Kulyash Sakenovne Bolsanbek, rektoru Taldykurganskogo instituta iymeny Joldasbekova Ashadu Alimovu. Takje blagodarim vseh uchenyh-istorikov, yuristov, pravozashitnikov, publisistov, jurnalistov, vsegda blizko k serdsu prinimaishih iydey «Adiyleta»,  za ih otzyvchivosti k prosibam Obshestva y beskorystnuy pomoshi.

Nado skazati neskoliko slov o predstoyashih delah. KIPO «Adiylet» stroit serieznye plany na budushee. Bezuslovno, neobhodimo dobitisya vossozdaniya muzeya istoriy politicheskih repressiy, politicheskoy istoriy Kazahstana, kotorogo, kak izvestno, bystro zakryli, dav prorabotati lishi okolo polutora let. Ocheni jelatelino, chtoby on raspolagalsya v istoricheskom zdanii, gde byl zloveshiy NKVD y v podvalah kotorogo shel rasstrel jertv. Volnuet nas y snesennyy pamyatnik v Astane. Osobenno ozabocheny my obustroystvom territoriy vokrug pamyatnika  v Janalyke. U adiyletovsev esti davnishnyaya mechta – postroit zdesi memorialinyy kompleks, sooruditi stelly s perechisleniyem iymen pokoyashihsya v tom meste jertv, prevratiti etu zonu v istoricheskiy y kuliturnyy obekt, gde ludy mogly by poluchiti serieznyy urok, sposobstvuyshiy vospitanii kajdogo istoriey. Nadeemsya izdati otdelinoy knigoy spisok jertv, pohoronennyh v Janalyke y dannyh o niyh. Nam neobhodimo naladiti obmen svedeniyamy o repressirovannyh grajdanah, soderjavshihsya v  lageryah GULAG, raspolojennyh na territoriy byvshego SSSR. Aktualinosti etoy raboty vyzvana tem, chto na territoriy Kazahstana otbyvaly nakazanie «vragy naroda» so vseh konsov Sovetskogo Soyza, a osujdennye kazahy y predstaviytely razlichnyh etnicheskih grupp, projivavshih v Kazahstane, otpravleny byli  v osnovnom v lagerya, raspolojennye v drugih respublikah. Sozdanie kazahstanskogo elektronnogo banka dannyh o zakluchennyh v lageryah Kazahstana pozvolit v budushem sovershati obmen dannymy s drugimy podobnymy elektronnymy spravochnikami, rabotaishimy v stranah blijnego y dalinego zarubejiya. Hotim dobitisya togo, chtoby vesi Kazahstan gluboko osmyslival tragicheskie stranisy istoriy respubliki, svyazannye i  s nezakonnymy repressiyami, y s totalinym golodom – nasionalinoy katastrofoy kazahskogo naroda, y delal pravilinye vyvody. Dlya etogo predlagaem predydushego 31-mu maya pyatnisu opredeliti Dnem pamyaty jertv iskussiyvennogo goloda 30-h godov. Nam predstoit eshe dobitisya soorujeniya pamyatnika Golodomoru, mesto kotoromu opredeleno nedaleko ot  zdaniya byvshego NKVD 17 let nazad ustanovleniyem spesialinogo pamyatnogo kamnya.

V tekushem arhiyve Obshestva sohranilsya ottisk probnogo nomera jurnala «Ádilet» ýni – Golos «Adiyleta», kotoryy ne vyshel v svet iyz-za otsutstviya sredstv. Nadeemsya v budushem, nakones-to otkryti svoy pechatnyy organ y selenapravlennee uchastvovati v propagande demokraticheskih sennostey y dalineyshey gumanizasiy obshestva. Slovom, raboty vperedy – nepochatyy kray... Spasibo za vnimaniye.

28 mamyr 2009 j.

 

Júrtshylyqqa ýndeu

«Qazaqstan «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamynyng 20-jyldyghyna arnalghan «Ádilet» qoghamy:  totalitarlyq tarihtan – demokratiyalyq bolashaqqa» («Kazahstanskoe istoriko-prosvetiyteliskoe obshestvo «Adiylet»: ot totalitarnogo proshlogo k demokraticheskomu budushemu») ghylymiy-praktikalyq konferensiyasyna qatysushylar memleketting óz azamattarynyng qúqtaryn jappay búzuy, stalinizm zardaptaryn joi, jazyqsyz jazalanghandardy  qúqyqtyq túrghydan qorghau, biylikpen, ózge úiymdarmen qyzmettestik mәselelerin, sonday-aq «Ádilet» iydeyalarynyng halqymyzdyng birligin nyghayta berudegi jәne elimizde demokratiyalyq qúndylyqtardy ornyqtyra týsudegi manyzyn jan-jaqty talqylay kelip,  júrtshylyqqa osynau arnayy ýndeumen shyghudy jón kóredi.

