ءۇن قوسۋ

«جاڭا قازاقستان» فورۋمىنىڭ باستاماسىنا وراي

جالعاسى. باسى پورتالىمىزدا ء"بىز قازىر "قۋىرشاق" رەسپۋبليكا ەمەسپىز! اقتاڭداقتاردىڭ ءادىل باعاسىن الار كەز كەلدى" دەگەن تاقىرىپپەن جاريالانعان بولاتىن.

تازارۋ جولىنداعى ءبىر بەلگى

شاڭىراق كوتەرۋىنە كەزىندە «قازاق ادەبيەتى» گازەتى دە ۇيتقى بولعان، كەرەگەسىن قويىسىپ، ۋىعىن شانشىسقان رەسپۋبليكالىق ەرىكتى «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى بۇگىندە ءوزىنىڭ ماقسات-مۇددەسىن ورىنداۋ جولىنداعى ماڭىزدى ءبىر بەلەسىنە تاقالىپ كەلەدى. قوعام مۇشەلەرى ۇستىمىزدەگى جىلعى اقپاننىڭ 16-كۇنى بۇرىنعى نكۆد عيماراتىنىڭ قاسىندا ستالينيزم قۇرباندارى مايىتتەرىن جەر قوينىنا بەرىپ، ەسكەرتكىش قويماق.

ستالينيزم مەن ونىڭ زارداپتارى ايتۋدان دا، جازۋدان دا كەندە ەمەس،  ءبىر قاراعاندا، بۇل – جاۋىر بولعان تاقىرىپقا اينالعان، ءتىپتى، ەلدى جالىقتىرا باستاعان ءتارىزدى كورىنەدى. دەگەنمەن، ادامداردى، حالىقتارىمىزدى اۋىر قاسىرەتتەرگە دۋشار ەتكەن، كۇللى تىنىس-تىرشىلىگىمىزدى كۇيزەلتكەن  توتاليتارلىق جۇيە مەن ونىڭ ءپىرادارلارىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ تابيعاتىن تولىق اشىپ ءتۇسىنىپ الدىق دەپ ايتا الماعان بولار ەدىك. ماسەلەن، قازىرگى تاڭدا قىلمىس دەگەن اۋىر تاڭبامەن كۇمانسىز، باتىل ايماندالعان كۇللى بۇرمالاۋلار مەن جازالاۋلار، اشتىق قىرعىنى، قاراپايىم ادام حۇقىن جەر ەتۋ دەرەكتەرىنىڭ قاي-قايسىسى دا كەزىندە بۇقارانىڭ قولداۋىن تاۋىپ وتىردى. نەلىكتەن؟ جادىگويلىك پەن ەكىجۇزدى كولگىر ساياسات، رەسمي تۇردە وتىرىك ايتا سالۋ تاسىلدەرى ەلدى سونشالىقتى يلاندىردى. قالايشا؟ ءارى سولاردىڭ ءبارى جارتى عاسىر بويى مويىندالماي، جاسىرىلىپ كەلدى. مۇنىڭ سىرى نەدە؟ ستالينيزم قالىپتاستىرعان قۇرىلىمنىڭ ءتۇرلى بۋىندارىنداعى كەيبىر رەسمي مۇراگەرلەرى تاپ سول ەسكى ساياسات قىلمىستارىن ءالى دە قورعاشتاپ، جارتىكەش شىندىقتىڭ شەتىن شىعارۋمەن عانا شەكتەلۋگە تىرىساتىنىن، وكىنىشكە قاراي، كۇندەلىكتى قوعام ومىرىنەن ءالى كۇنگى كورىپ كەلەمىز. سەبەپ قايدا؟ ادام تاعدىرىن ويىنشىق ەتكەندەر ارادا ۇزاق جىلدار وتسە دە تولىق اشكەرەلەنگەن جوق، ال مۇنداي مۇمكىندىكتىڭ بولۋى، ياعني، اشكەرەلەنبەي، ايىپتالماي، جازا تارتپاي قالۋدىڭ مۇمكىن ەكەندىگى جاڭا قىلمىستارعا دا جول اشىپ قوياتىنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە مە؟ جالپى، ادامدار كۇنى كەشەگى تەرىس سالدارىمەن ايگى مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ جىمىسقى جولمەن، ءالى دە ءتۇسىن وزگەرتكەن ستالينشىلدەر قولىمەن و جاق، بۇ جاقتا وت تۇتاتىپ جۇرگەنىنەن حاباردار ما؟ اجىراتا بىلە مە سونى؟ ءستالينيزمنىڭ ءتۇپ-تامىرىن ايقىنداۋ بۇگىنگى كەمشىلىكتى اشا بىلۋگە، ەرتەڭگى تىرلىكتى باياندى ەتۋگە اپارارىن ءدال باسىپ ايىرا الار كىسىلەر كوپ پە؟ وسى تاقىلەتتەس سۇراقتاردىڭ بارشاسىنا ءاربىر ادام ءوز ساناسىندا قاناعاتتانارلىق جاۋاپ تابا العان جاعدايدا كوكسەگەن قوعامىمىزعا جەتۋدىڭ العىشارتى جاسالسا كەرەك. «ادىلەت» قوعامىنىڭ مۇشەلەرى وسىلاي ويلايدى. ءستالينيزمدى بۇگە-شىگەسىنە شەيىن اشكەرەلەۋ – ادامداردى مورالدىق تۇرعىدان قايتا جاراقتانۋعا اپاراتىن جول. ال يماندىلىق دارىعان كىسىلەرمەن شىنايى دەموكراتيالىق داڭعىلعا جاسقانباي بەتتەۋىمىز كامىل. «ادىلەتتىڭ» باعدارلامالىق مۇراتتارىن قۇپتاعان قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ وكىلدەرى سوڭعى كەزدەرى ستالينيزم قۇرباندارىنىڭ قابىرلەرىن تابۋ ىسىنە بەلسەنە ارالاسىپ ءجۇر. الماتى، اقتوبە، قاراعاندى، قىزىلوردا سەكىلدى باسقا دا وبلىستاردا رەپرەسسيا مەن اشتىق سالدارىنان ولگەندەردىڭ كومىلگەن جەرلەرى ىزدەستىرىلىپ، ءتيىستى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلدى. بىرقاتار ورىنداردا زيراتتارعا بەلگى قويۋ ءراسىمى جۇزەگە اسىرىلۋدا. سونداي ءىستىڭ رەتى، مىنە، استاناعا دا كەلىپ قالدى.

تاياۋدا وتكەن جۇمىسشى القاسىنىڭ ماجىلىسىندە رەسپۋبليكالىق «ادىلەت» قوعامى باسقارماسىنىڭ توراعاسى سانجار ورازۇلى جاندوسوۆ ستالينيزم قۇرباندارىنا بايىرعى ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتى ورنالاسقان، استىڭعى قاباتىندا تالاي بوزداق وققا ۇشقان عيمارات قارسىسىنا ەسكەرتكىش قويۋ جونىندەگى ۇسىنىسقا قازاق سسر مەملەكەت قاۋىپسىزدىگى كوميتەتى مەن قالا وكىمەتىنىڭ باسشىلىعى قولداۋ كورسەتكەنىن حابارلادى. بۇدان سوڭ قارالى ءراسىمدى وتكىزۋدىڭ ەگجەي-تەگجەيى تالقىلانىپ، قوعام مۇشەلەرى ايتجان بۋتين، ساۋلە تۇرارقىزى رىسقۇلوۆا، ماردان بايدىلداەۆ، الەكساندر لازارەۆيچ جوۆتيس، شوتا ىدىرىسۇلى ءۋاليحانوۆ، ۆيكتور يليچ سنيتكوۆسكي، قالالىق  «ادىلەت» قوعامىنىڭ توراعاسى، بەلگىلى تاريحشى كەڭەس نۇرپەيىسوۆ جانە تاعى باسقالار ءتۇرلى ۇسىنىستار ايتتى. سوت-مەديتسينالىق ساراپتاما ءۇشىن پروكۋراتۋرانىڭ قاتىسۋىمەن بەلگىسىز بەيىتتەردەن جيناپ الىنعان اتىلعان ادامداردىڭ سۇيەكتەرىن جەر قوينىنا بەرۋ رەتى مەن زيراتقا قويىلار ەسكەرتكىش ۇلگىلەرى اڭگىمە بولدى.

كەلەشەكتە ۇلكەن مونۋمەنت تۇرعىزىلارىنا كۇمان جوق، ال ازىرگە، 16 اقپاندا، ءستالينيزمنىڭ بەلگىسىز قۇرباندارى باسىنا ۇلكەن قارا تاس قويىپ، تاقتا ورناتۋ جوبالانۋدا. تاسقا قاشالار سوزدەر كەلىسىلدى. جوۆتيس ۇسىنعان ءماتىن قابىل الىندى. ەشقانداي تىنىس بەلگىسى قويىلماي، وڭكەي ءجاي ارىپتەرمەن تۇسىرىلەتىن بۇل سوزدەر ەكى تىلدە بىلاي ورنالاستىرىلماق:

ءبىزدىڭ ءداۋىردىڭ قاسىرەتتى قۇربان-شەيىتتەرىنە

اشتىقتان قىرىلعانداردىڭ ءولى ارۋاق-كەيىپتەرىنە

تۇرمەلەردە ازاپ شەككەندەر مەن ايدالىپ اقىرەت كورگەندەرگە

جازىقسىز اتىلىپ ولگەندەرگە

وسى جەرگە قويىلادى ەسكەرتكىش

1991

جەرتۆام تراگيچەسكوي ناشەي ەپوحي

پوگيبشيم وت گولودا

زامۋچەننىم ۆ تيۋرماح ي ۆ سسىلكاح

بەزۆيننو راسسترەلياننىم

زدەس پامياتنيك بۋدەت پوستاۆلەن

1991

 

قارالى-سالتاناتتى راسىمگە قاتىسۋعا وكىلدەر رەسپۋبليكانىڭ شارتاراپىنان كەلەر دەپ كۇتىلۋدە. ولار، ارينە، ءوز ايماقتارىنداعى جازىقسىز جازاعا ۇشىراعانداردىڭ قابىرلەرىنەن توپىراق الا كەلەدى. نكۆد جانىندا جاسالماق زيراتقا الىس قورىمداردان تابىلعان اتىلعانداردىڭ سۇيەكتەرىن اكەلىپ قويۋعا نيەت ەتۋشىلەر دە بار. وسى ورايدا بۇل كىندىك ەستەلىك ورىندا مىنانداي جازۋى بار  تاقتا ورناتىلادى دەپ ۇيعارىلۋدا:

مۇندا

قازاقستان جەرىندەگى

بەلگىسىز مولالاردان تابىلعان

ستالينيزم قۇرباندارىنىڭ مۇردەلەرى

جاتىر.

زدەس پوكوياتسيا

وستانكي جەرتۆ ستالينيزما

يز بەزىمياننىح موگيل،

وبنارۋجەننىح نا زەملە كازاحستانا.

قارالى ميتينگتە ستاليندىك لاگەرلەر ازابىن شەككەندەر، جۇرتشىلىق وكىلدەرى، مەشىت، شىركەۋ، عيباداتحانالار قىزمەتشىلەرى قاتىسادى دەپ كۇتىلۋدە. الدىن-الا ويلاستىرىلعان ءجون-جورالعى، ازا تۇتۋ راسىمدەرىنەن سوڭ قۇران وقىلۋى ىقتيمال. حريستيان، كاتوليك، باسقا دا ءدىن وكىلدەرىنە، جالپى كۇللى جيىلعاندارعا ءوز يلانىمدارىنا قاراي يماندىق شارتتارىن ورىنداۋعا جاعداي تۋعىزىلادى دەپ جوبالانۋدا. جالپى،  «ادىلەت» قوعامىنىڭ بۇل ءىس-شاراسى رەسپۋبليكا حالقىنىڭ نازارىن قايعىلى تاريحىمىزعا اۋدارا وتىرىپ، بارشا ۇلت پەن ۇلىس وكىلدەرىن بىرلىككە شاقىرارى كامىل. «ادىلەتتىڭ» جەرگىلىكتى جەرلەردەگى مۇشەلەرى بۇل كۇنگە دايىندىقپەن كەلەر، تاريحي-اعارتۋشىلىق، ناسيحاتتىق جۇمىستارىن پارمەندى تۇردە دامىتا تۇسەر دەگەن سەنىمدەمىز.

17 قاڭتار 1991 ج.

 

مۇددە ءبىر بولعاي

ءدۇبىرلى وزگەرىستەر كەزەڭى كوزقاراستارى ءارتۇرلى پارتيا، ۇيىم،
قوزعالىستاردىڭ ومىرگە كەلۋىن مۇمكىن ەتتى. قالامگەرلەر ۇيىمى وعان
ۇلكەن ءمان بەرە قاراۋدا. جازۋشىلار    وداعى    قالام    قايراتكەرلەرىنىڭ    كاسىبي    جانە ەكونوميكالىق مۇددەلەرىن، شىعارماشىلىق ونىمدەرى مەن مۇرالارىن قورعايتىن، شىعارماشىلىق ىزدەنىستەرىنىڭ اۋقىمىن كەڭەيتۋگە جانە تانىمال ەتۋگە سەپتەسەتىن، ءوزىن-ءوزى قارجىلاندىرۋ جولدارىن، سونداي-اق حالىق تاعدىرىن، مەملەكەت تاعدىرىن، ەلدىك ماسەلەلەردى دە نازاردا ۇستاپ وتىراتىن ۇيىم رەتىندە ءومىر سۇرە بەرمەك. بۇل رەتتە، ارينە، كوپ ىسكە جاڭاشا، ۋاقىت تالابىنا ساي قاراۋ كەرەك ەكەندىگى بەلگىلى. ال، وداق جۇمىسىن جۇرتشىلىق ەلەڭدەي كوز تىگىپ وتىراتىنداي كوكەيدەگى دارەجەگە جەتكىزۋ – ىشكى قۇرىلىمدى جەتىلدىرىپ، باسقارما كوميسسيالارى مەن شىعارماشىلىق بىرلەستىكتەر جۇمىستارىنا قالامگەرلەردىڭ ىنتا بىلدىرە قاتىسۋىنا جاعداي جاساۋعا، باسقا دا تۆورچەستۆولىق وداقتارمەن، ءتۇرلى مۇددەلى مەكەمەلەرمەن ءوزارا ۇيلەسىمدى ءىس-شارالارىن ويلاستىرىپ جۇرگىزۋگە، سان-الۋان قوعامدىق قوزعالىستاردى جازۋشى پاراساتىمەن ورتاق ارناعا باعىتتاي  بىلۋگە  بايلانىستى. ۇزاق مەرزىمدىك باعدارلامامىزداعى قوعام تىنىس-تىرشىلىگىنەن ماڭىزدى ورىن الار، ءسويتىپ وزگە شىعارماشىل ۇيىم، مەكەمە، ساياسي پارتيالار مەن قوزعالىستاردى ءوزارا جاقىنداستىرار دەيتىن بىرەر ءجۇمىس تارماعىن ورتاعا سالايىك.

قازىرگى تاڭداعى باستى پارىزىمىز – ەگەمەندى، تاۋەلسىز مەملەكەت  بولۋ جولىنا تۇسكەن رەسپۋبليكامىزدىڭ بولاشاعىن باياندى ەتۋگە اتسالىسۋ. بۇل ورايداعى ناقتى باعدارلامالىق باعىت رستىندە – ەرتەڭ ەگەمەندىك تۇتقاسىن ۇستاماق بۇگىنگى جاس ازاماتتارىمىزدى تاربيەلەيتىن پارمەندى كوركەمسوزگە كەڭ جول اشا بەرگەن ءجون. كىشى بۋىندى تەرەڭ يلانىمعا يە ەتىپ، كوپۇلتتى حالقىمىزدىڭ بىرلىگىن، تەڭدىگىن، دوستىعىن ساقتاۋ يدەيالارىنا ادالدىق رۋحىندا قالىپتاستىرۋدا كوركەم تاريحپەن تاربيەلەۋدىڭ ماڭىزى زور. مۇنداي ماقساتقا قىزمەت ەتەتىن بەلەستەر حالقىمىز وتكەن جولدا از ەمەس. تاريحقا سىڭىرگەن ەڭبەكتەر تاريحي قايراتكەرلەردىڭ بۇگىنگى كۇن بيىگىنەن سارالاعاندا نە ىستەمەگەنىنە قاراپ ەمەس، وزدەرىنەن بۇرىنعىلارمەن سالىستىرعاندا جاڭا نە ىستەگەندەرىنە قاراپ باعالانۋعا ءتيىس دەگەن قاعيدانى لەنين ايتقاندىقتان ەمەس، ءادىل ءسوز بولعاندىقتان شىن مانىندە باسشىلىققا الار كەز جەتتى. كەزەكتى قۇرىلتايدان كەيىن وداقتىڭ وتكىزگەن تۇڭعىش ءىس-شاراسى –رەپرەسسيا تامۇعىنان قايتارىلعان قالامگەرلەرىمىزگە اس بەرۋ بولدى. يماندىلىققا، بىرلىككە باستايتىن بۇل قادام جالعاسىن تابا بەرۋگە ءتيىس. ستاليندىك-گولوششەكيندىك الاپات اشارشىلىق قۇرباندارىن ازا تۇتىپ، ەسكە الاتىن كۇندى جوعارعى كەڭەس تورالقاسى بەلگىلەپ بەردى. رەسپۋبليكا بوپ اس بەرەتىن بۇل كۇننىڭ ءمانىن اشاتىن تانىمدى سوزدەر قازاقستان ادەبيەتى جاسالاتىن بەس تىلدە دە جاريا بوپ جاتسا – بارشا ۇلت پەن ۇلىستىڭ ورتاق ماقساتقا بىرلەسۋىنس كەپىل بولارى ءسوزسىز.

