Adam qoghamy qalay qalyptasty, onyng sebepteri qanday — búl turaly bir qorytyndy pikir joq. Biraq búl týsinikti eng birinshi ghylymgha engizgen Adam Smiyt, David Rikardo, oghan sayasy sipattama bergen Gegeli. Dýniyejýzilik ghylymi, sayasy qayratkerlerdin, oishyldardyng aituynsha, qogham sanaly adamdardyng erikti týrde birigip ómir sýrui. Búl biriguding negizgi sebebi — adamdardyng bir mýddeligi, bir tilektestigi. Múnsyz birigu mýmkin emes. Mýdde eki týrli bolady: jeke adamnyng mýddesi jəne qoghamnyng mýddesi. Qogham osy eki mýdde-maqsatty biriktirip, damytyp otyrady. Osy obektivtik damu prosesinde adamdardyng ózara yntymaqtastyghy qalyptasty. Sol arqyly jeke adamnyng qolynan kelmeytin, əli jetpeytin isterdi atqarugha mýmkinshilik tudy. Qoghamdyq mýdde- maqsat, qoghamdyq tilek uaqytsha emes, týpkilikti, naqty, obektivtik maghynada qalyptasuy kerek. Sonda ghana qoghamnyng jaqsy damugha, nyghanggha mýmkinshiligi bolady. Sebebi qogham sanaly adamdardyng erikti týrde qalyptasqan odaghy. Eger búl odaq, búl birlik eriksiz, ozbyrlyq týrde úiymdastyrylsa, onday odaq nətiyjesiz bolyp, tez tarap keter edi. Adam — qoghamnyng birinshi kletkasy. Qogham — kýrdeli əleumettik birlestigi. Búl birlestik, búl qogham dúrys, jaqsy damu ýshin onyng ishindegi qarym-qatynastardy rettep, basqaru kerek boldy. Ony qoghamnyng obektivtik damu prosesining zandaryna sýiene otyryp, adamdar ózderi əleumettik normalar arqyly rettep, basqaryp otyrady. Sondyqtan memlekt pen qúqyq payda boldy. «Adamdar óz tarihyn ózderi jasaydy, — dep jazdy Marks, — biraq olar ony óz qalauynsha jasay almaydy, qolyndaghy bardy, búrynghydan qalghan múrany qoldanugha məjbýr bolady».

Qoghamnyng tarihy obektivtik qalyptasqan negizgi belgileri:

sanaly adamdardyng erikti týrde birlesip odaq qúruy;

qoghamdyq týpkilikti, naqty, obektivtik mýdde-maqsattyng qalyptasuy;

adamdardyng ózara yntymaqtastyghynyn, birligining qalyptasuy;

qoghamdyq mýdde-maqsat,  tilek   arqyly   qarym-qatynastardy  rettep-basqaru,  qoghamdy basqaratyn, qoghamdyq tərtipti qorghaytyn memlekettik apparattyng ómirge kelui.

Qogham — sanaly adamdardyng bir mýddeni, bir maqsatty oryndau ýshin sanaly týrde ózara birigui. Múnda mindetti erikti shartty element bar: mýdde-maqsattyng qalyptasuy jəne sanaly adamdardyng sanaly týrde birigui.

Adamnyng obektivtik tarihy damu prosesine jəne kýndelikti qarym-qatynasynda qoghamnyng birneshe týrleri bolady: óndiristik qogham, sharuashylyq qogham, əleumettik qogham, azamattyq qogham t.b. Osylardyng ishindegi eng kýrdelisi, eng týpkiliktisi adammen birge damyp kele jatqan azamattyq qogham. Qoghamnyng basqa týrleri tez qúrylyp, tez jarap jatady. Olardyng ómiri, is-əreketining shenberi, kenistigi kóp ólkege jayylmady, uaqyty kópke sozylmaydy.