Totalitarlyq biylik jyldary Qazaqstanda 340 mynnan astam adam jazyqsyz sayasy qughyn-sýrginge úshyrady. Tek «ýlken terror» kezinde 120 mynnan astam adam repressiyalanyp, 25 mynday bozdaq oqqa baylandy. Al proletariat diktaturasyn jeleu etip jýrgizgen «bolishevikterding ashtyq sayasaty» (M.Shoqay)  nauqandarynda – 1917-18 jj. 1 millionnan, 1921-23 jj. taghy  1 millionnan astam astam kóshpendi, al 30-jj. tәrkileu, rejimge qarsylyq kórsetken kóterilisshilerdi әskery kýshpen basu, materialdyq qoldau kórsetpey otyryqshylandyru, zorlyqpen újymdastyru kezenderinde 2 millionday adam – sol kezgi qazaq halqynyng jartysyna juyghy asharshylyq qúrbany boldy. Qazaq jerine jalpy sany 1,5 millionday  nemis, korey, sheshen, ingush, balqar, kýrdi, meshettik-týrik, bolgar, grek, qyrym tatarlary, qalmaq jәne basqa da halyqtar ókilderi kýshtep kóshirip әkelindi. Osynau qasirettermen astastyra jýrgizilgen industriyalandyru, tyng kóteru nauqandarynda qazaq jerine kenes odaghynyng ortalyq audandarynan milliondaghan qonys audarushylar  keldi. Múnyng bәri jergilikti halyqtyng últtyq mýddeleri shekteluine janama týrde bolsa da әser etti.

Býgingi úrpaq búlardy biluge tiyis, qazirgi tanda ótkenimizde kýngirttik qalmaghanda ghana halqymyzdyng birligin bekem ete týsip, meylinshe arttyryp, bolashaqqa senimmen bara alatyn bolamyz.  Sondaqtan da atalmysh konferensiyagha qatysushylar júrtshylyqty elimizding damu tarihyndaghy qayghyly belesterdi úmyt qaldyrmaugha, olardy barsha azamatty, jas úrpaqty tarihpen tәrbiyeleu isinde tiyimdi paydalana biluge shaqyrady. Búl orayda  qughyn-sýrgin jәne asharshylyq qúrbandary jerlengen oryndardy anyqtap, bastaryna estelik belgiler qoy isin jalghastyra beru, jergilikti ólketanu múrajaylarynda tiyisti kórneki ekspozisiyalar, bólimder ashu, barlyq úiymdarda, oqu oryndarynda eske alu sharalaryn jappay úiymdastyrudy dәstýrge ainaldyru lәzim. Ásirese permanentti asharshylyq  qasiretterin airyqsha este tútudy oilastyrghan jón. Jer-jerdegi ólketanushylar, zertteushiler, shejireshiler ashtan sheyit bolghandardy otbasylyq ata-baba  shejirelerin týgendeu arqyly anyqtay alar edi. Sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alu kýni jәne onyng qarsanyndaghy júma sayyn barlyq úiymdarda, mekemelerde, oqu oryndarynda asharshylyq qúrbandaryn eske alyp, meshitterde, shirkeulerde, ózge de ghibadathanalarda olargha arnap arnayy dúgha oqudy úiymdastyrayyq. Biylik te qalyng júrtshylyqtyng mýddesine oray, talay asyl azamatty jazyqsyz atqan ýiasty «tiyrimen» birge búrynghy NKVD ghimaratyn sayasy repressiyalar tarihy múrajayyna qaytarugha, Janalyqtaghy eskertkish ainalasyndaghy aumaqty memleketting óz halqyna jasaghan qiyanattaryn, qyzyl terrory men jasandy asharshylyq zúlmatyn  endi eshqashan qaytalanbastay etip mәngi eske salyp túratyn belgiler qoyylatyn ormandy alqapqa ainaldyrugha, ishine qúrbandar esimderi qashalghan tas taqta-stellalar ornatugha múryndyq bolar dep senemiz.

Elimizding barsha júrtshylyghyn  imandylyqqa túnghan osynday  sharalardy jappay qolgha alugha, sóitip olardy keyingi úrpaqqa ýlgi etetin ónegeli dәstýrge   ainaldyrugha shaqyramyz.