قازاقتىڭ ۇلتتىق-دەموكراتيالىق قوزعالىسىنىڭ بەل ورتاسىندا قاي كەزدە دە پۋبليتسيستەر، اقىن-جازۋشىلار جۇرگەنى ءمالىم. ولار، الاش قۇرىلتايى حاتتاماسىندا كەلتىرىلگەن ءتىزىم بويىنشا اتاپ ايتقاندا – ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ەلدەس وماروۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ سەكىلدى  قالام قايراتكەرلەرى،  قوزعالىستىڭ سول كەزدەگى بيىك شىڭى بولعان تاريحي ەكىنشى جالپىقازاق كۇرىلتايىن ءۇيىمداستىرىپ، وتكىزدى. قۇرىلتاي حالىق كەڭەسىنىڭ قۇرامىنا ءاليحان بوكەيحانوۆ، مۇستافا شوقاەۆ، حالەل  دوسمۇحامەدوۆ، مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، وقۋ كوميسسياسىنىڭ قۇرامىنا احمەت بايتۇرسىنوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، ەلدەس وماروۆ، تەلجان شونانوۆ ءتارىزدى، كەيىن «ۇلكەن تەررور» قۇربانى بولعان ادەبيەتشى-عالىمداردى سايلادى. XX عاسىردا قازاق   حالقىنىڭ ەلدىك ماسەلەسىن شەشۋگە تۇڭعىش ءىرى كولەمدە، زاڭ جۇزىندە تالپىنىس جاسالعان سوناۋ 2-قۇرىلتايدىڭ 75 جىلدىعى كەلە جاتىر. كۇنى كەشەگە دەيىن شوشىنىپ كەلگەن سول تاريحي وقيعانى ءوز مانىندە، تاريحي مەرەيتوي رەتىندە اتاۋ ءلازىم. قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگىن قالپىنا  كەلتىرۋگە سول تۇستاعى رەۆوليۋتسيالىق-دەموكراتيالىق وي تۇرعىسىنان، ناقتى ارەكەتىمەن كورىنگەن حالىق ۇلدارىن ادەبيەت، كينو، ساحنا، مۋزىكا، ساۋلەت، ءمۇسىن ونەرلەرى تىلدەرىمەن ەلگە تانىتا بەرۋگە مۇرىندىق بولعان ءجون، ويتكسنى بۇلار قازىرگى تاڭ تالابىنان تۋىندايتىن قاجەتتىلىك. 2-جالپىقازاق سەزىنىڭ ماتەريالدارىن جاريالاۋ، شەشىمدەرىنە، ودان
كەيىنگى وقيعالارعا تۇسىنىك بەرۋ – بۇگىنگى احۋالىمىزدى ايقىن ۇعۋعا
جاردەمدەسەتىن شارا.

رەسپۋبليكا ازاماتتارىنىڭ مەملەكەتتىك سەزىمىن ۇشتاي تۇسۋگە
مەملەكەتىمىزدىڭ نەگىزى قالانعان كەزەڭنەن تانىمدى تۋىندىلار بەرۋ وڭ
اسەرىن تيگىزەر ەدى. ءبىرىن-ءبىرى الماستىرعان يمپەريالار ىدىراپ بىتكەن سوڭ، حV عاسىردا،  1465 جىلى قازاقتىڭ تۇڭعىش دەربەس، تاريح ساحناسىنا قازاقستان اتىن يەمدسنىپ شىققان تاۋەلسىز مەملەكەتى شاڭىراق كوتەرگەنىن ايرىقشا ءمان بەرە ناسيحاتتايتىن شاق تۋدى. قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇرىلعانىنا 530 جىل تولادى. وسى ماڭىزدى مەرەكەنى 1995 جىلى اتاپ ءوتۋدى ناسيحاتتىق تۇرعىدان قامتاماسىز ەتۋگە وسى باستان كۇللى تۆورچەستۆولىق وداقتاردى، شىعارماشىل كۇشتەردى ءجۇمىلدىرا الساق – جاس ۇرپاققا ازاماتتىق كوزقاراس پەن پاتريوتتىق سەزىم تەليتىن تاربيەلىك ءمانى زور كوركەم-تانىمدى شىعارمالار قاتارىنىڭ كوبەيۋىنە جول اشىلادى. قازاق مەملەكەتىنىڭ 530 جىلدىق كەدىر-بۇدىرلى جولىنداعى ايرىقشا ىزدەرگە شىعارماشىل كۇشتەر نازارىن اۋدارۋ ماقۇل. سولاردىڭ ءبىرى – جوڭعار مەملەكەتىنىڭ حالقىمىزعا اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما قاسىرەتىن اكەلگەن 1723 جىلعى سۇراپىل شابۋىلىنىڭ 270 جىلدىعى. ول – قازاقتى اۋىر قايعىعا باتىرعان جىل تۋىندىسى، قارالى سالتاناتىمەن بارشاعا ايگىلى ازالى ءان – «ەلىم-اي» گيمنىنىڭ 270 جىلدىعى. ول – باسقا تۇسكەن قايعى-قاسىرست پەن قان جىلاتقان زارلى ءان بۇكىلحالىكتىق اجالدان قۇتقارار ەرەك تە دارا جول رەتىندە نۇسكاعان بىرلەسۋ، ەل بىرلىگىن قاستەرلەۋ، ازاتتىق جولىندا كۇش بىرىكتىرۋ يدەياسىنىڭ 270 جىلدىعى. وسى ورايدا 1726 جىلى قازاق استاناسى تۇركىستان شاھارى ماڭىنداعى ورداباسى بيىگىندە وتكەن ۇلى كەڭەس پەن ونىڭ باسقىنشىعا قارسى شايقاساتىن قازاقتىڭ بىرىككەن قولىن قۇرۋ تۋرالى تاريحي شەشىمىن ايرىقشا ءمان بەرە ناسيحاتتاۋ پارىز. بىرىككەن اسكەري كۇشتىڭ قازاق قالالارىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ازات ەتىپ، جاۋعا الدەنەشە مارتە ويسىراتا سوقكى بەرگەنى ءمالىم. اسىرەسە، 1729 جىلعى اڭىراقاي شايقاسىنداعى جەڭىس قازاق حالقى جۇرگىزگەن وتان سوعىسى بارىسىنداعى ءىرى بەتبۇرىس، ازاتتىق اپەرگەن شەرۋدىڭ الدى بولدى. 1994 جىلى بۇل ۇرىسقا 265 جىل تولادى. اڭىراقاي دالاسى ورىستىڭ كۇلىك دالاسىنداي ارداقتالۋعا ءتيىس. ازىرگە، الدە كەزدەيسوق پا، الدە الدىڭعى تولقىن اعالارىمىزدىڭ ايگىلى تاريحي سوعىسقا ەكى عاسىر تولۋىن ەسكە قالدىرۋدى ويلاعانى ما، كىم ءبىلسىن – اڭىراقاي اتاۋى 1929 جىلى سالىنعان تەمىر جول بويىنداعى ءبىر ستانتسياعا عانا بەرىلگەن كۇيدەن اسقان جوقپىز.

ەگەمەندىك تۋى كوتەرىلگەلى رەسپۋبليكامىزدا جاڭا ءداستۇر قالىپتاسىپ  كەلەدى. حالقىمىز كەڭەسكە قاراعالى تۇڭعىش رەت ابىلاي، بوگەنباي، قابانباي، سىپاتاي، يساتاي سىندى باتىرلارىمىزعا اس بەردى. ەندى جوعارىدا ايتىلعان تاريحي وقيعالارعا تىعىز بايلانىستى، مەرەيجاسى 1993 جىلى «اقتابان شۇبىرىندىنى» ەسكە الۋمەن قاتار كەلەتىن ەسىمگە قۇرمەت     كورسەتۋگە ازىرلەنۋ ءلازىم. ول – ابىلقايىر باتىردىڭ تۋعانىنا 300 جىل تولۋىن اتاپ ءوتۋ. ابىلقايىر باتىر بۇدان 265 جىل بۇرىن، 1726 جىلعى ۇلى كەڭەستە جەرىمىزدى جوڭعار باسقىنشىلارىنان ازات ەتۋ ءۇشىن قۇرىلعان قازاقتىڭ بىرىككەن جاساقتارىنىڭ باس قولباسشىسى بولىپ سايلاندى. ياعني، ول حالىقتىڭ، مەملەكەتىمىزدىڭ ۇلتتىق اسكەرىنىڭ تۇڭعىش باس ساردارى لاۋازىمىنا يە بولعان باتىر. اتاقتى ابىلاي وسى 1726 جىلى، ابىلقايىر باستاعان قازاق قولى قۇرامىندا، 15 جاسىندا، جوڭعارلارعا قارسى سوعىستا كوزگە ءتۇستى.  اتاقتى بوگەنباي، قابانبايلار وسى بىرىككەن  قول قۇرامىنداعى جاساقتاردى باسقارىپ، ازاتتىق كۇرەسىن جۇرگىزدى. ولاردىڭ ءبارى دە اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما جىلدارىنداعى وتان سوعىسىنىڭ داڭقتى قاھارماندارى. دەمەك،  ولاردىڭ بىرىككەن قيمىلدارىن باس قولباسشىنىڭ ءۇش عاسىرلىق مۇشەلتويى قارساڭىندا جاڭعىرتىپ بايقاۋ – قالام، قىلقالام شەبەرلەرىنىڭ ابىرويلى بورىشى سانالۋعا ءتيىس. تاققا مۇراگەرلىكپەن ەمەس، جەكە باسىنىڭ قابىلەتىمەن جەتكەن ابىلقايىر ەسىمىنە قاتىستى ءىرى تاريحي اكتىگە – رەسەيمەن ەكى ارادا 1731 جىلعى قازان ايىندا جاسالعان شارتقا وسى كۇندەرى 260 جىل تولىپ وتىر. كەيىنگى جىل وزگەرىستەرى بۇل وقيعانىڭ بوركىمىزدى اسپانعا اتىپ قۋاناتىنداي ەمەستىگىن ۇقتىرعاننان شىعار، دوڭگەلەك داتانى ەلەۋسىز قالدىردىق. دۇرىسىندا – بۇل شارتتىڭ شىن سىرىنا ءۇڭىلىپ، يمپەرياعا 400 جىل قىزمەت ەتكەنىن بۇلدايتىن كازاك-ورىس قوقانلوققىلارىنىڭ استارىن اشىپ. اشكەرەلەپ كورسەتۋگە ءتيىس ەدىك. ابىلقايىر مەن ونىڭ اينالاسىنداعىلار رەسەيمەن شارت جاساسۋ ارقىلى رەسەي قولاستىنداعى قالماق پەن باشكۇرتتىڭ كەزەك شاپقىنشىلىعىنا توقتاۋ سالۋعا ۇمىتتەندى، كەساپاتى شىعىستاعى جوڭعاردان الدەنەشە اسىپ ءتۇسۋى ىقتيمال كازاك-ورىس شاپقىنشىلىعىن بولدىرماۋدى كوزدەدى. تەرىستىكتەن ءتىلىپ وتكەن ەرماك قاراقشىلارىنىڭ قاندى جورىعى بىزدەن گورى ابىلقايىر زامانىنا تاقاۋىراق ەكەنى بەلگىلى عوي. اق پاتشاعا 400 جىل ىلگەرىدە ادال بولعانىنا ماقتاناتىن بۇگىنگى كازاك-ورىستىڭ اتالارىنان كەلەر قاتەردى ابىلاي دا انىق ۇققاندىقتان، 1740 جانە 1771 جىلدارى، ياعني، ەكى مارتە رەسەي تاجىنە انت بەردى. رەسەيگە بودان بولۋدى بوگەنباي دا، قابانباي دا قولدادى. دەمەك بىزگە باتىر دا اڭعال بابالارىمىزدىڭ تاپ ىرگەسىندەگى يمپەرياليستىك مەملەكەتپەن قارىم-قاتىناستا كورسەتكەن ساياسي تۆورچەستۆوسىن ءادىل باعالاي ءبىلۋ قاجەت. سوندا كەيىندەرى ارامزالىقپەن جۇرگىزىلگەن وتارلاۋعا ولاردىڭ ايىپتى ەمەستىگىن زايىر ۇعامىز.

قىسقاسى، ەگەمەندى مەملەكەتىمىزدىڭ ازاماتتارىن بىرلىككە، دوستىققا شاقىراتىن تاريح ساباعىن جۇرگىزۋتە قولايلى ۋاقىت تۋىپ وتىرعاندا، قاپىدا  قالماي، بارشا شىعارماشىلىق ۇيىمداردى تارتا وتىرىپ، ءداۋىر تالابىنا لايىق كوركەم-تانىمدى شىعارمالاردىڭ شاپشاڭ دا مول جازىلۋىنا قامقورلىق جاساۋعا ءتيىسپىز. الداعى جۇمىس بارىسىندا مۇقيات ەسكەرىلەر جايتتەردىڭ ءبىر پاراسى وسىنداي. ءبىز بۇلاردى وقىرمان نازارىنا رەسپۋبليكامىزدا   قاۋلاپ كوبەيىپ كەلە جاتقان ساياسي پارتيالار مەن قوعامي كوزعالىستار وكىلدەرى قالامگەرلەر ورداسىنان ءبارىن ورتاقتاستىرار ورتانى تاۋىپ جۇرەتىندەي بولسا دەگەن ۇمىتپەن ۇسىنىپ وتىرمىز.

21 قازان 1991 ج.

 

1930-جىلدارعى اشارشىلىق: سەبەپتەرى، اۋقىمى، زارداپتارى

كونفەرەنتسيانى اشارداعى كىرىسپە ءسوز

قۇرمەتتى قاۋىم، ءبىز بۇگىن ەلىمىزدىڭ تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىرعان قاسىرەتتى كەزەڭ – 1931–1933 جىلدارعى ۇلتتىق اپات جايىندا پىكىر الماسۋعا جينالىپ وتىرمىز. ەل  ساناسىنا تەرەڭ جارا سالعان 30-جىلدارعى اشارشىلىقتىڭ كەڭەستىك داۋىردە جابىق تاقىرىپ بولعانى بەلگىلى. اشتىق زۇلماتى كوشپەندى جۇرتتى قىناداي قىردى، ونىڭ اجالدى تىرناعىنان ەش  قازاق اۋلەتى ءدىن-امان قۇتىلا المادى، سوندىقتان دا ول توتاليتارلىق ستاندارت جەڭگەن زاماننىڭ وزىندە  ەش ۇمىتىلعان جوق. تەك اشتىقتىڭ ميلليونداعان جازىقسىز قۇرباندارىن اشىق ەسكە الۋ مۇمكىن بولمادى. وتىز ەكىنشى جىل ناۋبەتى ول شاقتا وت باستارىندا، وڭاشادا عانا سىبىرلاپ ايتىلاتىن. بارشامىزعا بەلگىلى، 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە بايلانىستى قازاقستان باستان كەشكەن «كىشى 37-جىل» احۋالىنىڭ ىزعىرىقتى كەزەڭى ارتتا قالىپ، دەموكراتيانىڭ «التىن كۇرەگى» ەركىن ەسە باستاسىمەن،  «اقتاڭداعى» مول تاريحىمىزعا سىن كوزبەن قاراۋعا كىرىستىك.

1988 جىلى ماسكەۋدە ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ادال ەسىمدەرىن تىرىلتۋگە كىرىسكەن  «مەموريال» قوزعالىسى پايدا بولعاندا،  ارتىنشا الماتىدا دا سول ماقساتتا باستاماشى توپ قۇرىلىپ، ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن قولعا الدى. بىزدەگى قوزعالىستىڭ ەرەكشەلىگى – ستالينيزم قىلمىستارى رەتىندە تەك ساياسي رەپرەسسيالاردى اشكەرەلەۋ عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، ستاليندىك-بولشەۆيكتىك بۇرمالاۋلاردىڭ اسا قايعىلى سالدارى، ەل ساناسىندا  كۇللى حالقىمىزدىڭ تراگەدياسىنىڭ سيمۆولىنداي قابىلداناتىن «وتىز ەكىنشى جىل» دەگەن قاندى ارىپتەرمەن جازىلىپ قالعان الاپات  اشارشىلىقتىڭ شىندىعىن اشۋ ەدى. سول شاقتا «قازاق ادەبيەتى» گازەتى شىن مانىندە جەكە-دارا جاريالىلىق مىنبەرى بولدى. وندا اشارشىلىق جايىندا العاش رەت جازۋشى سماعۇل ەلۋباەۆتىڭ وتكىر ماقالاسى جارىق كوردى. ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىنىڭ جۇمىسىنا بەلسەنە قاتىسقان كورنەكتى اقىن تۇرسىنحان ابدراحمانوۆانىڭ  «32» دەگەن پۋبليتسيستيكالىق پوەماسى جاريالاندى. اشارشىلىق قۇرباندارىنا ەسكەرتكىش قويۋ ءۇشىن قارجى جيۋ ماقساتىمەن بانكتەن ارنايى ەسەپشوت اشىلعانى حابارلاندى. اقىرى، قوزعالىس مۇشەلەرىنىڭ رەسپۋبليكانىڭ ءار تۇكپىرىنەن كەلگەن وكىلدەرى 1989 جىلعى ساۋىردە قۇرىلتايشى كونفەرەنتسياسىن وتكىزىپ، «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىن قۇردى. ال اشارشىلىق كەزەڭىنىڭ شىندىقتارىن اشۋ قوعامنىڭ باعدارلاماسىنداعى وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى رەتىندە بەلگىلەندى. «ادىلەت» يدەيالارى قاناتتاندىرعان جاس عالىمداردىڭ ءبىر توبى ورتالىق مۇراعات جانىنان تاريحي اعارتۋ بىرلەستىگىن قۇردى. قازاق ۋنيۆەرسيتەتى تاريح فاكۋلتەتىنىڭ وقىتۋشىلارى ستۋدەنتتىك ەكسپەديتسيالار ۇيىمداستىرىپ، جەر-جەردەن قارتتاردىڭ سول قاسىرەتتى كەزەڭ جايىنداعى ەستەلىكتەرىن جازىپ الا باستادى.