Azamattyq qogham instituttarynyng damuy ýshin memleket búl prosesting jasampazdyq sipatta órbuine, azamattardyng sayasy belsendilik tanytuyna qajetti jaghdaylar jasap, qoldauy qajet. Búl túrghyda Qazaqstan Preziydentining el halqyna Joldauyndaghy tapsyrmasyna səykes Qazaqstan Respublikasynda ýkimettik emes úiymdargha qoldau jasaudyng memlekettik tújyrymdamasy jasalghan. Qazaqstandaghy azamattyq qoghamnyng qalyptasuy qogham ómirin demokratiyalandyru men qúqyqtyq memleket qalyptasuynyng alghysharty ekenin eskersek, ony memlekettik sayasat dengeyine kóteretin uaqyt kelgen siyaqty. Yaghny ýkimettik emes úiymdargha qoldau kórsetuding memlekettik tújyrymdamasy jasalyp qana qoymay, Preziydent janyndaghy Demokratiya jəne azamattyq qogham məseleleri jónindegi últtyq kommisiyanyng ókilettiligin keneytip, azamattyq qoghamdy qalyptastyru men onyng instituttaryn shynayy damytu memlekettik sayasattyng bir bútaghyna ainaluy tiyis. Múnday keshendi is-sharalar təuelsiz Qazaqstan Respublikasynyng Ata Zanda kórsetilgen múratqa say qúqyqtyq memleket jolynda damuyna iygi yqpalyn tiygizeri haq. Qazaqstannyng sayasy jýiesining demokratizasiyalanuy, órkeniyetti naryqtyq ekonomika men qúqyqtyq memleketti qúru ýshin azamattyq qoghamnyng manyzy zor. Býgingi kýni Qazaqstanda azamattyq qoghamnyng qúryluy ýshin kerekti instituttyq negiz jasalghan. Osynyng nətiyjesinde qúqyqtyq negizde kóptegen erikti qoghamdastyqtar jəne III-shi sektor úiymdary júmys isteydi. Biraq azamattyq qoghamnyng nətiyjeli júmys isteui ýshin aldyn ala institusiyalyq jaghdaylar jasau jetkiliksiz bolyp otyr. Azamattyq qoghamnyng Qazaqstanda jetilmeu sebepteri onyng mədeniy-əleumettik jaghdaylardyng tolyq damuymen baylanysty. Qazaqstanda azamattyq qoghamnyng damuy ýshin əleumettik evolusiya qajet. Əriyne, búl azamattyq qoghamnyng mədeniy-əleumettik damuyn qol qúsyryp kýtip otyruyn qajet etpeydi. Mədeni- əleumettik damu uaqytqa ghana baylanysty emes, ol memlekettin, qoghamnyng jəne onyng instituttarynyng belsendi kýsh saluyna baylanysty. Azamattyq qoghamda azamattardyng halyqaralyq dərejede tanylghan erejelerge say qúqyqtary men bostandyqtary saqtalyp, zang ýstemdik etedi. Azamattyq qogham materialdyq, qoghamdyq, sayasy jəne mədeny túrghyda joghary dərejede damyghan kezde qúqyqtyq memleketke ainalady. Qúqyqtyq memleket — konstitusiyalyq basqaru tərtibi qamtamasyz etilgen, shyn mənisindegi biylik bólinisi men olardyng tiyimdi qarym-qatynasy men ózara baqylauy jýzege asyrylghan, sayasat pen biylik qúrylymyna əleumettik baqylau ornatylghan, damyghan qúqyqtyq jýie men tiyimdi sot biyligi qalyptasqan memlekettik qúrylym. Qúqyqtyq memleketting negizinde demokratiyalyq jolmen qabyldanghan zang aldynda barlyq qogham mýshelerining teng sanaluy, zannyng halyqtyng erkin bildirui jəne jeke adamnyng qúqyqtary men bostandyqtarynyng qamtamasyz etilui tanylady. Búl memlekette pikir aluandylyghy keng óris alady. Qazaqstan Respublikasy ózining sayasy jýiening keleshegin qúqyqtyq memleketting qalyptasyp damuymen baylanystyrady. Búl baghytta atqarylyp jatqan ister barshylyq. Qazaqstandyqtar zandyq kenistikte ómir sýru dəstýrine ýirene bastady. Biraq Qazaqstanda qúqyqtyq memleket qalyptasuy isinde eleuli qayshylyqtar bar. D.Arghymbaev negizgi tórt qayshylyqtardy atap kórsetti.

Birinshi qayshylyq — basqarushy elita ókilderi men qatardaghy azamattardyng zandy búzugha nemese oryndamaugha jol beretindigi. Osynyng nətiyjesinde zandar júmys isteuge qabiletsiz bolady.

Ekinshi qayshylyq — Qazaqstanda qúqyqtyq qoghamnyng batystyq standartyna úmtyludan tuady.