 

AZAMATTARGhA AShYQ HAT

Últtyq  qozghalystar men memlekettik emes úiymdar ókilderinin   elimizding barsha azamattaryna Ashyq haty

Qazaqstan «Ádilet» tarihi-aghartu jәne qúqyq qorghau qoghamynyng 20-jyldyghyna arnalghan «Ádilet» qoghamy:  totalitarlyq tarihtan – demokratiyalyq bolashaqqa» ghylymiy-praktikalyq konferensiyasyna qatysushylar memleketting totalitarizm túsynda óz azamattarynyng qúqtaryn jappay búzuy, stalinizm zardaptaryn joi, jazyqsyz jazalanghandardy  qúqyqtyq túrghydan qorghau, biylikpen, ózge úiymdarmen qyzmettestik mәselelerin, sonday-aq «Ádilet» iydeyalarynyng halqymyzdyng birligin nyghayta berudegi jәne elimizde demokratiyalyq qúndylyqtardy ornyqtyra týsudegi manyzyn jan-jaqty talqylay kelip,  júrtshylyqqa arnayy Ýndeu qabyldady. Ýndeu  Sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alu kýni Janalyqta bolghan Almaty oblysy men Almaty qalasy júrtshylyghy ókilderining mitinginde jariya etildi, mazmúny baspasózde jariyalandy. Onda tómendegidey mәseleler aitylghan.

Totalitarlyq biylik jyldary Qazaqstanda 340 mynnan astam adam jazyqsyz sayasy qughyn-sýrginge úshyrady. Tek «ýlken terror» kezinde 120 mynnan astam adam repressiyalanyp, 25 mynday bozdaq oqqa baylandy. Al proletariat diktaturasyn jeleu etip jýrgizgen «bolishevikterding ashtyq sayasaty» (M.Shoqay)  nauqandarynda – 1917-18 jj. 1 millionnan, 1921-23 jj. taghy  1 millionnan astam astam kóshpendi, al 30-jj. tәrkileu, rejimge qarsylyq kórsetken kóterilisshilerdi әskery kýshpen basu, materialdyq qoldau kórsetpey otyryqshylandyru, zorlyqpen újymdastyru kezenderinde 2 millionday adam – sol kezgi qazaq halqynyng jartysyna juyghy asharshylyq qúrbany boldy. Qazaq jerine jalpy sany 1,5 millionday  nemis, korey, sheshen, ingush, balqar, kýrdi, meshettik-týrik, bolgar, grek, qyrym tatarlary, qalmaq jәne basqa da halyqtar ókilderi kýshtep kóshirip әkelindi. Osynau qasirettermen astastyra jýrgizilgen industriyalandyru, tyng kóteru nauqandarynda qazaq jerine kenes odaghynyng ortalyq audandarynan milliondaghan qonys audarushylar  keldi. Múnyng bәri jergilikti halyqtyng últtyq mýddeleri shekteluine janama týrde bolsa da әser etti. Býgingi úrpaq búlardy biluge tiyis, qazirgi tanda ótkenimizde kýngirttik qalmaghanda ghana halqymyzdyng birligin bekem ete týsip, meylinshe arttyryp, bolashaqqa senimmen bara alatyn bolamyz.  Sondyqtan da atalmysh konferensiyagha qatysushylar júrtshylyqty elimizding damu tarihyndaghy qayghyly belesterdi úmyt qaldyrmaugha, olardy barsha azamatty, jas úrpaqty tarihpen tәrbiyeleu isinde tiyimdi paydalana biluge shaqyrady. Búl orayda  qughyn-sýrgin jәne asharshylyq qúrbandary jerlengen oryndardy anyqtap, bastaryna estelik belgiler qoy isin jalghastyra beru, jergilikti ólketanu múrajaylarynda tiyisti kórneki ekspozisiyalar, bólimder ashu, barlyq úiymdarda, oqu oryndarynda eske alu sharalaryn jappay úiymdastyrudy dәstýrge ainaldyru lәzim. Ásirese permanentti asharshylyq  qasiretterin airyqsha este tútudy oilastyrghan jón. Jer-jerdegi ólketanushylar, zertteushiler, shejireshiler ashtan sheyit bolghandardy otbasylyq ata-baba  shejirelerin týgendeu arqyly anyqtay alar edi. Osylardy aita kele, әdilettikter Sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alu kýni jәne onyng qarsanyndaghy júma sayyn barlyq úiymdarda, mekemelerde, oqu oryndarynda asharshylyq qúrbandaryn eske alyp, meshitterde, shirkeulerde, ózge de ghibadathanalarda olargha arnap arnayy dúgha oqudy úiymdastyrugha ýndeydi. Biylik te qalyng júrtshylyqtyng mýddesine oray, talay asyl azamatty jazyqsyz atqan ýiasty «tiyrimen» birge búrynghy NKVD ghimaratyn sayasy repressiyalar tarihy múrajayyna qaytarugha, Janalyqtaghy eskertkish ainalasyndaghy aumaqty memleketting óz halqyna jasaghan qiyanattaryn, qyzyl terrory men jasandy asharshylyq zúlmatyn  endi eshqashan qaytalanbastay etip mәngi eske salyp túratyn belgiler qoyylatyn ormandy alqapqa ainaldyrugha, ishine qúrbandar esimderi qashalghan tas taqta-stellalar ornatugha múryndyq bolar degen senim bildiredi.