وسىنداي رەتتەرمەن «ادىلەت» تۋعىزا بىلگەن قوعامدىق پىكىردىڭ وڭ ناتيجەسى سول، مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك جاريالانىسىمەن، ەلىمىزدىڭ سول كەزگى پارلامەنتىنىڭ – جوعارعى كەڭەستىڭ العاش قولعا العان ءىسىنىڭ ءبىرى 1931–1933 جىلدارعى اشارشىلىقتىڭ سەبەپ-سالدارلارىن زەرتتەۋ بولدى. جوعارعى كەڭەس تورالقاسى قۇرعان كوميسسيا  وسىناۋ ۇلتتىق اپاتتى ەگجەي-تەگجەيلى تەكسەرىپ، العاشقى قورىتىندىلارىن جاسادى. اشارشىلىقتى ءستالينيزمنىڭ اسا ءىرى قىلمىسى رەتىندە اتاپ، ءىس جۇزىندە كوشپەندى جۇرتقا جاسالعان گەنوتسيد دەپ تاپتى. الماتىداعى بۇرىنعى نكۆد عيماراتى جانىنداعى قاراعايلى توعايدا بولاشاق ەسكەرتكىش ورىنى بەلگىلەنىپ، تاس قويىلدى. تاس قويۋ سالتاناتىندا قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ العاشقى پرەزيدەنتى، بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى سانجار ورازۇلى جاندوسوۆ ءسوز سويلەدى.

ءار جىلعى 31 مامىر اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى بولىپ بەلگىلەندى. الايدا بۇل كۇن سول 1992 جىلدان باستاپ ءبىر دە ءبىر رەت ءوز مانىندە، بيىك دەڭگەيدە، مەملەكەتتىك دارەجەدە اتاپ وتىلگەن جوق. ال 1997-ءشى – تاتۋلىق پەن ەسكە الۋ جىلى وسى 31 مامىر «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى» رەتىندە بەلگىلەنگەلى بەرى، جىل سايىنعى وسىناۋ ەسكە الۋ كۇنىندە اشارشىلىق ناۋبەتى جالپى ءسوز بولعانمەن، ماسەلە نەگىزىنەن «ۇلكەن تەررور» داۋىرىندە جازىقسىز اتىلعان ازاماتتارىمىزدىڭ ارۋاعىنا تاعزىم ەتۋ تاساسىندا قالىپ كەلەدى دەۋگە بولادى. مۇنىڭ باستى سەبەبى كەڭەستىك داۋىردە قالىپتاستىرىلعان جانە ودان ءالى دە تولىق ارىلا قويماعان ستەرەوتيپتىك ۇعىمدا جاتىر – ءبىزدىڭ بيلىك بۋىندارىنداعى ازاماتتارىمىز تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا اشارشىلىق تۋرالى ءسوز قوزعاۋ قۇددى ورىس حالقىنا قارسىلىقتى بىلدىرەتىندەي، ۇلت ارازدىعىن تۋدىراتىنداي قابىلدادى، سونداي كوزقاراستان كۇنى بۇگىنگە دەيىن تولىق ارىلا قويعان جوق. ال شىنتۋايتىندا، ماسەلەنىڭ ءتۇپ-تامىرى پاتشالىق يمپەريانىڭ ورنىنا جاڭا دا كۇيرەتكىش سيپاتپەن بيلىككە كەلگەن ساياسي جۇيەدە، بولشەۆيزمنىڭ تاپتىق يدەولوگياسىندا، اسىرە تاپشىلداردىڭ قيلى اسىرا سىلتەۋلەرىندە جاتقان بولاتىن.

قازىرگى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وڭىرىندە – تۇركىستان ولكەسى اۋماعىندا بولشەۆيكتەر اتتى جاساقتارىن جابدىقتاۋعا قازاق جىلقىسىن الا تۇرىپ،  قازاقتارعا – «ەكونوميكالىق تۇعىرى ءالجۋاز، ماركستىك ءىلىم تۇرعىسىنان بولاشاعى جوق» كوشپەندىلەرگە ازىق-تۇلىك بولۋدەن باستارتتى، ونىڭ ورنىنا ولار «الەمدىك رەۆوليۋتسيا جاساۋعا ءتيىس قىزىل  اسكەردى» اسىراۋدى دۇرىس كوردى. ولكەدە  كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورناۋىمەن بىرگە باستالعان الاپات اشتىق ميلليوننان استام كوشپەندى جۇرتتى اجال تىرناعىنا ىلىكتىردى. مۇستافا شوقاي تاڭبالاعان اشكەرە-انىقتامامەن ايتقاندا،  «بولشەۆيزمنىڭ اشتىق ساياساتى» 1917–1918 جىلدارى قازاق حالقىنىڭ سول كەزدەگى سانىنىڭ تورتتەن بىرىنە ءولىم قۇشتىردى. سوناۋ «بولشەۆيكتەردىڭ اشتىق ساياساتى» پەرمانەنتتى سيپات الدى، 1921–1923 جىلدارى قازاق ولكەسى اۋماعىندا ۇلكەن اشتىق بولدى.  ۇلت زيالىلارى سول كەزەڭدە جىلۋ جيىپ، اشىققان اۋداندارعا مال ايداپ اپارىپ بەرۋدى ۇيىمداستىردى. وتەۋىنە، كەڭەستىك سوتقا تارتىلدى. سونداعى سوت ماتەريالدارى بۇل كۇندە زەرتتەۋشىلەرى مەن تۇسىندىرۋشىلەرىن توسىپ، مۇراعات سورەسىندە جاتىر. اشىققان اۋداندارداعى حالىققا ورتالىقتان ازىق-تۇلىك بولگىزۋ، ءتىپتى ەل-جۇرتتىڭ اشارشىلىققا ۇشىراپ جاتقانىنا قىزىل ماسكەۋدى سەندىرۋ  مۇمكىن ەمەس-ءتىن، – جەر-سۋى مەن حالقى بىرىككەننەن كەيىن وتكىزىلگەن ءبىرتۇتاس قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ 1925 جىلعى تۇڭعىش قۇرىلتايىندا ورتالىق اتقارۋ كەڭەسىنىڭ توراعاسى سەيتقالي مەڭدەشەۆ دەلەگاتتارعا وسىنداي سىر اشتى. سونداي احۋالدا حالقىمىز سول شاققى مولشەرىنىڭ تاعى ءبىر شيرەگىنەن ايرىلعان ەدى.

«بولشەۆيزمنىڭ اشتىق ساياساتى» 1931–1933 جىلدارى ايرىقشا ارسىزدىقپەن جانە اسقان جادىگويلىكپەن جۇرگىزىلدى. بۇعان نيكيتا حرۋششەۆتىڭ جەكە باسقا تابىنۋدى اشكەرەلەگەن جىلدارى ايتقان مىنا سوزدەرى دالەل: «قازاقستاندا ورىن الىپ تۇرعان ادام توزگىسىز اشارشىلىقتان قازاق حالقى تۇگەلدەي قىرىلىپ قالۋدىڭ از-اق الدىندا تۇرعانىن ءبىز ستالينگە ايتقانىمىزدا، ول: «بۇل سارى پالەكەتتەردەن تەك سونداي جولمەن عانا قۇتىلۋعا بولادى» دەپ جاۋاپ بەردى». مىنە، «حالىقتار اكەسى» قۇرعان ساياسي جۇيەنىڭ قىلمىستى ۇسقىنىن وسىدان-اق بىلە بەرىڭىزدەر. بولشەۆيزم ۇرىندىرعان ۇلتتىق اپاتتىڭ وسىناۋ ءۇشىنشى كەزەڭىندە – وتىز ەكىنشى جىلعى الاپات اشارشىلىقتا – حالقىمىز سول كەزگى مولشەرىنىڭ تەڭ جارتىسىن جوعالتتى. شاماسى جەتكەن ازشىلىق شەت ەلدەرگە ءوتىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى.

قاتىگەز دە قىلمىستى جۇيەنى ايىپتاي وتىرىپ، سول جۇيەگە ادال قىزمەت ەتكەن جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردىڭ، قاتارداعى كوممۋنيستەردىڭ، بىلايعى جۇرت وكىلدەرىنىڭ  اراسىندا وسىناۋ ۇلتتىق تراگەدياعا جايباراقات قاراي الماعاندار بولعانىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ولار ماسكەۋدەگى، الماتىداعى بيىك باسشىلىققا اشتىق قاسىرەتىنىڭ العاشقى بەلگىلەرىن حابارلاۋدان باستاپ، جاپپاي سيپات العان مىسالداردى ايتىپ دابىل قاقتى. ءتىپتى، ورتالىقتىڭ ەميسسارى فيليپپ گولوششەكيندى ورنىنان بوساتپايىنشا رەسپۋبليكاداعى اۋىر جاعدايدى تۇزەتۋ قيىن بولاتىنى جونىندە قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋرو مۇشەسى، حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى وراز يساەۆ ورتالىق كوميتەتكە جازباشا ۇسىنىس جاسادى. بىراق  ولارعا باس حاتشى ستالين جولداس توبەسىندە تۇرعان توتاليتارلىق بيلىك قۇلاق اسقان جوق. قازاق ولكەلىك پارتكومى مەن  حالكومكەڭەسىنىڭ وكىلى وراز جاندوسوۆ رەسپۋبليكاداعى 162 اۋداننىڭ ىشىندە اشتىق ناۋبەتىنىڭ زاردابىن ەرەكشە تارتقان سارىسۋ اۋدانىنىڭ ۇشتەن ءبىرى عانا امان قالعان جۇرتىن جاڭا قونىسقا كوشىرىپ، تىرشىلىگىن جانداندىرۋدا كوپ جۇمىس اتقاردى. اۋدان حالقىنىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى بەلگىلى مەملەكەت قايراتكەرىنىڭ بۇدان الپىس بەس جىل ىلگەرگى سىن شاقتا سىڭىرگەن ەڭبەگىنە ريزاشىلىعىنىڭ بەلگىسى رەتىندە، تاياۋدا عانا ونىڭ ارۋاعىن ۇلىقتادى. كەزىندە اۋدان ورتالىعىنا اينالۋىنا تىكەلەي سەپتىگى تيگەن ساۋداكەنت اۋىلىنا جاندوسوۆتىڭ ءمۇسىنىن سومداتىپ ەسكەرتكىش تۇرعىزدى.

ءۇش دۇركىن سوققان اشتىق اپاتتا ءتورت جارىم ميلليوننان استام ادام وپات بولعان. سولاردىڭ  سۇيەگى ۇستىنە ميلليونداعان سىرتتان كەلىپ قونىستانعاندار كۇشىمەن قازاقستاندا سوتسياليستىك قۇرىلىس كورىگى قىزدىرىلدى. وسىناۋ جاسامپاز ەڭبەك كورىگىن قىزدىرۋشىلار قازاق حالقى باستان كەشكەن قاسىرەت اۋقىمىن بىلگەن جوق. بوساپ قالعان جەردە ورتالىقتىڭ ءتاتتى ۇرانى جەتەگىمەن «تىڭ يگەردى». ءوز ەرىكتەرىنەن تىس، قازاقتاردى ءوز وتانىندا حالىقتىڭ ۇشتەن بىرىنە دە جەتپەيتىن ۇلتتىق ازشىلىق دەڭگەيىنە ءتۇسىردى. ءسويتىپ، تيىسىنشە، قوعام تىنىس-تىرشىلىگىنىڭ بارلىق سالاسىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسى شەكتەۋ كورۋىنە، جاناما تۇردە بولسا دا، سەبەپ بولدى. ەلىمىزدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان بارشا جۇرت وسىلار جايىنداعى شىنشىل تاريحتى بىلۋگە ءتيىس، ونداي ءبىلىم جەر-سۋىمىزدى   مەكەن ەتكەن بارشا ۇلت وكىلدەرىنىڭ قازاق توڭىرەگىنە توپتاسۋىن ارتتىرادى. شىنتۋايتقا كەلگەندە، ەلىمىزدەگى ناعىز تاتۋلىق پەن بىرلىكتىڭ، ۇلتتىق دامۋ مەن جارقىن بولاشاقتىڭ بەكەم نەگىزىن – بارشا حالىقتى تەك سول جاڭعىرتىلعان اششى دا قاسىرەتتى تاريحپەن تاربيەلەۋ ارقىلى عانا قالاۋعا بولار ەدى.

يۋنەسكو باس كونفەرەنتسياسىنىڭ 34-سەسسياسى ۋكرايناداعى اشارشىلىقتىڭ 75 جىلدىعىنا وراي ءىس-شارالار وتكىزۋ جايىندا قارار العانى ءمالىم. قاراردا ميلليونداعان جازىقسىز ۋكراين قازا تاپقان 1932–33 جىلدارعى اشارشىلىقتى ەسكە سالا وتىرىپ، توتاليتارلىق ستاليندىك رەجيمنىڭ قاتىگەز ءىس-ارەكەتتەرى مەن ساياساتى سالدارىنان ورىن العان تراگەديا قازىرگى جانە بولاشاق ۇرپاققا دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى، ادام قۇقتارىن جانە زاڭدىلىقتى ساقتاۋ ماقساتىنداعى ەسكەرتۋ بولۋعا ءتيىس دەگەن سەنىم بىلدىرىلگەن-ءدى.  مارتەبەلى حالىقارالىق جيىن ۋكراينادا، روسسيادا، قازاقستاندا، بۇرىنعى كسرو-نىڭ باسقا دا بولىكتەرىندە ورىن العان اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ  ارۋاعىنا باس ءيىپ، كوڭىل ايتتى.    تاريحتىڭ وسىناۋ قاسىرەتتى بەتىنەن بولاشاق ۇرپاق ساباق الۋ ءۇشىن ونى اعارتۋشىلىق جانە عىلىمي-زەرتتەۋشىلىك باعدارلامالارعا ەنگىزۋگە جانە سولار ارقىلى اشارشىلىق جايىنداعى اقپاراتتى كەڭ تاراتۋعا شاقىردى.

ءبىز وتكىزگەلى جينالعان عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا دا الەم قابىلداعان يماندى، يگى ماقساتتارعا قىزمەت ەتەرى كۇمانسىز. قازاقستاننىڭ «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ، قۇقىق قورعاۋ قوعامى مەن الماتى وبلىستىق مۇراعاتى مۇرىندىق بولىپ وتىرعان «1931–1933 جىلدارعى اشارشىلىق: سەبەپتەرى، اۋقىمى، سالدارى» تاقىرىبىمەن وتپەك رەسپۋبليكالىق كونفەرەنتسيانى اشىق دەپ جاريالايمىن.

20 قاراشا 2008 ج.

 

 قازاق ۇلتتىق اپاتى تاريحىن بارشا جۇرت بىلۋگە ءتيىس

...ەلىمىزدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان بارشا جۇرت، ەتنوستىق توپتار قازاق ۇلتتىق اپاتى جايىنداعى شىنشىل تاريحتى بىلۋگە ءتيىس. شىنشىل  تاريحتى ءبىلۋ جەر-سۋىمىزدى مەكەن ەتكەن ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرىن قازاق توڭىرەگىنە تىعىز توپتاستىرا تۇسەدى. شىنتۋايتقا كەلگەندە، بارشا حالىقتى تەك سول جاڭعىرتىلعان اششى دا قاسىرەتتى تاريحپەن تاربيەلەۋ ارقىلى عانا ەلىمىزدەگى ەتنوسارالىق ناعىز تاتۋلىق پەن بىرلىكتىڭ، ۇلتتىق دامۋدىڭ جانە جارقىن بولاشاعىمىزدىڭ بەكەم نەگىزى قالانارى كۇمانسىز. وسىنداي مۇراتتى ۇستانىپ ۇيىمداستىرىلعان كونفەرەنتسيادا بەلگىلى عالىمدار، مۇراعاتشىلار، زەرتتەۋشىلەر جاساعان باياندامالار مەن حابارلامالار، ايتقان ەستەلىكتەر مەن وي-پىكىرلەر بۇدان 75 جىل ىلگەرىدە وتكەن الاپات اشارشىلىقتى جان-جاقتى تالدادى، سەبەپ-سالدارلارىنا توقتالىپ،  الداعى مىندەتتەردى ايقىنداۋعا تالاپ قىلدى.

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تالاس وماربەكوۆ «كەڭەستىك توتاليتارلىق جۇيەنىڭ شارۋالاردى قۋدالاۋ ساياساتى: باستاۋلارى، سيپاتى، ناتيجەلەرى» اتتى تاقىرىپپەن جاساعان بايانداماسىندا كوشپەندىلەردىڭ 30-جىلدارعى قايعىلى تاعدىرىن رەسەيلىك مۇراعاتتاردان الىنعان  ناقتى دەرەكتەرمەن جاڭعىرتتى. «مەملەكەتتىڭ مەنشىك قاتىناستارىن وزبىرلىقپەن يەمدەنۋى جانە وسى ۇدەرىستىڭ تراگەديالىق سالدارلارى» دەگەن تاقىرىپپەن بايانداما جاساعان تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور جۇلدىز ابىلعوجين 30-جىلدارعى اشارشىلىقتى كوممۋنيستىك پارتيا مەن كەڭەس وكىمەتى ەلدى يندۋستريالاۋمەن تىعىز ۇشتاستىرا جۇرگىزگەن رەفورمالارمەن بايلانىستا قاراستىردى. كەزىندە جوعارعى كەڭەس تورالقاسى قۇرعان كوميسسيا قۇرامىندا زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن اينالىسقان بۇل عالىمدار «اشتىق نەدەن بولدى؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ بەرۋگە ۇمتىلسا، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت اسحات ءالىموۆ «ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن ءوزىنىڭ «اشارشىلىق قۇرباندارىن قالايشا ەستە ساقتايمىز؟» دەگەن بايانداماسىندا نوبايلاۋعا تىرىستى. تالدىقورعانداعى اكادەميك جولداسبەكوۆ اتىنداعى ەكونوميكا جانە قۇقىق اكادەمياسىنىڭ رەكتورى رەتىندە ول ستۋدەنتتەر كۇشىمەن جۇرگىزىپ جۇرگەن زەرتتەۋلەرىنىڭ العاشقى ناتيجەلەرىن، الەمدىك ورمەكتوردان ارنايى سايت اشقانىن ايتىپ، بۇل جۇمىستى كەڭ جولعا قويۋدىڭ جان-دۇنيەنى تازارتۋ، رۋحتى كۇشەيتۋ ورايىندا ولشەۋسىز زور ءمانى بولارىن اڭگىمەلەدى.