Qazaqstan qoghamynyng tarihy təjiriybesi men sayasy dýniyetanymynyng týp-tamyrlary eskerilmeydi.

Ýshinshi qayshylyq — qazaqstandyqtardyng sayasiy-qúqyqtyq mədeniyetining últtyq dəstýrlerden, eng aldymen, qazaq etnosynyng tanymdyq kenistiginen qol ýzuine baylanysty.

Tórtinshi qayshylyq — qazaqstandyqtardyng qúqyqtyq mədeniyetining tómendigi. El halqynyng kommunistik jasandy iydeologiyanyng yqpalynda boluy, ótirik pen aldaudyng biylik qúruy azamattardyng zandy qúrmetteuin, zandy ýnemi basshylyqqa alyp, oryndap otyrugha qúlshynysyn əlsiretti.

Azamattyq qogham qúryp, odan qúqyqtyq memleketke ótu jolynda osy atalghan qayshylyqtar eskerilip, joyylmasa biz Qazaqstanda azamattyq qogham qúra almaymyz. Azamattyq qogham men qúqyqtyq memlekette eng birinshi orynda azamat, onyng qúqyqtary men bostandyqtary, zandyq túrghyda qorghalynuy túrsa — qúqyqtyq demokratiyalyq memlekette eng jogharghy zandyq kýshi bar Konstitusiya zor manyzgha ie bolady. Osyghan səykes Qazaqstan Respublikasy 1995 jyly Konstitusiyasy demokratiyalyq qogham qúru men ərbir jeke adamnyng avtonomiyasynyng zang jýzindegi kepildikterin qamtamasyz etuge qajetti qúqyqtyq jaghdaylardyng negizin qalady. Olardyng qatarynda azamattardyng qúqyqtary men bostandyqtarynyng konstitusiyalyq negizde bekitilui, biylik tarmaqtarynyng bólinui, təuelsiz konstitusiyalyq baqylaudyn, zannyng ýstem boluy, iydeologiyalyq jəne sayasy ər aluandylyqtyng óristelui jəne t.b. konstitusiyada bekitilgen azamattyq qogham men qúqyqtyq memleketti damytudyng ústanymdary bar.

Qazaqstan qoghamynda azamattyq qogham men qúqyqtyq memleketti ornyqtyrudyng basty alghysharttary men ústanymdaryn negizdep, ony qamtamasyz etude qoghamdyq sayasy ómirge demokratiyalyq nysandy engizu birden bir dúrys baghyt bolyp tabylady. Azamattyq memleket pen qúqyqtyq memleketti qalyptastyru — kýrdeli, úzaq ta qayshylyqty prosess. Olar qoghamdyq-sayasy kýidegi zang oryndarynyng jarlyghyna səykes payda bolmaydy. Búl qúrylymdar belgili bir tarihy kezeng aralyghynda sayasy jýiening tabighy dengeyde joghary dərejede damuyna baylanysty negizdelgen. Demek, Qazaqstanda qúqyqtyq memleket qalyptasu isine qazaq últynyng tarihy oi-sanasy men sayasy mədeniyetining ozyq ýlgileri qyzmet etui shart. Sonymen, jogharydaghy qarastyrylghan məselelerdi qoryta kele, azamattyq qogham men qúqyqtyq memleket qúru jolynda Qazaqstanda kýrdeli prosester jýrip jatyr dep aitugha bolady. Atap aitar bolsaq, qúndylyqtardy baghalau, ruhany baghdarlardyng jana mənge ie boluy, qoghamdyq sananyng transformasiyalanuy biylikke, qoghamgha, sayasy jýiege degen kózqarastardy qalyptastyruda. Búl jaghdayda avtoritarlyq basqaru ədisinen bas tartyp, azamattyq qogham men qúqyqtyq memleket negizin qúrugha baghyt alghan Qazaqstan sayasy basqaru jýiesi óz qyzmetinde demokratiyalyq normalar men prinsipterdi basshylyqqa aluy qajet. Sebebi qazirgi tanda Qazaqstanda azamattardyng qúqyqtary men bostandyqtary, biylikting bólinui, jana konstitusiya qalyptasyp jariya etilgenimen, halyq biyligi nemese demokratiya tiypindegi biylik formasy bizding qoghamymyzda əli qalyptasqan joq. Bizding qoghamymyz qazir eki jýiede damuda. Bir jaghynan, últaralyq tatulyq, kelisim, halyqtyng biylike degen senimi týrli sayasy kýshterding barlyghynyng kórinisi bar, al ekinshi jaghynan — qoghamnyng barlyq salasyn qamtyghan jemqorlyq, qatang ortalyqtanghan biylik, ýkimetke degen senimsizdik jəne qoghamdaghy qalyptasqan jýiege degen qanaghattanbaushylyq bar. Osydan oy týiindeytimiz azamattyq qogham elimizde qalyptasu satysynda, əli elimizde shynayy sayasy biylikke bəsekeles bolatyn, sayasy kýshterding tendigin qamtamasyz etetin, ýkimet qyzmetine baqylau jasay alatyn kýsh qalyptaspay jatyr. Oghan kedergi bolyp jatqan búrynghy totalitarlyq tərtip pen nomenklaturalyq jýiege ýirengen qoghamdyq sana. Eskertetin bir jaghday, Qazaqstandaghy demokratiyanyng damuy halyq qalauymen emes, biylikting sayasy baghytynan tuyndaghan. Batys elderi demokratiyalyq baghytqa jana qatynastardyng damuy nətiyjesinde, atap aitqanda, qúqyqtar men bostandyqtardy qúrmetteu, memleket qyzmetining shektelui, jergilikti ózin basqarugha degen úmtylystyng úzaq prosesinde týsti. Osyghan səykes Qazaqstan da ózine qajetti qúndylyqtardy endi iygerip, azamattyq qogham baghytyna endi ghana ayaq basty. Al búl prosess