Biz, elimizding barsha azamattaryna ashyq hatpen ýn qatyp otyrghan Qazaqstannyng últtyq qozghalystarynyn, memlekettik emes úiymdarynyng jәne sayasy partiyalarynyng ókilderi, «Ádilet» qoghamy:  totalitarlyq tarihtan – demokratiyalyq bolashaqqa» ghylymiy-praktikalyq konferensiyasyna qatysushylardyng júrtshylyqqa Ýndeuine tolyq qoldaushylyq bildirip, osy Ashyq hatpen kýlli halyqty, jas úrpaqty onda aitylghan mәselelerding oryndaluyna belsendi týrde atsalysugha shaqyramyz. Imandylyqqa  túnghan osynday  sharalardy jappay qolgha alu, sóitip olardy keyingi úrpaqqa ýlgi etetin ónegeli dәstýrge   ainaldyru  barsha júrtshylyqtyn, otanyn sýietin әrbir azamattyn  abyroyly boryshy dep bilemiz.

Dos Kóshim, «Últ taghdyry» qozghalysynyng tóraghasy; Hasen Qoja-Ahmet, «Azat» azamattyq qozghalysynyng tóraghasy; Bolat Dýisembi, «Últ taghdyry» qozghalysynyng basqarma mýshesi; Beybit Qoyshybaev,  «Últ taghdyry» qozghalysy tóraghasynyng orynbasary; Asylbek Qojahmetov, «Shanyraq» respublikalyq qoghamdyq birlestigining preziydenti; Beysenghazy Nýken, «Jeltoqsan janghyryghy» qozghalysynyng tóraghasy; Júmabek Ashuúly, Repressiyagha úshyraghandar assosiasiyasynyng preziydenti; Aydos Sarym, Altynbek Sәrsenbaev qorynyng jetekshisi; Quanysh Múqtay, aqyn, Serik Saparghali, sayasattanushy, Ertas Utarbaev, jeltoqsanshy.

17 mausym 2009 j.

 

 «TEMIRQAZYQ» KLUBYNDAGhY SÓZ

Mәkeng (Mәmbet Qoygeldiyev) bayandamasynda repressiyanyng tegi, týpki sebepteri, auqymy, saldary jayynda jaqsy týsindirip berdi. Men sol tónirekte birer sóz qospaqpyn.  Negizgi mәsele bolishevizmning algha qoyghan maqsatynda. Esterinizde bolar, Lenin men onyng serikteri kótergen alghashqy úran býkilәlemdik revolusiya jasau bolatyn. Onyng jýzege aspaytyny anyqqa ainalghanda, bir elding – búrynghy imperiyanyng auqymynda taptyq negizde qúrylghan bir myqty memleket ornatu isi qolgha alyndy. Onyng ózegi retinde orys halqy ishine kirgizilip  úiystyrylatyn jәne birynghay orys tilinde sóileytin bir halyq jasau iydeyasy alyndy. Bolishevizm qúrghan últtyq qúrylymdar is jýzinde sol maqsatqa aparatyn baspaldaqtar sanatynda ghana edi. Últtyq respublikalargha jariyalanuyna rúqsat etkenimen, shyn últtyq mýddeni jýzege asyru baghytynda qanattaryn jazghyzbas ýshin últtyq kadrlardyng jelkesine tótenshe komissiya, GPU, partiyalyq baqylau komissiyasy sekildi andushylary men jazalaushylaryn  tóndirip qoydy. Bizdegi repressiya jaghdayynyng ortalyqtaghy ahualdy ýstemeley týsetin qosymsha ereksheligi sonda jatyr.

Degenmen, sayasy repressiyalar úiymdastyrghan bolishevizm-stalinizm turaly aitqanda, jasandy ashtyq, ýsh dýrkin soqqan permanentti asharshylyq kezenderin úmytpau kerek. Osy orayda men myna qújatty oqyp berudi dúrys kórip otyrmyn. («Qazaqstan «Ádilet» tarihi-aghartu jәne qúqyq qorghau qoghamynyng 20 jyldyghyna arnalghan «Ádilet» qoghamy:  totalitarlyq tarihtan – demokratiyalyq bolashaqqa» ghylymiy-praktikalyq konferensiyasyna qatysushylardyng júrtshylyqqa 2009 jylghy 28 mamyrda qabyldaghan  Ýndeui oqylady).