قر پرەزيدەنتى مۇراعاتىنىڭ، وڭتۇستىك قازاقستان، قاراعاندى وبلىستارى مەملەكەتتىك مۇراعاتتارىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرى انارگۇل زۇلقاشەۆا، ايدىن يساتاەۆا، ليۋدميلا كيسەلەۆا كونفەرەنتسيا قوزعاعان ماسەلەنى ارحيۆتەردە ساقتالعان قۇجاتتار مەن  ماتەريالدار نەگىزىندە اشىپ تولىقتىرا ءتۇستى. 30-جىلدارعى اشارشىلىق تاقىرىبى كوركەم ادەبيەتتە قانداي ورىن العانى جايىندا پروفەسسور ءزۇبارجات بورانباەۆانىڭ، ءىلياس جانسۇگىروۆ شىعارماشىلىعىنداعى اشتىق ناۋبەتى كورىنىستەرى  تۋرالى اقيىق اقىننىڭ ۇلى سايات جانسۇگىروۆتىڭ زەرتتەۋلەرى، ارداگەر ناسكەن نۇرمۇحامبەتوۆ بالا كەزىندە كۋا بولعان اشارشىلىق وقيعالارى، «ادىلەت» قوعامىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى شولپان امانجولوۆانىڭ اۋلەتىندە ساقتالعان ەستەلىكتەر،  قوعام مۇشەلەرى قىزعالداق جۇبانوۆا مەن گەننادي زەمەلدىڭ پىكىرلەرى كونفەرەنتسيا  مازمۇنىن بايىتا ءتۇستى.

جامبىل وبلىسى سارىسۋ اۋداندىق اكىمدىگىنىڭ وكىلى جازۋشى پەرنەباي دۇيسەنبيننىڭ اشارشىلىقتا قاتتى كۇيزەلگەن حالىقتى قۇتقارۋدا زور ەڭبەك ەتكەن وراز جاندوسوۆتىڭ وكىمەت وكىلى رەتىندە ۇيىمداستىرعان ناقتى كومەك شارالارى اۋداننىڭ 80 جىلدىعىنا ارنالعان دەرەكتى فيلمدە ۇلكەن تەبىرەنىسپەن اڭگىمەلەنگەنى، قايراتكەرگە ەسكەرتكىش قويىلعانى تۋرالى حابارى سۇيىنىشپەن تىڭدالدى. الداعى ۋاقىتتا زەرتتەۋشىلەر مەن قوعامدىق ۇيىمدار وسىناۋ اشتىق اپاتىنىڭ تاربيەلىك سيپاتىنا ءمان بەرە وتىرىپ، تاعلىم الۋ قاجەت تۇستارىن كەڭ ناسيحاتتاۋدا بىرلەسىپ اتقارۋعا ءتيىس مىندەتتەر حاقىندا «ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسىنىڭ باسقارما مۇشەسى بولات دۇيسەمبى وي قوزعادى.

كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلاردىڭ ءبىراۋىزدان قورىتقان ويىنا قاراعاندا، ەلىمىزدىڭ تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىرعان وسىناۋ قاسىرەتتى كەزەڭ – 30-جىلدارعى ۇلى اشارشىلىق دۋشار ەتكەن ۇلتتىق اپاتتى بۇكىل حالىق بولىپ ەسكە الىپ تۇراتىن ارنايى كۇن بەلگىلەۋدىڭ ماڭىزدىلىعى كۇمان تۋعىزبايدى. حالىقتارىنىڭ بەلگىلى ءبىر پايىزى اشارشىلىقتا وپات بولعان ۋكراينا، رەسەي بۇل ورايدا ەلەۋلى تۇردە قوزعالىپ جاتىر، ەسەيرەر دەمەك، كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا ارانىن اشىپ دۇركىن-دۇركىن سوققان اشتىق زۇلماتى حالقىنىڭ جالپى سانىنىڭ ەداۋىر مولشەرىن جويعان، تۇتاستاي قىرىلىپ كەتۋدىڭ از-اق الدىندا قالعان قازاق ەلى ەندى جايباراقات جاتا بەرمەسە كەرەك. پارلامەنتتىڭ، اتقارۋشى بيلىكتىڭ وسى ماسەلەگە سەرگەك قاراعانى ءجون.

سوناۋ  الاپات اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ ارۋاقتارىنا ارناپ جەر-جەردەگى مەشىتتەردە، شىركەۋلەردە، عيباداتحانالاردا قۇران، دۇعا وقىتۋدى داستۇرگە اينالدىرۋ قاجەتتىگى تۇسىنىكتى.  شەجىرەشى جۇرتىمىز ءوز اۋلەتتەرىنىڭ اشارشىلىق سالدارىنان ۇزىلگەن بۇتاقتارىن تۇگەندەپ، ەسىمدەرىن جاڭعىرتىپ، ورتاق شەجىرە-قازانعا قوسىپ جاتسا، كەلەشەكتە قاسىرەت كىتابىن تۇزۋگە جانە ەۆرەيلەردىڭ قوڭىر ىندەت قۇرباندارىنا ارنالعان ايگىلى «ياد ۆا شەم» («جاد پەن ەسىم») مۋزەيىندەگىدەي تاريحي تاعلىمى ەرەسەن مۇراجاي جابدىقتاۋعا بولار ەدى. وسىنداي پايدالى، بولاشاققا قىزمەت ەتەتىن جۇمىستاردى جانداندىرۋعا حالىق وكىلدىگىنىڭ مۇرىندىق بولۋى ايرىقشا ماڭىزدى.

22 قاراشا 2008 ج.

 

توتاليتارلىق وتكەنىمىزدەن – دەموكراتيالىق بولاشاققا

پرەسس-رەليز  – ءباسپاسوز ءۇشىن حابارلاما  – پرەسس-رەليز

قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ جانە قۇقىق قورعاۋ قوعامى مەن قر ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى «ادىلەت» قوعامىنىڭ قۇرىلۋىنا 20 جىل تولۋىنا ارنالعان «ادىلەت» قوعامى:  توتاليتارلىق تاريحتان – دەموكراتيالىق بولاشاققا» دەگەن تاقىرىپپەن عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا وتكىزەدى. كونفەرەنتسيادا مەملەكەتتىڭ ءوز ازاماتتارىنىڭ قۇقتارىن جاپپاي بۇزۋى، ستالينيزم زارداپتارىن جويۋ، جازىقسىز جازالانعانداردى  قۇقىقتىق تۇرعىدان قورعاۋ، بيلىكپەن، وزگە ۇيىمدارمەن قىزمەتتەستىك ماسەلەلەرى ءسوز بولادى. جۇرتشىلىققا ۇندەۋ قابىلدانادى. كونفەرەنتسيانىڭ باستالار الدىندا «ادىلەت» تاريحىنان ۆيدەوماتەريالدار، تاقىرىپتىق فوتوكورمە  كورسەتىلەدى. كونفەرەنتسياعا «ادىلەت» قوعامىنىڭ مۇشەلەرى، عالىمدار، قوعام قايراتكەرلەرى، جۇرتشىلىق وكىلدەرى، حالىقارالىق تاريحي-اعارتۋ، قۇقىق قورعاۋ جانە قايىرىمدىلىق «مەموريال» قوعامى باسقارماسىنىڭ وكىلى قاتىسادى.

***

الماتى. مامىردىڭ 28-ءى. قازاقپارات (ەرلىك ەرجانۇلى) – «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى الاش ازاماتتارىنىڭ يدەيالارىن ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرۋ ىسىنە بەلسەنە اتسالىسىپ كەلەدى. بۇل جايلى بۇگىن الماتىدا ءوتىپ جاتقان «ادىلەت» قوعامى: توتاليتارلىق تاريحتان – دەموكراتيالىق بولاشاققا» دەپ اتالاتىن عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلارعا قر پرەزيدەنت اكىمشىلىگى ىشكى ساياسات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى دارحان مىڭبايدىڭ جولداعان قۇتتىقتاۋ حاتىندا ايتىلدى، دەپ حابارلايدى قازاقپارات. «ءبىز قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن تۇتاستىعى جولىندا كۇرەسكەن ازاماتتاردى ەرەكشە قادىرلەي ءبىلۋىمىز كەرەك. وسى رەتتە قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ 20 جىلدىعىنا ارنالىپ وتىرعان توتاليتارلىق جۇيەنىڭ «اقتاڭداق» بەتتەرىن اشۋعا باعىتتالعان بۇگىنگى كونفەرەنتسيانىڭ ماڭىزى زور دەپ بىلەمىن»، دەگەن دارحان مىڭبايدىڭ حاتىن قاتىسۋشىلارعا «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ جانە قۇقىق قورعاۋ قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى بەيبىت قويشىباەۆ وقىپ بەردى. وندا قر پرەزيدەنتى اكىمشىلىگىنىڭ ىشكى ساياسات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ قاسىرەتتى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق شىندىقتارىن اشۋدا، ساياسي رەپرەسسيا ناۋقاندارىنىڭ قۇرباندارىن انىقتاۋدا جانە اقتاۋدا كوپ جۇمىستار تىندىرعانىن ايتادى. سونداي-اق ولاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋعا، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن مەن اشتىق قۇرباندارى جەرلەنگەن ورىنداردى انىقتاۋعا، بەلگى قويۋعا، ەڭ باستىسى، الاش ازاماتتارىنىڭ يدەيالارىن ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرۋ ىسىنە بەلسەنە اتسالىسىپ كەلە جاتقانىن اتاپ وتكەن.

ۆستۋپيتەلنوە سلوۆو

قۇرمەتتى اعايىن! دوروگيە درۋزيا! ءبىز بۇگىن «ادىلەت»  تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ قۇرىلعانىنا 20 جىل تولۋى قۇرمەتىنە وتكىزىلمەك عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسياعا جينالىپ وتىرمىز. كونفەرەنتسيامىزدىڭ قاراستىراتىن جالپى تاقىرىبى «ادىلەت» قوعامى:  توتاليتارلىق تاريحتان – دەموكراتيالىق بولاشاققا» – «كيپو «اديلەت»: وت توتاليتارنوگو پروشلوگو ك دەموكراتيچەسكومۋ بۋدۋششەمۋ» دەپ اتالىپ وتىر. مۇندا تەرەڭ ءمان بار. مۇندا تاريحي شىندىققا جاۋاپ بەرەتىن ادىلەتتى تۇجىرىم بار. ويتكەنى  قازاقستاننىڭ «ادىلەت» اتتى ەرىكتى تاريحي-اعارتۋ جانە قۇقىق قورعاۋ قوعامى – ەلىمىزدەگى ۇزاق جىلدار پاتشالىق قۇرعان توتاليتارلىق بيلىكتىڭ قۇرساۋى ىدىرىپ، دەموكراتيانىڭ «التىن كۇرەگى» ەسە باستاسىمەن ۇيىمداسقان العاشقى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ ءبىرى. ول دۇنيەگە كەلگەن بەتتە تاريحىمىزدىڭ قاسىرەتتى بەتتەرىنە ەرەكشە نازار اۋدارىپ، ستاليندىك زاڭسىزدىق جىلدارى جازىقسىز جازالانعان اعا ۇرپاق وكىلدەرىنىڭ ەسىمدەرىن ءتىرىلتۋ ارقىلى، بۇرمالانعان شىندىقتى قالپىنا كەلتىرۋ ارقىلى – قايتا قۇرۋ ساياساتى جاريا ەتكەن دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى ناقتى ىسكە اينالدىرۋمەن شۇعىلداندى. سول جولدا حالىقتىڭ قولداۋىنا يە بولىپ، ەداۋىر تابىسقا جەتتى. ال بۇل جەتىستىكتەردىڭ بارىندە «ادىلەت» قوعامىنىڭ مۇراتتارىنا مەيلىنشە بەرىلىپ ەڭبەك ەتكەن العاشقى «ادىلەتشىلەردىڭ» قوماقتى ۇلەسى بولدى. ولاردىڭ بىرقاتارى، وكىنىشكە قاراي،  بۇگىن ءبىزدىڭ ارامىزدا جوق.

زا 20 لەت وبششەستۆو «اديلەت» پوتەريالو منوگيح سۆويح چلەنوۆ. مى گلۋبوكو سوزناەم، چتو ۆ پەرۆىە گودى سۆوەي دەياتەلنوستي وبششەستۆو دوستيگلو شيروكوي نارودنوي پوددەرجكي بلاگوداريا سامووتۆەرجەننىم ترۋدام تەح سۆويح پەرۆىح رۋكوۆوديتەلەي ي چلەنوۆ پراۆلەنيا، كوتورىح سەگودنيا نەت سرەدي ناس. مى نە موجەم نە ۆسپومنيت يح ۆ ەتوت چاس  پويمەننو. ەتو سانجار ۋرازوۆيچ دجاندوسوۆ، گوسۋدارستۆەننىي دەياتەل، پەرۆىي پرەدسەداتەل پراۆلەنيا، رۋكوۆوديۆشي دەياتەلنوستيۋ وبششەستۆا «اديلەت» ناچينايا س مومەنتا سوزدانيا ۆ تەچەنيە ترەح لەت. ون پوگيب ۆ 1992 گودۋ. بلاگوداريا ۋسەرديۋ سانجارا ۋرازوۆيچا، سموگلي پولۋچيت ۆ ناچالە 1990 گودا يز فەدەرالنوي سلۋجبى بەزوپاسنوستي  روسسيسكوي فەدەراتسي سپيسكي 633 كازاحستانتسەۆ، راسسترەلياننىح ۆ گودى رەپرەسسي ۆ موسكۆە. زاتەم، چەرەز مەسياتس، پو پروسبە «اديلەت»، بىل پولۋچەن ۆەس سپيسوك كازاحستانتسەۆ، راسسترەلياننىح پو رەشەنيۋ ۆوەننوي كوللەگي ۆەرحوۆنوگو  سۋدا سسسر زا ۆەس پەريود گوسۋدارستۆەننوگو تەررورا. ونا كوپيۋ وتۆەتا ادرەسوۆالا ۆ كوميتەت ناتسيونالنوي  بەزوپاسنوستي رەسپۋبليكي كازاحستان. مى بلاگودارنى فسب رف زا وپەراتيۆنىي وتۆەت نا پروسبى «اديلەت». سانجار ۋرازوۆيچ نالاديل  حوروشيە، دەلوۆىە وتنوشەنيا س كنب رك، چتو پوزۆوليلو وبششەستۆۋ سوۆمەستنو س ارحيۆوم سپەتسسلۋجبى پلودوتۆورنو رابوتات ي پو ۆىياۆلەنيۋ مەست  ماسسوۆوگو زاحورونەنيا راسسترەلياننىح، ي سوستاۆلەنيۋ پولنوگو سپيسكا رەپرەسسيروۆاننىح. كنب رەسپۋبليكي ۆ 1991 گودۋ ۆ تورجەستۆەننوي وبستانوۆكە پەرەدال وبششەستۆۋ «اديلەت» ۆسە داننىە و راسسترەلياننىح ي وسۋجدەننىح پو ۆسەم وبلاستيام كازاحستانا. پري سانجارە ۋرازوۆيچە بىلي پروۆەدەنى ۆ رەسپۋبليكە پەرۆىە وبششەستۆەننو-پوليتيچەسكيە مەروپرياتيا پو رازۆەنچيۆانيۋ بەسپريمەرنىح جەستوكوستەي ستالينيزما. س ەگو يمەنەم سۆيازانى راسكوپكي ۆ جانالىكە، مەستە، گدە بىلو تاينو زاكوپانو ساموە بولشوە كوليچەستۆو راسسترەلياننىح، پروۆەدەنيە سۋدەبنو-مەديتسينسكوي ەكسپەرتيزى نايدەننىح وستانكوۆ، تاكجە ۋستانوۆلەنيە كامنيا ۆ سوسنوۆوم بورۋ ۆ الماتى، ۆوزلە بىۆشەگو زدانيا نكۆد،  كامنيا، ۆوزۆەششايۋششەگو و سوورۋجەني ۆ بۋدۋششەم زدەس مونۋمەنتالنوگو پامياتنيكا جەرتۆام گولودا 1932-33 گودوۆ. ون بىل ينيتسياتوروم سوزدانيا اسسوتسياتسي رەپرەسسيروۆاننىح، پروۆوديل ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە ەتوي ورگانيزاتسي  زدەس، ۆ ەتوم زالە تسەنترالنوگو گوسارحيۆا. پوسلە سانجارا ۋرازوۆيچا، س 1992 گودا پرەزيدەنتوم وبششەستۆا بىل اكادەميك، دوكتور يستوريچەسكيح ناۋك، پروفەسسور، لاۋرەات پرەزيدەنتسكوي پرەمي ميرا ي دۋحوۆنوگو سوگلاسيا 1997 گودا ماناش كاباشەۆيچ كوزىباەۆ. ون  ۆوزگلاۆليال «اديلەت» ۆ تەچەنيە دەسياتي لەت، ۆپلوت دو سۆوەي كونچينى ۆ 2002 گودۋ.  پري ماناش كاباشەۆيچە نا شيروكۋيۋ نوگۋ پوستاۆلەنى بىلي يسسلەدوۆاتەلسكايا ي پروسۆەتيتەلسكايا دەياتەلنوست وبششەستۆا، پروۆەدەنيە ناۋچنىح كونفەرەنتسي پو رازليچنىم اسپەكتام توتاليتاريزما، نالاجەن ۆىپۋسك راسسترەلنىح سپيسكوۆ. پو پرەدستاۆلەنيۋ «اديلەتا» ۆ 1997 گودۋ دەسياتي ۋليتسام گورودا الماتى دالي يمەنا رەپرەسسيروۆاننىح وبششەستۆەننىح دەياتەلەي، ۋچەنىح، رابوتنيكوۆ كۋلتۋرى.