Qazaqstan ýshin úzaq ta kýrdeli prosess bolmaq.

Adamzat damuynyng býkil tarihy boyynsha adamgha qatysty ədil bolatyn aqyl-parasat, bostandyq, səttilik, tiyimdilik jəne ədilettilik mekendeytin iydealdy qoghamdyq qúrylym ýlgisin izdestiru oishyldardy ərqashan tolghandyrghan.

Gumanizm, demokratizm qaghidalary, bostandyqty, qúqyq pen zandy bekitu jəne saqtau týrindegi qúqyqtyq memleket teoriyasynyng bastaulary ejelgi Gresiya, Riym, Ýndistan, Qytay oishyldary enbekterinde oryn alghan. Ejelgi grek oishyly Sokrat ədilettilik qoldanystaghy zandargha baghynudan kórinedi, ədilettilik pen zandylyq egiz úghymdar dep sanaydy. Qanday da bolmasyn zang qansha jerde kemshiligi bolsa da, zansyzdyq pen bassyzdyqqa qaraghanda jaqsy. Eger azamattar zandardy saqtaytyn bolsa, olar ómir sýretin memleket kýshti de jasampaz bolatyndyghyn jariyalaydy.

Platon: «...zannyng kýshi joq jəne onyng qaysy bireuding biyliginde bolsa, ol memleketting kýireuining jaqyn ekenin boljaymyn. Zang biyleushilerge ýstemdik etken jerde olar onyng qúldary jəne memleketting qútqarylatynyna senimmen qaraymyn», — degen. Platonnyng onyng «Memleket»,

«Zandar» dialogtarynda «zandardyng kýshi bolmaytyn jəne bireuding biyligining astynda bolatyn» jerlerde memleketting joyylu qauipi bolatyndyghy kersetiledi. Onyng oiynsha, «zandar — biyleushilerding biyleushisi, al olar — onyng qúly bolghanda, memleket pen oghan kúday syilaytyn barlyq qúndylyqtar qútqarylady». Zang mindeti — bir əleumettik topqa emes, tútas memleketting iygiligine qyzmet etu. Memlekettilik ədil zandar ýstemdik etken jerde ghana boluy mýmkin. Zang qorghaushysy — sottar. Kez kelgen memlekette sottar tiyisti orynda bolmasa, onday memleket óz biyligin joghaltady [1].