Bizding oiymyzsha, múnda qozghalghan mәselelerding kýllihalyqtyq mәni bar. Múny BAQ qúraldary ilip әketip, shartarapqa jetkizudi, ýgit-nasihattyq jәne úiymdastyrushylyq júmystaryn dýrildete jýrgizudi ózderining paryzy sanauy tiyis edi. Biraq  osy konferensiyagha bizding qazaq basylymdarynan jan  kelmedi. Al alystan arnayy kep qatysyp, qúttyqtau sóz sóilegen Halyqaralyq «Memorial» basqarmasynyng ókili Boris Belenkin «Ádilettin» 20 jyldyghynyng ghylymiy-praktikalyq konferensiyamen atap ótilui jayynda «Memorialdyn» óz saytynda habar berip, qabyldanghan Ýndeudi jariyalady. Belenkinmen «Argumenty y fakty» súhbat ótkizdi. Ózimizding «Egemen» Ýndeudi mazmúndap qana berdi. Bitti. Odan basqa bir jәitti aitayyn. Byltyr kýzde asharshylyqtyng 70 jyldyghyna oray «Ádilet» respublikalyq ghylymiy-praktikalyq  konferensiya ótkizdi. Oghan da bizding qazaq jurnalisterining eshqaysysy jolamady. Al, shyntuaytqa kelgende, búlar qazaq basylymdary ýshin óte ózekti, belgili bir nauqanda ghana emes, túraqty týrde jazyp túrudy qajet etetin taqyryptar ghoy. Óitkeni búl – tarihy shyndyqty el-júrtqa týsindiru – halqymyzdyng shyn mәnindegi birligine qyzmet etetin mәsele. «Qazaq jerin kórkeytuge» әdemi úran jetegimen kenes odaghynyng týkpir-týkpirinen qúlshyna jetkender qazaq qasiretin, ózderining jasandy asharshylyqta shybynsha qyrylghan kóshpendiler sýiegi ýstinde shat túrmys qúryp jýrgenin bilgen joq, sebebi otarshyl biylik ony bildiruge mýddeli emes bolatyn. Endi, tәuelsiz elde, sony azamattaryna jaqsylap týsindiru kerek, sonda olar ata-babalarynyng qazaqtyng óz jerinde últtyq azshylyqqa úshyrauyna, tiyisinshe bar salada kemistik kóruine sebepker bolghanyn  úghady. Qazaqqa  qatysty tarihy әdilettilik birinshi kezekte ornyqtyryluy kerek ekenin jýregimen sezetin bolady.

Jalpy biz patshalyq túsynda bastalyp, kenes kezeninde beky týsken qúldyq sanadan әli qútylyp bolghan joqpyz. Bir ghana mysal keltireyin. Tәuelsizdiktin   bastapqy buymen Jogharghy Kenesimizding arnayy komissiyasy Otyz ekide bolishevizm kóshpendilerge qarsy genosid jasady dep qorytqan-dy. Elimizde túnghysh ret Asharshylyq qúrbandaryn eske alu kýni belgilengen. Sol kýn birde-bir ret memlekettik dengeyde atap ótilmedi, Almatyda eskertkish ornatamyz dep belgilengen oryn әli sol belgilengen qalpy ghana túr. Onyng basty sebebi bizding biylik buyndaryndaghy azamattarymyzdyng «orys ne dep qalady» dep jaltaqtauynda jatqan edi. Al is jýzinde mәsele orysta emes, biylik qúrghan rejimnin, býginde joq, joyylghan memleketting qylmystarynda ghoy.

«Ádilet» tarihi-aghartu qoghamy aldaghy uaqytta stalinizm zardaptary jayynda arnayy ghylymy konferensiya ótkizbek oida. Bir eskertetin jәit – kenes túsyndaghy iri túlghalardyng jaqsy jaqtaryn maqtan túta túryp, kemshilikterin taldauymyz kerek, búl olardy kemsitu ýshin emes, olardyng bastan keshken tәjiriybelerinen sabaq alu ýshin, ózimizdi týsinu ýshin, ótken kemshilikterdi qaytalamay, bolashaqqa senimmen bettey aluymyz ýshin qajet.

19 mausym 2009 j.

Beybit Qoyshybaev

Jalghasy bar

Abai.kz

16 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2256
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3530