زا پروشەدشيە دۆادتسات لەت، كرومە نازۆاننىح ليتس – پەرۆىح رۋكوۆوديتەلەي وبششەستۆا «اديلەت»، ۋشلي يز جيزني چەتىرە يح زامەستيتەليا – ۆيتسە-پرەزيدەنتا. ۋچەنىي-فولكلوريست ماردان كەلديباەۆيچ بايديلداەۆ، اكتيۆنو پرورابوتاۆشي ۆ ينيتسياتيۆنوي گرۋپپە پو سوزدانيۋ وبششەستۆا ي زاتەم يزبراننىي نا ۋچرەديتەلنوي كونفەرەنتسي زامەستيتەلەم پرەدسەداتەليا پراۆلەنيا، منوگو سيل وتدال ورگانيزاتسيوننوي دەياتەلنوستي، راسپروسترانەنيۋ ەگو يدەي سرەدي شيروكوي وبششەستۆەننوستي. سمەرت وبورۆالا ەگو وبششەستۆەننو-پولەزنۋيۋ دەياتەلنوست ۆ 1994 گودۋ. ۆ 1999 گودۋ سكونچالسيا پروفەسسور، دوكتور فيلولوگيچەسكيح ناۋك  الەكساندر لازارەۆيچ جوۆتيس. ون ۆ توتاليتارنىە گودى پەرەۆوديل نا رۋسسكي يازىك ستيحي ماگجانا جۋماباەۆا، ورگانيزوۆىۆال ۆەچەرا پامياتي وپالنىح پوەتوۆ، زا چتو پرەسلەدوۆالسيا سپەتسسلۋجبوي، پودۆەرگالسيا وبىسكام، ۋۆولەن س رابوتى. ي ۆ تەچەنيە سەمي لەت نيگدە نە پرينيمالي نا رابوتۋ، تولكو سانجار ۋرازوۆيچ جاندوسوۆ، كوگدا ستال زاۆەدىۆات وتدەلوم ناۋكي ي وبرازوۆانيا تسك پارتي،  ۋسترويل ەگو پرەپوداۆاتەلەم ۆ كازپي يمەني ابايا.  الەكساندر لازارەۆيچ ۆ گودى پەرەسترويكي ناپيسال كنيگۋ «كاك يا ۋگروجال كوميتەتۋ گوسۋدارستۆەننوي بەزوپاسنوستي يلي پود كولپاكوم كگب»، گدە وپيسال سۆوي زلوكليۋچەنيا.  ون كاك ۆيتسە-پرەزيدەنت وبششەستۆا «اديلەت»، ۆوزگلاۆليال رابوتۋ پو سۆيازيام س وبششەستۆەننوستيۋ، اكتيۆنو رابوتال ۆ ارحيۆە كنب، ۋچاستۆوۆال ۆ رابوتە پو زاششيتە پراۆ رەپرەسسيروۆاننىح. مى ۆ گودوۆششينۋ ەگو كونچينى ۆىشلي س پرەدلوجەنيەم ۆ گورودسكيە ۆلاستي س پرەدلوجەنيەم ۋستانوۆيت مەموريالنۋيۋ دوسكۋ ك دومۋ، گدە ون پروجيۆال، نو ۆسترەتيلي بيۋروكراتيچەسكۋيۋ ۆولوكيتۋ دليتەلنوستيۋ پوچتي دەسيات لەت. كاك  نام سووبششيلي يز گوراكيماتا، سكورو ناچنەت رابوتات كوميسسيا پو ونوماستيكە. نادەجدا ۆ پولوجيتەلنوم رەشەني ناشەگو ۆوپروسا يمەەتسيا، ي مى نادەەمسيا ك دەسياتيلەتيۋ سو دنيا ەگو سمەرتي پروۆەستي زادۋماننوە مەروپرياتيە. درۋگوي ۆيتسە-پرەزيدەنت وبششەستۆا ۋچەنىي-ارحيۆيست مارات جاكسىبەكوۆيچ حاساناەۆ پوگيب 2002 گودۋ. ون وپەراتيۆنو ۆىياۆليال ارحيۆنىە دوكۋمەنتى، ي سۆويمي ناۋچنو-پۋبليتسيستيچەسكيمي ستاتيامي سدەلال دوستويانيەم وبششەستۆەننوستي منوگيە رانەە نەيزۆەستنىە ۆوپيۋششيە فاكتى و جەرتۆاح رەپرەسسي ي گولودا تريدتسات ۆتوروگو گودا، سوزداۆال پوليتيچەسكيە پورترەتى رەپرەسسيروۆاننىح رۋكوۆوديتەلەي رەسپۋبليكي. ۆ 2007 گودۋ مى پوتەريالي اكادەميكا، دوكتورا يستوريچەسكيح ناۋك، پروفەسسورا، لاۋرەاتا گوسۋدارستۆەننوي پرەمي رەسپۋبليكي كەنەسا نۋرپەيسوۆيچا نۋرپەيسا، كوتورىي نا پوستۋ ۆيتسە-پرەزيدەنتا وبششەستۆا منوگو سيل وتداۆال يستوريكو-پروسۆەتيتەلسكوي رابوتە، پريۆلەكال مولودىح ۋچەنىح ك يزۋچەنيۋ جيزني ي دەياتەلنوستي  ناتسيونالنىح دەياتەلەي 30-ح گودوۆ، ا ۆ پوسلەدنيە گودى جيزني يسپولنيال وبيازاننوستي پرەزيدەنتا وبششەستۆا «اديلەت».

پروشۋ پوستيچ يح پاميات ۆستاۆانيەم. سپاسيبو. پروشۋ ساديتسيا.

دوروگيە درۋزيا، و دەياتەلنوستي وبششەستۆا بولەە پودروبنو بۋدەت راسسكازانو ۆ پرەدۋسموترەننوم ۆ پروگراممە ناشەي ناۋچنو-پراكتيچەسكوي كونفەرەنتسي دوكلادە.

دەياتەلنوست كيپو «اديلەت» زا 20 لەت 

قىمباتتى دوستار، ەلىمىزدە كەڭ كولەمدە جۇرگىزىلگەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ناۋقانىنىڭ زارداپتارى ۇشان-تەڭىز بولعانى ءمالىم.  سولاردىڭ ءبىرى مىناۋ: ساياساتتىڭ  سولاقايلىعىنان جازىقسىز جازالانىپ، اتىلعان، لاگەرلەردە جاپا شەككەن بوزداقتاردىڭ ۇرپاقتارى ورتالىقتىڭ  ورىستاندىرۋ قۇرىعىنا ەڭ الدىمەن ىلىكتى، انا تىلىنەن ايىرىلدى. ولاردىڭ كوبى ءۇشىن قازىرگى كۇننىڭ وزىندە دە مەملەكەتتىك ءتىلدى ەركىن مەڭگەرىپ الۋ وڭايعا ءتۇسىپ جاتقان جوق. وسى ءجايتتى، سونداي-اق ارامىزدا سىرتتان كەلگەن قوناقتارىمىزدىڭ دا بارىن ەسكەرىپ،  باياندامانى ورىس تىلىندە جاساۋعا رۇقسات سۇرايمىن.

كازاحستانسكوە يستوريكو-پروسۆەتيتەلسكوە وبششەستۆو «اديلەت» ياۆلياەتسيا ودنوي يز پەرۆىح نەپراۆيتەلستۆەننىح ورگانيزاتسي رەسپۋبليكي. ۋچرەديتەلنايا كونفەرەنتسيا وبششەستۆا سوستويالاس 14 اپرەليا 1989 گودا. ا پودگوتوۆيتەلنايا رابوتا ك ەتومۋ سوبىتيۋ ناچالاس ەششە ۆەسنوي 1988 گودا. ۆ تو ۆرەميا ۆەيانيا پەرەسترويكي ناچالي ۆحوديت ۆ ناشۋ زاكوستەنەلۋيۋ جيزن. ۋحوديل ۆ يستوريۋ زلوۆەششي «مالىي 37-ي گود»، ۋستروەننىي پراۆياششەي كوممۋنيستيچەسكوي پارتيەي ي ەە رەپرەسسيۆنىم اپپاراتوم. كاك يزۆەستنو، ەتو بىل زۆەرينىي وسكال توتاليتاريزما، پروياۆلەننىي  ۆ سۆيازي س يزۆەستنىمي ۆىستۋپلەنيامي مولودەجي ۆ دەكابرە 1986 گودا. تەم نە مەنەە، پيسات و  دەكابرسكوم ۆوسستاني 86-گو توگدا پوكا نە رازرەشالي، نو ۆ تو جە ۆرەميا وسوبو نە پرەپياتستۆوۆالي پوياۆلەنيۋ ۆ پەريوديكە پۋبليكاتسي و «بەلىح پياتناح» يستوري، ۆوسكرەشەنيۋ يمەن پارتينىح ي گوسۋدارستۆەننىح دەياتەلەي، رەپرەسسيروۆاننىح ۆ گودى ستالينسكوگو بەززاكونيا ي پرەداننىح زابۆەنيۋ، ۆوسستانوۆلەنيۋ پراۆدى وب يح جيزني ي دەياتەلنوستي. ەدينستۆەننوي تريبۋنوي سۆوبودنوي ۆ ەتوم وتنوشەني مىسلي توگدا بىلا رەسپۋبليكانسكايا ليتەراتۋرنايا گازەتا «كازاح ادەبيەتي»، گدە رابوتال گلاۆنىم رەداكتوروم پيساتەل شەرحان مۋرتازا. زامەتنو پروبۋديلسيا ينتەرەس وبششەستۆەننوستي ك زاپرەتنوي ۆ توتاليتارنىە گودى تەمە. ۆ ەتو ۆرەميا ۆسەسويۋزنىە گازەتى دونوسيلي ۆەست و ۆوزنيكشەم ۆ موسكۆە دۆيجەني «مەموريال»، كوتوروە پود زنامەنەم بوربى سو ستالينيزموم، رازوبلاچەني پرەستۋپلەني پەريودا ستالينيزما ي ۋۆەكوۆەچەنيۋ پامياتي جەرتۆ ستالينسكيح رەپرەسسي بىسترو پريۆلەكال ۆ سۆوي ريادى وگرومنۋيۋ ماسسۋ ليۋدەي. ەتا ۆەست ياۆيلاس يسكروي، بروشەننوي ۆ ناشۋ پوستتوتاليتارنۋيۋ، پەرەجيۆايۋششۋيۋ وپرەدەلەننوە بروجەنيە  وبششەستۆەننۋيۋ جيزن. ۆسكورە يز چيسلا تۆورچەسكيح رابوتنيكوۆ – جۋرناليستوۆ، پيساتەلەي، ليۋدەي ناۋكي، يسكۋسستۆا سكولوتيلاس ينيتسياتيۆنايا گرۋپپا، ي وچەن بىسترو تاكوە جە دۆيجەنيە رازۆەرنۋلوس ۆ الماتى. سوستويالوس سوبرانيە پوتومكوۆ جەرتۆ ستالينيزما، پرەدستاۆيتەلەي ناۋچنوي ي تۆورچەسكوي ينتەلليگەنتسي، گدە بىل سفورميروۆان پودگوتوۆيتەلنىي كوميتەت پو ورگانيزاتسيوننومۋ وفورملەنيۋ ەتوگو دەموكراتيچەسكوگو دۆيجەنيا ۆو گلاۆە س بۋلاتوم يلياسوۆيچەم جانسۋگۋروۆىم-گابيتوۆىم. نا زاسەدانياح پودگوتوۆيتەلنوگو كوميتەتا ۆىياسنياليس ۆوپروسى، س كوتورىمي نادلەجالو زانيماتسيا. ستاۆيليس زاداچي پو يزۋچەنيۋ ەتاپوۆ رەپرەسسي، رەابيليتاتسي نەزاكوننو وسۋجدەننىح، تاكجە يستوري ستراشنوگو گولودا، ۋنەسشەگو وگرومنوە كوليچەستۆو چەلوۆەچەسكوي جيزني. ۆىراباتىۆالسيا ۋستاۆ بۋدۋششەي ورگانيزاتسي. ۋستاناۆليۆاليس سۆيازي س مەستنىمي اكتيۆيستامي پو ورگانيزاتسي پودوبنوگو دۆيجەنيا ۆ وبلاستياح ي س موسكوۆسكيم «مەموريالوم». ۆ نويابرە 1988 گودا ۆەرحوۆنىي سۋد كازاحسكوي سسر رەابيليتيروۆال الاشوردينتسەۆ، راسسترەلياننىح ۆ 30-ە گودى. ۆ دۆيجەنيە ۆوۆلەكليس ي يح پوتومكي.

گرۋپپا اكتيۆيستوۆ ناشەگو دۆيجەنيا – ەتو سانجار جاندوسوۆ،         ماردان   بايديلداەۆ،  ساۋلە   ايتمامبەتوۆا،   ۆيكتور      سنيتكوۆسكي  – ۆ يانۆارە 1989 گودا پرينيمالا ۋچاستيە ۆ رابوتە ۋچرەديتەلنوي كونفەرەنتسي ۆسەسويۋزنوگو يستوريكو-پروسۆەتيتەلسكوگو، پراۆوزاششيتنوگو ي بلاگوتۆوريتەلنوگو وبششەستۆا «مەموريال»، پوزجە پرەۆراششەننوگو ۆ مەجدۋنارودنوە. كاك يزۆەستنو، ۆسەسويۋزنوە وبششەستۆو «مەموريال» ۆوزگلاۆيلي ۆمەستە س اكادەميكوم اندرەەم دميتريەۆيچەم ساحاروۆىم چەتىرە سوپرەدسەداتەليا. ودين يز سوپرەدسەداتەلەي وبششەستۆا «مەموريال»، رەكتور روسسيسكوگو گوسۋدارستۆەننوگو گۋمانيتارنوگو ۋنيۆەرسيتەتا يۋري نيكولاەۆيچ افاناسەۆ پرينيال ۋچاستيە ۆ رابوتە الماتينسكوي كونفەرەنتسي، سوستوياۆشەمسيا ۆ دومە كينو، گدە پولۋچيلو ورگانيزاتسيوننو وفورملەنيە كازاحستانسكوە يستوريكو-پروسۆەتيتەلسكوە ي پراۆوزاششيتنوە وبششەستۆو «اديلەت». ۋچرەديتەليامي «اديلەت» بىلي سويۋزى كينەماتوگرافيستوۆ، پيساتەلەي، ارحيتەكتوروۆ، ديزاينەروۆ كازاحستانا ي رەداكتسيا گازەتى «كازاح ادەبيەتي». پەرۆىم رۋكوۆوديتەلەم  وبششەستۆا «اديلەت» بىل يزبران يزۆەستنىي گوسۋدارستۆەننىي دەياتەل سانجار ۋرازوۆيچ جاندوسوۆ. كاك ون وتمەتيل ۆ ستاتە «كەشەگىمىز كۇڭگىرت بولماسىن»، وپۋبليكوۆاننوي 30 يۋنيا 1989 گودا نا سترانيتساح گلاۆنوي گازەتى رەسپۋبليكي «سوتسياليستيك كازاحستان»، چلەنوۆ وبششەستۆا «اديلەت» وبەدينيايۋت گۋمانيستيچەسكيە، وبششەچەلوۆەچەسكيە پرينتسيپى، نەتەرپيموست ك بەززاكونيۋ، ۋنيجەنيۋ، ك پرەنەبرەجەنيۋ پراۆامي چەلوۆەكا ي نارودوۆ، وني وسۋجدايۋت پريمەنەنيە ناسيليا كاك سرەدستۆا رەشەنيا وبششەستۆەننىح پروبلەم ي سوتسيالنىح كونفليكتوۆ. ۆوورۋجەننىە تاكيمي كاچەستۆامي «اديلەتوۆتسى» زا گودى دەياتەلنوستي وبششەستۆا سپوسوبستۆوۆالي ۆوزروجدەنيۋ دۋحوۆنوي جيزني سترانى، ۆوسستانوۆلەنيۋ يستوريچەسكوي ي زاكوننوي سپراۆەدليۆوستي، دەفورميروۆاننوي زا گودى كۋلتا ليچنوستي ي ماسسوۆىح رەپرەسسي، دالنەيشەمۋ رازۆيتيۋ وبششەستۆەننوگو سوزنانيا، سترويتەلستۆۋ پراۆوۆوگو گوسۋدارستۆا.

پراۆلەنيە وبششەستۆا پلانيروۆالو ي پروۆوديلو رابوتۋ پو رازنىم ناپراۆلەنيام: ۋچاستۆوۆالو ۆ رەابيليتاتسي جەرتۆ پوليتيچەسكيح رەپرەسسي، ۆىياۆلەني مەست يح زاحورونەني  ي ۋستانوۆلەني پامياتنىح زناكوۆ، زاششيتە پراۆ يح پوتومكوۆ، زانيمالوس ۋستانوۆلەنيەم پراۆدى و گولودە 30-ح، پروپاگاندە زناني و تراگيچەسكوم پروشلوم ناشەي سترانى. ۆ پەرۆىي جە گود سۆوەگو وبرازوۆانيا، سوۆمەستنو س گوسۋدارستۆەننىم مۋزەەم يسكۋسستۆ يمەني ابيلحانا كاستەەۆا «اديلەت» ۋسترويل ۆىستاۆكۋ «رەكۆيەم. دوكۋمەنتالنىە ي حۋدوجەستۆەننىە سۆيدەتەلستۆا ۆرەمەني». وتۆەتستۆەننىم زا ەتو مەروپرياتيە بىل چلەن پراۆلەنيا، پرەدسەداتەل كۋلتۋرنو-پروسۆەتيتەلسكوي كوميسسي وبششەستۆا ۆيكتور سنيتكوۆسكي. زدەس ۆپەرۆىە ۆىستاۆلياليس دوكۋمەنتى ي ماتەريالى، راسسكازىۆايۋششيە و تراگيچەسكوي سۋدبە منوگيح رابوتنيكوۆ كۋلتۋرى. ۆپەرۆىە ەكسپونيروۆاليس پرويزۆەدەنيا رەپرەسسيروۆاننىح، پروشەدشيح تيۋرمى، لاگەريا ي سسىلكي حۋدوجنيكوۆ، كوتورىح وبەدينيالا وبششنوست سۋدەب يح سوزداتەلەي. ۆەسنوي 1990 گودا بىلو وبنارۋجەنو مەستو ماسسوۆوگو بەزىميانوگو زاحورونەنيا ۆ بليز اۋلا جانالىك. اكتيۆيستامي وبششەستۆا س ۋچاستيەم پرەدستاۆيتەلەي سيلوۆىح ۆەدومستۆ ۆ ليتسە زامەستيتەليا پرەدسەداتەليا كگب الماتينسكوي وبلاستي سياتا توكپاكباەۆا ي زامەستيتەليا پروكۋرورا وبلاستي ونلاسىنا جۋمابەكوۆا بىلي پروۆەدەنى راسكوپكي، سوبرانو تري مەشكا چەلوۆەچەسكيح كوستەي، كوتورىە بىلي پەرەدانى سۋدەبنو-مەديتسينسكوي ەكسپەرتيزە. چەرەز دۆا مەسياتسا پوسلە ەتوگو «اديلەت» پولۋچيل پيسمو وبلپروكۋراتۋرى زا پودپيسيۋ جۋمابەكوۆا، گدە سووبششالوس و پروكۋرورسكوم زاكليۋچەني – جانالىك ياۆلياەتسيا مەستوم ماسسوۆوگو زاحورونەنيا راسترەلياننىح ۆ 1937–38 گودى.  وكازالوس، چتو بولەە 3,5 تىسياچ راسسترەلياننىح ۆ پودۆالاح نكۆد تاينو ۆىۆەزەنى ي زاكوپانى يمەننو زدەس. ەتو بىلو ساموە بولشوە زاحورونەنيە جەرتۆ پوليتيچەسكيح رەپرەسسي، وبنارۋجەننوە اكتيۆيستامي وبششەستۆا. وبنارۋجەننىە وستانكي 1993 گودۋ بىلي پرەدانى زەملە جانالىكا. سوستويالوس  تورجەستۆەننوە پەرەزاحورونەنيە وبسلەدوۆاننوگو پراحا راسترەلياننىح س  ۋستانوۆلەنيەم پامياتنوگو كامنيا، گدە بىلي ۆىسەچەنى تاكيە ستروكي، ناپيساننىە الەكساندروم جوۆتيسوم:   «جەرتۆام تراگيچەسكوي ناشەي ەپوحي، بەزۆيننو راسسترەلياننىم، تاينو زارىتىم زدەس پامياتنيك بۋدەت پوستاۆلەن».

ۆوپروس سوورۋجەنيا پامياتنيكا ۆ جانالىكە بىل رەشەن پرەزيدەنتوم رەسپۋبليكي كازاحستان نۋرسۋلتانوم نازارباەۆىم پوسلە پريەما يم ۆ 2000 گودۋ گرۋپپى اكتيۆيستوۆ «اديلەتا» ۆو گلاۆە س ەگو رۋكوۆوديتەلەم، اكادەميكوم ماناشەم كوزىباەۆىم. ۆ 2002 گودۋ نۋرسۋلتان ابيشەۆيچ سام تورجەستۆەننو رازرەزال لەنتۋ ەتوگو مەموريالنوگو مونۋمەنتا ۆ جانالىكە – پامياتنيكا جەرتۆام پوليتيچەسكيح رەپرەسسي. سەگودنيا گرۋپپا ۋچاستنيكوۆ ناستوياششەي ناۋچنو-پراكتيچەسكوي كونفەرەنتسي بۋدۋت پرينياتى رۋكوۆودستۆوم الماتينسكوگو گورودسكوگو اكيماتا، نا پريەمە مى دۋماەم پودنيات ۆوپروس وتنوسيتەلنو 15 گەكتاروۆ زەملي ۆوكرۋگ پامياتنيكا، ناحودياششەيسيا ۆ ۆەدەني «اديلەتا». تام  پوكوياتسيا جەرتۆى گوسۋدارستۆەننوگو تەررورا،  پوتومۋ سلەدوۆالو بى رازۆەرنۋت ستەللى س ۆىسەچەننىمي يمەنامي راسسترەلياننىح، ۆىساديت لەسوپارك، ا دوم چابانا، ناحودياششەگوسيا نا ناشەي تەرريتوري پرەۆراتيت ۆ نەبولشۋيۋ مۋسۋلمانسكۋيۋ مەچەت ي چاسوۆنيۋ رۋسسكوي پراۆوسلاۆنوي تسەركۆي. پرەزيدەنت نازارباەۆ، يديا ناۆسترەچۋ پوجەلانيام «اديلەتوۆتسەۆ»، دال تاكجە پورۋچەنيە يسپولنيتەلنوي ۆلاستي ۆىدەليت بىۆشەە زدانيە نكۆد پود مۋزەي يستوري پوليتيچەسكيح رەپرەسسي ي يزدات سبورنيك ۆوسپوميناني پوتومكوۆ جەرتۆ ستالينيزما. كنيگا بىلا يزدانا. ي مۋزەي بىل وتكرىت، نو، ك سوجالەنيۋ، پروسۋششەستۆوۆال ليش پولتورا گودا. سەگودنيا پري پريەمە ۆ اكيماتە، دۋمايۋ، ي وب ەتوم بۋدەت يدتي رەچ.

ودنيم يز ۆاجنىح دەل وبششەستۆا «اديلەت» بىلو ۋچاستيە ۆ ۆىرابوتكە پروەكتا زاكونا و رەابيليتاتسي رەپرەسسيروۆاننىح. كوميسسيەي  ناشەي رۋكوۆوديل ستارەيشي اديلەتوۆەتس، اكادەميك، دوكتور يۋريديچەسكيح ناۋك مۋرات تاجيمۋراتوۆيچ بايماحانوۆ. زاكون رك «و رەابيليتاتسي جەرتۆ ماسسوۆىح پوليتيچەسكيح رەپرەسسي» بىل پرينيات ۆ 1993 گودۋ، س تەح پور، نا وسنوۆە ەتوگو زاكونا، ورگانامي پروكۋراتۋرى بىلو رەابيليتيروۆانو پو سترانە بولەە 340 تىسياچ نەزاكوننو رەپرەسسيروۆاننىح. جەرتۆى رەپرەسسي زابۆەنيۋ نە پودلەجات، يز يح تراگيچەسكوي يستوري مى دولجنى يزۆلەكات ۋروك. س ەتوي تسەليۋ پوستوياننو يزۋچاەتسيا توت پەريود بەززاكونيا. پو  ينيتسياتيۆە ي اكتيۆنومۋ ۋچاستيۋ «اديلەت» ۆ رازنىە گودى سوۆمەستنو س ينستيتۋتوم يستوري ي ەتنولوگي يمەني چوكانا ۆاليحانوۆا، تسەنترالنىم گوسۋدارستۆەننىم ارحيۆوم، ارحيۆوم پرەزيدەنتا رك، تاكجە گوسارحيۆوم الماتينسكوي وبلاستي، الماتينسكيم گورودسكيم اكيماتوم، مۋزەەم گورودا پروۆوديليس رازليچنىە ناۋچنىە كونفەرەنتسي، كرۋگلىە ستولى، سەمينارى، پوسۆياششەننىە «بەلىم پياتنام» ۆ يستوري ناشەگو گوسۋدارستۆا. رەسپۋبليكانسكايا ناۋچنو-تەورەتيچەسكايا كونفەرەنتسيا «پروبلەمى فورميروۆانيا نوۆوگو وبششەستۆەننوگو سوزنانيا ي پوستروەنيە گراجدانسكوگو وبششەستۆا ۆ كازاحستانە»، گدە س وسنوۆنىم دوكلادوم ۆىستۋپيل پرەزيدەنت وبششەستۆا اكادەميك ماناش كوزىباەۆ، س رازنىح ستورون راسسماتريۆالا پريرودۋ ستالينيزما،  ۆوپروسى وچيششەنيا وبششەستۆا وت ناسلەديا ستالينيزما ي ناحوجدەنيا وپتيمالنوگو پۋتي رازۆيتيا ي پوستروەنيا گراجدانسكوگو وبششەستۆا. پود ەگيدوي وبششەستۆا «اديلەت»، پري اكتيۆنوم ۋچاستي اديلەتوۆتسەۆ پروۆوديلسيا سەمينار «دوكۋمەنتى سۆيدەتەلستۆۋيۋت: ماتەريالى وب انتينارودنوي پوليتيكە توتاليتارنوگو رەجيما ۆ كازاحستانە»، گدە نا وسنوۆە ارحيۆنىح دوكۋمەنتوۆ   راسكرىۆالاس سۋت پوليتيچەسكيح پروتسەسسوۆ، وتكرىتىح «سۋدەبنىح پروتسەسسوۆ»، يسپراۆيتەلنو-ترۋدوۆىح لاگەرەي، رابوتى پو رەابيليتاتسي ي پودگوتوۆكا ك يزدانيۋ سپيسكوۆ جەرتۆ ماسسوۆىح پوليتيچەسكيح رەپرەسسي. وتدەلنىي سەمينار بىل پوسۆياششەن تەمە «سوپروتيۆلەنيە توتاليتارنومۋ رەجيمۋ ي پوليتيچەسكيە رەپرەسسي ۆ كازاحستانە»، گدە راسسماتريۆاليس ۆوسستانيا شارۋا ۆ 1929-32 گودى ي تەميرتاۋسكيە سوبىتيا 1959 گودا. پو تەمە «وبششەستۆەننوە سوزنانيە ۆ توتاليتارنوم ي پوستتوتاليتارنوم گوسۋدارستۆە» پروۆوديلسيا كرۋگلىي ستول، وتۆەتستۆەننىم زا ەگو پروۆەدەنيە بىل ۆيتسە-پرەزيدەنت وبششەستۆا پروفەسسور الەكساندر جوۆتيس، گدە راسسماتريۆاليس سوستويانيە وبششەستۆا، پولوجەنيە ينتەلليگەنتسي، حۋدوجەستۆەننوگو تۆورچەستۆا، پەچاتي ۆ سوۆەتسكوە ۆرەميا ي ۆ ۋسلوۆياح نەزاۆيسيموستي. كرۋگلىي ستول بىل پوسۆياششەن تاكجە تەمە «دەپورتاتسيا نارودوۆ – پرەستۋپلەنيە توتاليتارنوگو رەجيما»، گدە ۋچەنىە-اديلەتوۆتسى دوكلادىۆالي وب ارحيۆنىح دوكۋمەنتاح پو دەپورتاتسي نارودوۆ ۆ كازاحستان، يح رازمەششەنيۋ، وب يۋريديچەسكيح اسپەكتاح ەتوگو پرويزۆولا. ۆو ۆسەح ەتيح مەروپرياتياح ۋچاستۆوۆالي ۆ كاچەستۆە ورگانيزاتوروۆ، ۆەدۋششيح، دوكلادچيكوۆ ۋچەنىە-اديلەتوۆتسي ماناش كوزىباەۆ، مۋرات بايماحانوۆ، مارات حاساناەۆ، كايدار الداجۋمانوۆ، الەكساندر جوۆتيس.

وبششەستۆو «اديلەت» ۆنوسيل ۆەسومىي ۆكلاد ۆ رازوبلاچەنيە پرەستۋپلەني توتاليتارنو-تەرروريستيچەسكوي سيستەمى ۆلاستي پروتيۆ سوبستۆەننوگو نارودا ي فورميروۆانيە وبششەستۆەننوگو سوزنانيا. ەتو بىلو دوستوينو وتسەنەنو ي ۆ 1997 گودۋ رۋكوۆوديتەليۋ وبششەستۆا ماناشۋ كاباشەۆيچۋ كوزىباەۆۋ بىلا پريسۋجدەنا  پرەزيدەنتسكويا پرەميا ميرا ي دۋحوۆنوگو سوگلاسيا.

ناۋچنو-پراكتيچەسكايا كونفەرەنتسيا «تراگەديا 1937: پامياتي جەرتۆ ستالينسكوگو توتاليتاريزما»، پروۆەدەننايا ۆ سۆيازي س 70-لەتيەم توي كروۆاۆوي كامپاني، گدە ۆىستۋپالي س دوكلادامي اديلەتوۆتسى كەنەس نۋرپەيس، كايدار الداجۋمانوۆ، نازيرا جاكاۋوۆا، ساۋلە ايتمامبەتوۆا، ايجان كاپاەۆا ي درۋگيە،  ۋتۆەرجدالا بەسپوۆوروتنوە وسۋجدەنيە پوليتيكي «بولشوگو تەررورا». ينتەرەسنو پروشلا رەسپۋبليكانسكايا ناۋچنو-پراكتيچەسكايا كونفەرەنتسيا «گولود 30-ح: پريچينى، ماسشتابى، پوسلەدستۆيا»، پوسۆياششەننايا 70-لەتيۋ گولودومورا. زدەس س وسنوۆنىمي دوكلادامي ۆىستۋپيلي ۋچەنىە – دوكتورا يستوريچەسكيح ناۋك، پروفەسسورا جۋلدۋز ابىلحوجين ي تالاس وماربەكوۆ، تاكجە دوتسەنت اسحاد اليموۆ، بىلي وچەن پوزناۆاتەلنىە دوكلادى ارحيۆنىح رابوتنيكوۆ، ۆىستۋپلەنيا اديلەتوۆتسەۆ.  ەدينودۋشنىم  ۆىۆودوم كونفەرەنتسي بىلو پريزنانيە و نەوبحوديموستي شيروكوگو راسپروسترانەنيا زناني، گوركوي پراۆدى وب يسكۋسستۆەننوم گولودە 30-ح گودوۆ، ۆۆەرگشەگو نارود ۆ ناتسيونالنۋيۋ كاتاستروفۋ، يبو ەتو ەست دەيستۆەننوە سرەدستۆو ۋكرەپلەنيا ەدينستۆا نارودا كازاحستانا.

منوگيە چلەنى وبششەستۆا نە تولكو سامي زانيماليس ناۋچنىمي يسسلەدوۆانيامي، وپۋبليكوۆىۆالي ستاتي، ۆىپۋسكالي مونوگرافي، نو ي ۆوۆلەكالي دەسياتكي مولودىح ۋچەنىح ك يزۋچەنيۋ جيزني ي دەياتەلنوستي  دوستوينىح سىنوۆ نارودا 20–30-ح گودوۆ، رەپرەسسيروۆاننىح ۆ گودى توتاليتاريزما ي ليش س ۋستانوۆلەنيەم دەموكراتي ۆوزۆراششەننىح ۆ جيزن وبششەستۆا. چلەنى وبششەستۆا جۋرناليست ارميال تاسىمبەكوۆ، كينورەجيسسەر اياعان شاجيمباەۆ، سوزدالي دوكۋمەنتالنۋيۋ كينولەنتۋ «الجير»، منوگيە ليتەراتورى پيسالي نا ەتۋ تەمۋ سۆوي حۋدوجەستۆەننىە يسسلەدوۆانيا. س پەرۆىح دنەي سۆوەگو سۋششەستۆوۆانيا «اديلەت» ۆ تەسنوي سۆيازي س وبششەستۆەننوستيۋ، رودستۆەننيكامي جەرتۆ ستالينيزما ناچينال سوستاۆليات سپيسوك بەزۆيننو رەپرەسسيروۆاننىح، زاتەم، پولۋچايا چەرەز  ارحيۆنىە سلۋجبى فسب رف ي كنب رك نەوبحوديمىە داننىە، ناچال يزداۆات سبورنيكي راسسترەلنىح سپيسكوۆ پود نازۆانيەم «ازالى كىتاپ. كنيگا سكوربي». ۆسەگو ۆ 1996-2004 گودى  س پوموششيۋ وبلاستنىح اكيماتوۆ ۆىپۋششەنى ۆوسەم تاكيح كنيگ سكوربي، گدە بىلي وپۋبليكوۆانى سپيسكي راسسترەلياننىح پو ودينادتساتي وبلاستيام. وستالنىە پيات وبلاستەي تاكيە سبورنيكي يزدالي سامي، ەستەستۆەننو، مى پوموگالي يم سۆويمي داننىمي.

ۆ تسەلياح ورگانيزاتسي تسەلەناپراۆلەننوي رابوتى س رەپرەسسيروۆاننىمي ي س پوتومكامي جەرتۆ توتاليتاريزما، وبششەستۆو «اديلەت» سوزداۆال پود سۆويم كرىلوم سپەتسيالنىە وبششەستۆەننىە وبەدينەنيا: ۆ 1992 گودۋ – اسسوتسياتسيۋ جەرتۆ پوليتيچەسكيح رەپرەسسي ي ۆ 1999 – «جاناشير»، وبەدينەنيە ليتس، پوستراداۆشيح وت رەپرەسسي. وبە ەتي ورگانيزاتسي ناشلي سۆويۋ نيشۋ ۆ سەتي نپو رەسپۋبليكي ي سەگودنيا رازۆيۆايۋت اكتيۆنۋيۋ دەياتەلنوست. سودەرجاتەلنايا ي ينتەرەسنايا رابوتا پروۆوديلاس وبششەستۆوم «اديلەت» سرەدي شكولنيكوۆ. ەتو كونكۋرس يسسلەدوۆاتەلسكيح رابوت ستارشەكلاسنيكوۆ «چەلوۆەك ۆ يستوري. كازاحستان – حح ۆەك». كونكۋرس  پروۆوديلسيا  تري گودا پودرياد ۆ 2000–2003 گودى پري فينانسوۆوي پوددەرجكە فوندا سوروس-كازاحستان، گدە رۋكوۆوديتەلەم بىل مۋرات مۋحتاروۆيچ اۋەزوۆ. رابوت پوستۋپالو وچەن منوگو، كاجدىي گود پو 500-600 يسسلەدوۆاني. دليا راسسموترەنيا رابوت سوزدان بىل جيۋري. چلەنامي جيۋري بىلي ماناش كوزىباەۆ، كەنەس نۋرپەيس، مۋرات بايماحانوۆ، ەلەنا گريبانوۆا، يۋري پروسكۋرين، كايدار الداجۋمانوۆ، ەديگە ۆاليحانوۆ، ساتتار ماجيتوۆ ي ۆاش پوكورنىي سلۋگا. ەجەگودنو وپرەدەلياليس ي ناگراجداليس پوبەديتەلي. لۋچشيە يسسلەدوۆاتەلسكيە رابوتى ۆوشلي ۆ وتدەلنۋيۋ كنيگۋ، يزداننۋيۋ س پوموششيۋ فوندا فريدريحا ەبەرتا ۆ 2003 گودۋ.

كاك يزۆەستنو، ۆ تە دالەكيە ستراشنىە گودى رەسپۋبليكا بىلا پوكرىتا سەتيۋ كونتسەنتراتسيوننىح لاگەرەي،  گدە سودەرجاليس ۋزنيكي سو ۆسەگو سوۆەتسكوگو سويۋزا. وبششەستۆو  «اديلەت» ۆ 1992 گودۋ ۆمەستە س «مەموريالوم» ورگانيزوۆال ۆسترەچۋ ۋزنيكوۆ كەنگيرسكوگو لاگەريا. ۆ پوسەلوك كەنگير سەحاليس بىۆشيە زاكليۋچەننىە يز موسكۆى، لەنينگرادا، درۋگيح گورودوۆ سنگ. ۋچاستنيكوم ۆسترەچي وت «اديلەتا» بىل سايات يلياسوۆيچ جانسۋگۋروۆ. ون ي گەننادي زەمەل ۋچاستۆوۆالي ۆ مەجدۋنارودنوي كونفەرەنتسي، پروۆەدەننوي سوۆمەستنو س پارتيەي «اسار»  ۆ دجەزكازگانە ۆ 2004 گودۋ ۆ سۆيازي س 50-لەتيەم ۆوسستانيا زاكليۋچەننىح كەنگيرسكوگو لاگەريا. ۆ  2005 گودۋ، ۆ كانۋن دنيا پامياتي جەرتۆ پوليتيچەسكيح رەپرەسسي، سوۆمەستنو س پارتيەي «وتان» بىل ورگانيزوۆان اۆتوپروبەگ پو كازاحستانسكيم گورودام سيستەمى گۋلاگ، گدە پرينيمالي ۋچاستيە شولپان امانجولوۆا، ۆەنەرا يحلاسوۆنا كۋانىشباەۆا ي گەننادي زەمەل. «اديلەت»  ۆحوديت ۆ مەجدۋنارودنوە وبششەستۆو «مەموريال» ي ۆ ەگو رامكاح پوددەرجيۆاەت دەلوۆىە وتنوشەنيا س پودوبنىمي سەبە پو تسەليام ي زاداچام ورگانيزاتسيامي.   ۆ  مەجدۋنارودنوم «مەموريالە» – يستوريكو-پروسۆەتيتەلسكيە وبششەستۆا روسسيسكوي فەدەراتسي، ۋكراينى، بەلورۋسسي، كازاحستانا، لاتۆي، گەرماني، پولشي، يتالي، يزرايل. اكتيۆيستى «اديلەتا»  پرينيمالي ۋچاستيە ۆ كونفەرەنتسياح، پروشەدشيح ۆ روسسي ي پولشە. پروراباتىۆالسيا «اديلەتوم»  ۆوپروس وب وبمەنە نا مەجدۋنارودنوم ۋروۆنە داننىمي و سودەرجاۆشيحسيا ۆ لاگەرياح رەپرەسسيروۆاننىح ليتس. سپەتسيالنايا بازا داننىح ي پروگرامما پو ەە يسپولزوۆانيۋ سوزدانا چلەنوم پراۆلەنيا وبششەستۆا، ۋچەنىم ساۋلە جاكيشەۆوي، نا پوۆەستكە دنيا – ەە رەاليزاتسيا، كوتورايا ۋپيراەتسيا ۆ فينانسيروۆانيە پروەكتا.

يديا ناۆسترەچۋ سۆوەمۋ 20-لەتيۋ، «اديلەت» ۆ پوسلەدنەە ۆرەميا  ستال ۆەستي رابوتى سرەدي وبششەستۆەننوستي ي ستۋدەنچەسكوي مولودەجي، بولشە ۋدەليال ۆنيمانيا پروسۆەتيتەلسكوي ستورونە سۆوەي دەياتەلنوستي. نام دۋماەتسيا، ينتەرەسنو ي س پولزوي دليا سلۋشاتەلەي پروشلي كونفەرەنتسيا، پوسۆياششەننايا 70-لەتيۋ گولودومورا، وچەرەدنىە ۆىپۋسكي پوزناۆاتەلنوگو ۋستنوگو جۋرنالا، ۆەچەر پامياتي رەپرەسسيروۆاننىح جۋرناليستوۆ، پرەزەنتاتسي سبورنيكوۆ دوكۋمەنتوۆ الاشسكوگو دۆيجەنيا ي ماتەريالوۆ كونفەرەنتسي، پوسۆياششەننوگو 70-لەتيۋ ناچالا ماسسوۆوي پوليتيچەسكوي رەپرەسسي، گدە مولودەج نەپورەدستۆەننو وبششالسيا ي سلۋشال ۆوسپوميناني پوتومكوۆ جەرتۆ توتاليتاريزما. سەگودنيا مى ۆىراجاەم وگرومنۋيۋ بلاگودارنوست ۆسەم ورگانيزاتسيام، كوتورىە وحوتنو سوترۋدنيچايۋت ي اكتيۆنو پوموگايۋت «اديلەتۋ» ۆ دوستيجەني ەگو ۋستاۆنىح تسەلەي، پەرسونالنو ديرەكتورۋ ارحيۆا پرەزيدەنتا رك ۆلاديميرۋ نيكولاەۆيچۋ شەپەل، ديرەكتورۋ تسەنترالنوگو گوسۋدارستۆەننوگو ارحيۆا ۆەنەرە ايتپاەۆنە بايماگانبەتوۆوي، ديرەكتورۋ مۋزەيا گورودا ەربولاتۋ كۋدريانوۆيچۋ اۋەزوۆۋ، رەكتورۋ كازاحسكوگو ناتسيونالنوگو پەداگوگيچەسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا يمەني ابايا سەريكۋ جايلاۋوۆيچۋ پراليەۆۋ، دەكانۋ يستوريچەسكوگو فاكۋلتەتا تالدىبەكۋ نۋرپەيسوۆۋ، رۋكوۆوديتەليۋ تسەنترا الاش ەتوگو ۋنيۆەرسيتەتا دانە ماحاتوۆوي، رەكتورۋ اكادەمي ترۋدا ي سوتسيالنىح وتنوشەني مۋسە سۋلەيمەنوۆيچۋ بەسپاەۆۋ، رەكتورۋ تەحنيكو-ەكونوميچەسكوي اكادەمي  كينو ي تەلەۆيدەنيا  كۋلياش ساكەنوۆنە بولسانبەك، رەكتورۋ تالدىكۋرگانسكوگو ينستيتۋتا يمەني جولداسبەكوۆا اسحادۋ اليموۆۋ. تاكجە بلاگوداريم ۆسەح ۋچەنىح-يستوريكوۆ، يۋريستوۆ، پراۆوزاششيتنيكوۆ، پۋبليتسيستوۆ، جۋرناليستوۆ، ۆسەگدا بليزكو ك سەردتسۋ پرينيمايۋششيح يدەي «اديلەتا»،  زا يح وتزىۆچيۆوست ك پروسبام وبششەستۆا ي بەسكورىستنۋيۋ پوموشش.

نادو سكازات نەسكولكو سلوۆ و پرەدستوياششيح دەلاح. كيپو «اديلەت» سترويت سەرەزنىە پلانى نا بۋدۋششەە. بەزۋسلوۆنو، نەوبحوديمو دوبيتسيا ۆوسسوزدانيا مۋزەيا يستوري پوليتيچەسكيح رەپرەسسي، پوليتيچەسكوي يستوري كازاحستانا، كوتوروگو، كاك يزۆەستنو، بىسترو زاكرىلي، داۆ پرورابوتات ليش وكولو پولۋتورا لەت. وچەن جەلاتەلنو، چتوبى ون راسپولاگالسيا ۆ يستوريچەسكوم زداني، گدە بىل زلوۆەششي نكۆد ي ۆ پودۆالاح كوتوروگو شەل راسسترەل جەرتۆ. ۆولنۋەت ناس ي سنەسەننىي پامياتنيك ۆ استانە. وسوبەننو وزابوچەنى مى وبۋسترويستۆوم تەرريتوري ۆوكرۋگ پامياتنيكا  ۆ جانالىكە. ۋ اديلەتوۆتسەۆ ەست داۆنيشنيايا مەچتا – پوسترويت زدەس مەموريالنىي كومپلەكس، سوورۋديت ستەللى س پەرەچيسلەنيەم يمەن پوكوياششيحسيا ۆ توم مەستە جەرتۆ، پرەۆراتيت ەتۋ زونۋ ۆ يستوريچەسكي ي كۋلتۋرنىي وبەكت، گدە ليۋدي موگلي بى پولۋچيت سەرەزنىي ۋروك، سپوسوبستۆۋيۋششي ۆوسپيتانيۋ كاجدوگو يستوريەي. نادەەمسيا يزدات وتدەلنوي كنيگوي سپيسوك جەرتۆ، پوحورونەننىح ۆ جانالىكە ي داننىح و نيح. نام نەوبحوديمو نالاديت وبمەن سۆەدەنيامي و رەپرەسسيروۆاننىح گراجداناح، سودەرجاۆشيحسيا ۆ  لاگەرياح گۋلاگ، راسپولوجەننىح نا تەرريتوري بىۆشەگو سسسر. اكتۋالنوست ەتوي رابوتى ۆىزۆانا تەم، چتو نا تەرريتوري كازاحستانا وتبىۆالي ناكازانيە «ۆراگي نارودا» سو ۆسەح كونتسوۆ سوۆەتسكوگو سويۋزا، ا وسۋجدەننىە كازاحي ي پرەدستاۆيتەلي رازليچنىح ەتنيچەسكيح گرۋپپ، پروجيۆاۆشيح ۆ كازاحستانە، وتپراۆلەنى بىلي  ۆ وسنوۆنوم ۆ لاگەريا، راسپولوجەننىە ۆ درۋگيح رەسپۋبليكاح. سوزدانيە كازاحستانسكوگو ەلەكتروننوگو بانكا داننىح و زاكليۋچەننىح ۆ لاگەرياح كازاحستانا پوزۆوليت ۆ بۋدۋششەم سوۆەرشات وبمەن داننىمي س درۋگيمي پودوبنىمي ەلەكتروننىمي سپراۆوچنيكامي، رابوتايۋششيمي ۆ ستراناح بليجنەگو ي دالنەگو زارۋبەجيا. حوتيم دوبيتسيا توگو، چتوبى ۆەس كازاحستان گلۋبوكو وسمىسليۆال تراگيچەسكيە سترانيتسى يستوري رەسپۋبليكي، سۆيازاننىە ي  س نەزاكوننىمي رەپرەسسيامي، ي س توتالنىم گولودوم – ناتسيونالنوي كاتاستروفوي كازاحسكوگو نارودا، ي دەلال پراۆيلنىە ۆىۆودى. دليا ەتوگو پرەدلاگاەم پرەدىدۋششەگو 31-مۋ مايا پياتنيتسۋ وپرەدەليت دنەم پامياتي جەرتۆ يسكۋسسيۆەننوگو گولودا 30-ح گودوۆ. نام پرەدستويت ەششە دوبيتسيا سوورۋجەنيا پامياتنيكا گولودومورۋ، مەستو كوتورومۋ وپرەدەلەنو نەدالەكو وت  زدانيا بىۆشەگو نكۆد 17 لەت نازاد ۋستانوۆلەنيەم سپەتسيالنوگو پامياتنوگو كامنيا.

ۆ تەكۋششەم ارحيۆە وبششەستۆا سوحرانيلسيا وتتيسك پروبنوگو نومەرا جۋرنالا «ادىلەت» ءۇنى – گولوس «اديلەتا»، كوتورىي نە ۆىشەل ۆ سۆەت يز-زا وتسۋتستۆيا سرەدستۆ. نادەەمسيا ۆ بۋدۋششەم، ناكونەتس-تو وتكرىت سۆوي پەچاتنىي ورگان ي تسەلەناپراۆلەننەە ۋچاستۆوۆات ۆ پروپاگاندە دەموكراتيچەسكيح تسەننوستەي ي دالنەيشەي گۋمانيزاتسي وبششەستۆا. سلوۆوم، رابوتى ۆپەرەدي – نەپوچاتىي كراي... سپاسيبو زا ۆنيمانيە.

28 مامىر 2009 ج.

 

جۇرتشىلىققا ۇندەۋ

«قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ 20-جىلدىعىنا ارنالعان «ادىلەت» قوعامى:  توتاليتارلىق تاريحتان – دەموكراتيالىق بولاشاققا» («كازاحستانسكوە يستوريكو-پروسۆەتيتەلسكوە وبششەستۆو «اديلەت»: وت توتاليتارنوگو پروشلوگو ك دەموكراتيچەسكومۋ بۋدۋششەمۋ») عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسياسىنا قاتىسۋشىلار مەملەكەتتىڭ ءوز ازاماتتارىنىڭ قۇقتارىن جاپپاي بۇزۋى، ستالينيزم زارداپتارىن جويۋ، جازىقسىز جازالانعانداردى  قۇقىقتىق تۇرعىدان قورعاۋ، بيلىكپەن، وزگە ۇيىمدارمەن قىزمەتتەستىك ماسەلەلەرىن، سونداي-اق «ادىلەت» يدەيالارىنىڭ حالقىمىزدىڭ بىرلىگىن نىعايتا بەرۋدەگى جانە ەلىمىزدە دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى ورنىقتىرا تۇسۋدەگى ماڭىزىن جان-جاقتى تالقىلاي كەلىپ،  جۇرتشىلىققا وسىناۋ ارنايى ۇندەۋمەن شىعۋدى ءجون كورەدى.

توتاليتارلىق بيلىك جىلدارى قازاقستاندا 340 مىڭنان استام ادام جازىقسىز ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. تەك «ۇلكەن تەررور» كەزىندە 120 مىڭنان استام ادام رەپرەسسيالانىپ، 25 مىڭداي بوزداق وققا بايلاندى. ال پرولەتاريات ديكتاتۋراسىن جەلەۋ ەتىپ جۇرگىزگەن «بولشەۆيكتەردىڭ اشتىق ساياساتى» (م.شوقاي)  ناۋقاندارىندا – 1917-18 جج. 1 ميلليوننان، 1921-23 جج. تاعى  1 ميلليوننان استام استام كوشپەندى، ال 30-جج. تاركىلەۋ، رەجيمگە قارسىلىق كورسەتكەن كوتەرىلىسشىلەردى اسكەري كۇشپەن باسۋ، ماتەريالدىق قولداۋ كورسەتپەي وتىرىقشىلاندىرۋ، زورلىقپەن ۇجىمداستىرۋ كەزەڭدەرىندە 2 ميلليونداي ادام – سول كەزگى قازاق حالقىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى اشارشىلىق قۇربانى بولدى. قازاق جەرىنە جالپى سانى 1,5 ميلليونداي  نەمىس، كورەي، شەشەن، ينگۋش، بالقار، كۇردى، مەسحەتتىك-تۇرىك، بولگار، گرەك، قىرىم تاتارلارى، قالماق جانە باسقا دا حالىقتار وكىلدەرى كۇشتەپ كوشىرىپ اكەلىندى. وسىناۋ قاسىرەتتەرمەن استاستىرا جۇرگىزىلگەن يندۋستريالاندىرۋ، تىڭ كوتەرۋ ناۋقاندارىندا قازاق جەرىنە كەڭەس وداعىنىڭ ورتالىق اۋداندارىنان ميلليونداعان قونىس اۋدارۋشىلار  كەلدى. مۇنىڭ ءبارى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرى شەكتەلۋىنە جاناما تۇردە بولسا دا اسەر ەتتى.

بۇگىنگى ۇرپاق بۇلاردى بىلۋگە ءتيىس، قازىرگى تاڭدا وتكەنىمىزدە كۇڭگىرتتىك قالماعاندا عانا حالقىمىزدىڭ بىرلىگىن بەكەم ەتە ءتۇسىپ، مەيلىنشە ارتتىرىپ، بولاشاققا سەنىممەن بارا الاتىن بولامىز.  سونداقتان دا اتالمىش كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلار جۇرتشىلىقتى ەلىمىزدىڭ دامۋ تاريحىنداعى قايعىلى بەلەستەردى ۇمىت قالدىرماۋعا، ولاردى بارشا ازاماتتى، جاس ۇرپاقتى تاريحپەن تاربيەلەۋ ىسىندە ءتيىمدى پايدالانا بىلۋگە شاقىرادى. بۇل ورايدا  قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارى جەرلەنگەن ورىنداردى انىقتاپ، باستارىنا ەستەلىك بەلگىلەر قويۋ ءىسىن جالعاستىرا بەرۋ، جەرگىلىكتى ولكەتانۋ مۇراجايلارىندا ءتيىستى كورنەكى ەكسپوزيتسيالار، بولىمدەر اشۋ، بارلىق ۇيىمداردا، وقۋ ورىندارىندا ەسكە الۋ شارالارىن جاپپاي ۇيىمداستىرۋدى داستۇرگە اينالدىرۋ ءلازىم. اسىرەسە پەرمانەنتتى اشارشىلىق  قاسىرەتتەرىن ايرىقشا ەستە تۇتۋدى ويلاستىرعان ءجون. جەر-جەردەگى ولكەتانۋشىلار، زەرتتەۋشىلەر، شەجىرەشىلەر اشتان شەيىت بولعانداردى وتباسىلىق اتا-بابا  شەجىرەلەرىن تۇگەندەۋ ارقىلى انىقتاي الار ەدى. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى جانە ونىڭ قارساڭىنداعى جۇما سايىن بارلىق ۇيىمداردا، مەكەمەلەردە، وقۋ ورىندارىندا اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الىپ، مەشىتتەردە، شىركەۋلەردە، وزگە دە عيباداتحانالاردا ولارعا ارناپ ارنايى دۇعا وقۋدى ۇيىمداستىرايىق. بيلىك تە قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ مۇددەسىنە وراي، تالاي اسىل ازاماتتى جازىقسىز اتقان ءۇياستى «تيرىمەن» بىرگە بۇرىنعى نكۆد عيماراتىن ساياسي رەپرەسسيالار تاريحى مۇراجايىنا قايتارۋعا، جاڭالىقتاعى ەسكەرتكىش اينالاسىنداعى اۋماقتى مەملەكەتتىڭ ءوز حالقىنا جاساعان قياناتتارىن، قىزىل تەررورى مەن جاساندى اشارشىلىق زۇلماتىن  ەندى ەشقاشان قايتالانباستاي ەتىپ ماڭگى ەسكە سالىپ تۇراتىن بەلگىلەر قويىلاتىن ورماندى القاپقا اينالدىرۋعا، ىشىنە قۇرباندار ەسىمدەرى قاشالعان تاس تاقتا-ستەللالار ورناتۋعا مۇرىندىق بولار دەپ سەنەمىز.

ەلىمىزدىڭ بارشا جۇرتشىلىعىن  يماندىلىققا تۇنعان وسىنداي  شارالاردى جاپپاي قولعا الۋعا، ءسويتىپ ولاردى كەيىنگى ۇرپاققا ۇلگى ەتەتىن ونەگەلى داستۇرگە   اينالدىرۋعا شاقىرامىز.

 

ازاماتتارعا اشىق حات

ۇلتتىق  قوزعالىستار مەن مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمدار وكىلدەرىنىڭ   ەلىمىزدىڭ بارشا ازاماتتارىنا اشىق حاتى

قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ جانە قۇقىق قورعاۋ قوعامىنىڭ 20-جىلدىعىنا ارنالعان «ادىلەت» قوعامى:  توتاليتارلىق تاريحتان – دەموكراتيالىق بولاشاققا» عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسياسىنا قاتىسۋشىلار مەملەكەتتىڭ توتاليتاريزم تۇسىندا ءوز ازاماتتارىنىڭ قۇقتارىن جاپپاي بۇزۋى، ستالينيزم زارداپتارىن جويۋ، جازىقسىز جازالانعانداردى  قۇقىقتىق تۇرعىدان قورعاۋ، بيلىكپەن، وزگە ۇيىمدارمەن قىزمەتتەستىك ماسەلەلەرىن، سونداي-اق «ادىلەت» يدەيالارىنىڭ حالقىمىزدىڭ بىرلىگىن نىعايتا بەرۋدەگى جانە ەلىمىزدە دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى ورنىقتىرا تۇسۋدەگى ماڭىزىن جان-جاقتى تالقىلاي كەلىپ،  جۇرتشىلىققا ارنايى ۇندەۋ قابىلدادى. ۇندەۋ  ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى جاڭالىقتا بولعان الماتى وبلىسى مەن الماتى قالاسى جۇرتشىلىعى وكىلدەرىنىڭ ميتينگىندە جاريا ەتىلدى، مازمۇنى باسپاسوزدە جاريالاندى. وندا تومەندەگىدەي ماسەلەلەر ايتىلعان.

توتاليتارلىق بيلىك جىلدارى قازاقستاندا 340 مىڭنان استام ادام جازىقسىز ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. تەك «ۇلكەن تەررور» كەزىندە 120 مىڭنان استام ادام رەپرەسسيالانىپ، 25 مىڭداي بوزداق وققا بايلاندى. ال پرولەتاريات ديكتاتۋراسىن جەلەۋ ەتىپ جۇرگىزگەن «بولشەۆيكتەردىڭ اشتىق ساياساتى» (م.شوقاي)  ناۋقاندارىندا – 1917-18 جج. 1 ميلليوننان، 1921-23 جج. تاعى  1 ميلليوننان استام استام كوشپەندى، ال 30-جج. تاركىلەۋ، رەجيمگە قارسىلىق كورسەتكەن كوتەرىلىسشىلەردى اسكەري كۇشپەن باسۋ، ماتەريالدىق قولداۋ كورسەتپەي وتىرىقشىلاندىرۋ، زورلىقپەن ۇجىمداستىرۋ كەزەڭدەرىندە 2 ميلليونداي ادام – سول كەزگى قازاق حالقىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى اشارشىلىق قۇربانى بولدى. قازاق جەرىنە جالپى سانى 1,5 ميلليونداي  نەمىس، كورەي، شەشەن، ينگۋش، بالقار، كۇردى، مەسحەتتىك-تۇرىك، بولگار، گرەك، قىرىم تاتارلارى، قالماق جانە باسقا دا حالىقتار وكىلدەرى كۇشتەپ كوشىرىپ اكەلىندى. وسىناۋ قاسىرەتتەرمەن استاستىرا جۇرگىزىلگەن يندۋستريالاندىرۋ، تىڭ كوتەرۋ ناۋقاندارىندا قازاق جەرىنە كەڭەس وداعىنىڭ ورتالىق اۋداندارىنان ميلليونداعان قونىس اۋدارۋشىلار  كەلدى. مۇنىڭ ءبارى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرى شەكتەلۋىنە جاناما تۇردە بولسا دا اسەر ەتتى. بۇگىنگى ۇرپاق بۇلاردى بىلۋگە ءتيىس، قازىرگى تاڭدا وتكەنىمىزدە كۇڭگىرتتىك قالماعاندا عانا حالقىمىزدىڭ بىرلىگىن بەكەم ەتە ءتۇسىپ، مەيلىنشە ارتتىرىپ، بولاشاققا سەنىممەن بارا الاتىن بولامىز.  سوندىقتان دا اتالمىش كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلار جۇرتشىلىقتى ەلىمىزدىڭ دامۋ تاريحىنداعى قايعىلى بەلەستەردى ۇمىت قالدىرماۋعا، ولاردى بارشا ازاماتتى، جاس ۇرپاقتى تاريحپەن تاربيەلەۋ ىسىندە ءتيىمدى پايدالانا بىلۋگە شاقىرادى. بۇل ورايدا  قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارى جەرلەنگەن ورىنداردى انىقتاپ، باستارىنا ەستەلىك بەلگىلەر قويۋ ءىسىن جالعاستىرا بەرۋ، جەرگىلىكتى ولكەتانۋ مۇراجايلارىندا ءتيىستى كورنەكى ەكسپوزيتسيالار، بولىمدەر اشۋ، بارلىق ۇيىمداردا، وقۋ ورىندارىندا ەسكە الۋ شارالارىن جاپپاي ۇيىمداستىرۋدى داستۇرگە اينالدىرۋ ءلازىم. اسىرەسە پەرمانەنتتى اشارشىلىق  قاسىرەتتەرىن ايرىقشا ەستە تۇتۋدى ويلاستىرعان ءجون. جەر-جەردەگى ولكەتانۋشىلار، زەرتتەۋشىلەر، شەجىرەشىلەر اشتان شەيىت بولعانداردى وتباسىلىق اتا-بابا  شەجىرەلەرىن تۇگەندەۋ ارقىلى انىقتاي الار ەدى. وسىلاردى ايتا كەلە، ادىلەتتىكتەر ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى جانە ونىڭ قارساڭىنداعى جۇما سايىن بارلىق ۇيىمداردا، مەكەمەلەردە، وقۋ ورىندارىندا اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الىپ، مەشىتتەردە، شىركەۋلەردە، وزگە دە عيباداتحانالاردا ولارعا ارناپ ارنايى دۇعا وقۋدى ۇيىمداستىرۋعا ۇندەيدى. بيلىك تە قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ مۇددەسىنە وراي، تالاي اسىل ازاماتتى جازىقسىز اتقان ءۇياستى «تيرىمەن» بىرگە بۇرىنعى نكۆد عيماراتىن ساياسي رەپرەسسيالار تاريحى مۇراجايىنا قايتارۋعا، جاڭالىقتاعى ەسكەرتكىش اينالاسىنداعى اۋماقتى مەملەكەتتىڭ ءوز حالقىنا جاساعان قياناتتارىن، قىزىل تەررورى مەن جاساندى اشارشىلىق زۇلماتىن  ەندى ەشقاشان قايتالانباستاي ەتىپ ماڭگى ەسكە سالىپ تۇراتىن بەلگىلەر قويىلاتىن ورماندى القاپقا اينالدىرۋعا، ىشىنە قۇرباندار ەسىمدەرى قاشالعان تاس تاقتا-ستەللالار ورناتۋعا مۇرىندىق بولار دەگەن سەنىم بىلدىرەدى.

ءبىز، ەلىمىزدىڭ بارشا ازاماتتارىنا اشىق حاتپەن ءۇن قاتىپ وتىرعان قازاقستاننىڭ ۇلتتىق قوزعالىستارىنىڭ، مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمدارىنىڭ جانە ساياسي پارتيالارىنىڭ وكىلدەرى، «ادىلەت» قوعامى:  توتاليتارلىق تاريحتان – دەموكراتيالىق بولاشاققا» عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسياسىنا قاتىسۋشىلاردىڭ جۇرتشىلىققا ۇندەۋىنە تولىق قولداۋشىلىق ءبىلدىرىپ، وسى اشىق حاتپەن كۇللى حالىقتى، جاس ۇرپاقتى وندا ايتىلعان ماسەلەلەردىڭ ورىندالۋىنا بەلسەندى تۇردە اتسالىسۋعا شاقىرامىز. يماندىلىققا  تۇنعان وسىنداي  شارالاردى جاپپاي قولعا الۋ، ءسويتىپ ولاردى كەيىنگى ۇرپاققا ۇلگى ەتەتىن ونەگەلى داستۇرگە   اينالدىرۋ  بارشا جۇرتشىلىقتىڭ، وتانىن سۇيەتىن ءاربىر ازاماتتىڭ  ابىرويلى بورىشى دەپ بىلەمىز.

دوس كوشىم، «ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسىنىڭ توراعاسى; حاسەن قوجا-احمەت، «ازات» ازاماتتىق قوزعالىسىنىڭ توراعاسى; بولات دۇيسەمبى، «ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسىنىڭ باسقارما مۇشەسى; بەيبىت قويشىباەۆ،  «ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى; اسىلبەك قوجاحمەتوۆ، «شاڭىراق» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ پرەزيدەنتى; بەيسەنعازى نۇكەن، «جەلتوقسان جاڭعىرىعى» قوزعالىسىنىڭ توراعاسى; جۇمابەك اشۋۇلى، رەپرەسسياعا ۇشىراعاندار اسسوتسياتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى; ايدوس سارىم، التىنبەك سارسەنباەۆ قورىنىڭ جەتەكشىسى; قۋانىش مۇقتاي، اقىن، سەرىك ساپارعالي، ساياساتتانۋشى، ەرتاس ۋتارباەۆ، جەلتوقسانشى.

17 ماۋسىم 2009 ج.

 

 «تەمىرقازىق» كلۋبىنداعى ءسوز

ماكەڭ (مامبەت قويگەلديەۆ) بايانداماسىندا رەپرەسسيانىڭ تەگى، تۇپكى سەبەپتەرى، اۋقىمى، سالدارى جايىندا جاقسى ءتۇسىندىرىپ بەردى. مەن سول توڭىرەكتە بىرەر ءسوز قوسپاقپىن.  نەگىزگى ماسەلە بولشەۆيزمنىڭ العا قويعان ماقساتىندا. ەستەرىڭىزدە بولار، لەنين مەن ونىڭ سەرىكتەرى كوتەرگەن العاشقى ۇران بۇكىلالەمدىك رەۆوليۋتسيا جاساۋ بولاتىن. ونىڭ جۇزەگە اسپايتىنى انىققا اينالعاندا، ءبىر ەلدىڭ – بۇرىنعى يمپەريانىڭ اۋقىمىندا تاپتىق نەگىزدە قۇرىلعان ءبىر مىقتى مەملەكەت ورناتۋ ءىسى قولعا الىندى. ونىڭ وزەگى رەتىندە ورىس حالقى ىشىنە كىرگىزىلىپ  ۇيىستىرىلاتىن جانە بىرىڭعاي ورىس تىلىندە سويلەيتىن ءبىر حالىق جاساۋ يدەياسى الىندى. بولشەۆيزم قۇرعان ۇلتتىق قۇرىلىمدار ءىس جۇزىندە سول ماقساتقا اپاراتىن باسپالداقتار ساناتىندا عانا ەدى. ۇلتتىق رەسپۋبليكالارعا جاريالانۋىنا رۇقسات ەتكەنىمەن، شىن ۇلتتىق مۇددەنى جۇزەگە اسىرۋ باعىتىندا قاناتتارىن جازعىزباس ءۇشىن ۇلتتىق كادرلاردىڭ جەلكەسىنە توتەنشە كوميسسيا، گپۋ، پارتيالىق باقىلاۋ كوميسسياسى سەكىلدى اڭدۋشىلارى مەن جازالاۋشىلارىن  ءتوندىرىپ قويدى. بىزدەگى رەپرەسسيا جاعدايىنىڭ ورتالىقتاعى احۋالدى ۇستەمەلەي تۇسەتىن قوسىمشا ەرەكشەلىگى سوندا جاتىر.

دەگەنمەن، ساياسي رەپرەسسيالار ۇيىمداستىرعان بولشەۆيزم-ستالينيزم تۋرالى ايتقاندا، جاساندى اشتىق، ءۇش دۇركىن سوققان پەرمانەنتتى اشارشىلىق كەزەڭدەرىن ۇمىتپاۋ كەرەك. وسى ورايدا مەن مىنا قۇجاتتى وقىپ بەرۋدى دۇرىس كورىپ وتىرمىن. («قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ جانە قۇقىق قورعاۋ قوعامىنىڭ 20 جىلدىعىنا ارنالعان «ادىلەت» قوعامى:  توتاليتارلىق تاريحتان – دەموكراتيالىق بولاشاققا» عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسياسىنا قاتىسۋشىلاردىڭ جۇرتشىلىققا 2009 جىلعى 28 مامىردا قابىلداعان  ۇندەۋى وقىلادى).

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، مۇندا قوزعالعان ماسەلەلەردىڭ كۇللىحالىقتىق ءمانى بار. مۇنى باق قۇرالدارى ءىلىپ اكەتىپ، شارتاراپقا جەتكىزۋدى، ۇگىت-ناسيحاتتىق جانە ۇيىمداستىرۋشىلىق جۇمىستارىن دۇرىلدەتە جۇرگىزۋدى وزدەرىنىڭ پارىزى ساناۋى ءتيىس ەدى. بىراق  وسى كونفەرەنتسياعا ءبىزدىڭ قازاق باسىلىمدارىنان جان  كەلمەدى. ال الىستان ارنايى كەپ قاتىسىپ، قۇتتىقتاۋ ءسوز سويلەگەن حالىقارالىق «مەموريال» باسقارماسىنىڭ وكىلى بوريس بەلەنكين «ادىلەتتىڭ» 20 جىلدىعىنىڭ عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيامەن اتاپ ءوتىلۋى جايىندا «مەموريالدىڭ» ءوز سايتىندا حابار بەرىپ، قابىلدانعان ۇندەۋدى جاريالادى. بەلەنكينمەن «ارگۋمەنتى ي فاكتى» سۇحبات وتكىزدى. ءوزىمىزدىڭ «ەگەمەن» ۇندەۋدى مازمۇنداپ قانا بەردى. ءبىتتى. ودان باسقا ءبىر ءجايتتى ايتايىن. بىلتىر كۇزدە اشارشىلىقتىڭ 70 جىلدىعىنا وراي «ادىلەت» رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق  كونفەرەنتسيا وتكىزدى. وعان دا ءبىزدىڭ قازاق جۋرناليستەرىنىڭ ەشقايسىسى جولامادى. ال، شىنتۋايتقا كەلگەندە، بۇلار قازاق باسىلىمدارى ءۇشىن وتە وزەكتى، بەلگىلى ءبىر ناۋقاندا عانا ەمەس، تۇراقتى تۇردە جازىپ تۇرۋدى قاجەت ەتەتىن تاقىرىپتار عوي. ويتكەنى بۇل – تاريحي شىندىقتى ەل-جۇرتقا ءتۇسىندىرۋ – حالقىمىزدىڭ شىن مانىندەگى بىرلىگىنە قىزمەت ەتەتىن ماسەلە. «قازاق جەرىن كوركەيتۋگە» ادەمى ۇران جەتەگىمەن كەڭەس وداعىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن قۇلشىنا جەتكەندەر قازاق قاسىرەتىن، وزدەرىنىڭ جاساندى اشارشىلىقتا شىبىنشا قىرىلعان كوشپەندىلەر سۇيەگى ۇستىندە شات تۇرمىس قۇرىپ جۇرگەنىن بىلگەن جوق، سەبەبى وتارشىل بيلىك ونى بىلدىرۋگە مۇددەلى ەمەس بولاتىن. ەندى، تاۋەلسىز ەلدە، سونى ازاماتتارىنا جاقسىلاپ ءتۇسىندىرۋ كەرەك، سوندا ولار اتا-بابالارىنىڭ قازاقتىڭ ءوز جەرىندە ۇلتتىق ازشىلىققا ۇشىراۋىنا، تيىسىنشە بار سالادا كەمىستىك كورۋىنە سەبەپكەر بولعانىن  ۇعادى. قازاققا  قاتىستى تاريحي ادىلەتتىلىك ءبىرىنشى كەزەكتە ورنىقتىرىلۋى كەرەك ەكەنىن جۇرەگىمەن سەزەتىن بولادى.

جالپى ءبىز پاتشالىق تۇسىندا باستالىپ، كەڭەس كەزەڭىندە بەكي تۇسكەن قۇلدىق سانادان ءالى قۇتىلىپ بولعان جوقپىز. ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىن. تاۋەلسىزدىكتىڭ   باستاپقى بۋىمەن جوعارعى كەڭەسىمىزدىڭ ارنايى كوميسسياسى وتىز ەكىدە بولشەۆيزم كوشپەندىلەرگە قارسى گەنوتسيد جاسادى دەپ قورىتقان-دى. ەلىمىزدە تۇڭعىش رەت اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى بەلگىلەنگەن. سول كۇن بىردە-ءبىر رەت مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اتاپ وتىلمەدى، الماتىدا ەسكەرتكىش ورناتامىز دەپ بەلگىلەنگەن ورىن ءالى سول بەلگىلەنگەن قالپى عانا تۇر. ونىڭ باستى سەبەبى ءبىزدىڭ بيلىك بۋىندارىنداعى ازاماتتارىمىزدىڭ «ورىس نە دەپ قالادى» دەپ جالتاقتاۋىندا جاتقان ەدى. ال ءىس جۇزىندە ماسەلە ورىستا ەمەس، بيلىك قۇرعان رەجيمنىڭ، بۇگىندە جوق، جويىلعان مەملەكەتتىڭ قىلمىستارىندا عوي.

«ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى الداعى ۋاقىتتا ستالينيزم زارداپتارى جايىندا ارنايى عىلىمي كونفەرەنتسيا وتكىزبەك ويدا. ءبىر ەسكەرتەتىن ءجايت – كەڭەس تۇسىنداعى ءىرى تۇلعالاردىڭ جاقسى جاقتارىن ماقتان تۇتا تۇرىپ، كەمشىلىكتەرىن تالداۋىمىز كەرەك، بۇل ولاردى كەمسىتۋ ءۇشىن ەمەس، ولاردىڭ باستان كەشكەن تاجىريبەلەرىنەن ساباق الۋ ءۇشىن، ءوزىمىزدى ءتۇسىنۋ ءۇشىن، وتكەن كەمشىلىكتەردى قايتالاماي، بولاشاققا سەنىممەن بەتتەي الۋىمىز ءۇشىن قاجەت.

19 ماۋسىم 2009 ج.

بەيبىت قويشىباەۆ

جالعاسى بار

Abai.kz