Qúqyqtyq memleket teoriyasynyng negizin qalaghan oilar Aristoteli enbekterinde de damytylady. Aristoteli memleketti tabighy damudyng jemisi, adamzat qauymdastyghynyng jogharghy nysany retinde qarastyrady. Qúqyq ədilettilikke say dep tanidy, zandy men ədildikting səykestigin uaghyzdaydy. Qúqyq pen zannyng bir emestigin, ədil zannyng ghana qúqyqqa səykes keletindigin bekitedi. Memlekette adamdar emes, qúqyq ýstem túrugha tiyisti. Aristoteli memleket qúrylymynyng ýsh elementin jikteydi: erikti azamattardyng barlyghy qatysugha tiyisti «zandyq kenesu» biyligi, ýkimet biyligi jəne sot biyligi. «Zandyq kenesu» biyligi əreketining bir salasy jalpygha mindetti akt retindegi zandardy qabyldau dep sanady. Ərbir zang óz negizinde qúqyqty qarastyrady, əri jýieli qúrylghan memlekette qúqyq basymdylyghy boluy qajet. Zannyng barlyq biylikten ýstem boluy — memleketting qúqyqtyq jolmen damuynyng kepili. Aristoteli memlekettik biylik tarmaqtary arasynda «zandyq kenesu» organyna basymdyq beredi. Ýkimettik basqaru organdary zangha baghynyshty, ekinshilik sipatta, olardyng shygharghan dekretterining zandyq kýshi bolmaytyndyghyn kórsetedi. Sot organdaryn tek saylau jolymen úiymdastyru qajettigin aitady [2].

Rimning qoghamdyq qayratkeri Siyseron memleket «qúqyq məselesinde ózara kelisim men mýdde birligimen baylanysqan kóptegen adamdardyng jiyntyghy» dep qarastyrghan. Memleket qúqyqpen ózara qatynasta «jalpy qúqyqtyq tərtip» retinde kórinedi. Qúqyq negizinde sana men ədilettilik bolady, ol adamdargha tabighatynan tən. Siyseron keyinnen qúqyqtyq memleket teoriyasynyng negizin qalaghan «zang əreketi keybir tandauly azamattargha ghana emes, barlyq adamdargha taraluy qajet» degen oidyng negizin qalaghan.

«Qúqyqtyq memleket», «azamattyq qogham» týsinigi týp tamyrlaryn Aristoteliding polis (koinoia politike — azamattyq qogham), Siyseronnyn societas civilis jəne tabighy qúqyq iydealarynan alady. Azamattyq qogham (koinoia politike, societas civilis, burgeliche Gesellschaft, socite civile) jəne sayasy qogham, nemese memleket (polis, civitas, staat, etat, stato), məni boyynsha bir-birin almastyratyn terminder boldy. Ejelgi grek oishyldary «sayasi» týsinigine qogham ómirining býkil salalaryn engizgen: janúya, din, bilim alu, kórkem mədeniyeti, óner jəne t.b. Politike-ning mýshesi bolu, yaghny azamat bolu, — memleketting mýshesi bolu, yaghni, basqa azamattargha ziyan keltirmey, memleket zandary boyynsha ómir sýru jəne əreket etu [3].

Osynday týsinik ózgermegen qalpynda XVIII ghasyrgha deyin saqtalyp keldi. Dj. Lokktyng ózi «azamattyq qogham» jəne «memleket» týsinikterin ózara almastyrushy retinde qoldanghan. I. Kant ózining enbekterinde «burgerliche Gesselschaft» (azamattyq qogham) jəne memleket týsinikterin sinonimder retinde qoldanady. Osy eki týsinikting bir-birine jaqyndyghy J.-J. Russo enbekterinde aiqyn kórinedi. Russogha səykes, ər azamattyng biyliktik qatynastargha qatysuyna, halyqtyng tolyq biylikke iyelenuine negizdelgen basqaru jýiesi ghana zandy kýshke iye. Osynyng negizinde Russo ókildik qaghidasyn synaghan, óitkeni onda azamat ózining erkin basqa adamgha tapsyryp, ózining azamattyq qúqyghynan airylady. Russo «societe civile», nemese azamattyq qogham, jəne memleket mənin osylaysha úsynghan [4].

Orta ghasyrdan jana zamangha ótu shaghy, azamattyq qoghamnyng memlekettik instituttardan ózgeshelikteri bar ekenin týsinumenen aishyqtandy. Osy túrghydan sol kezdegi orta ghasyrlyq bytyranqy memleketterding ornyna últtyq memleketting qajettigi iydealogiyasy sayasy ilimderge eleuli əser etti. XIV ghasyrda Europada Gogenshtaufender imperiyasynyng daghdarysynan bastap últtyq jeke-daralyq týsinigi payda bola bastady, nətiyjesinde últtyq memleket iydeyasy dýniyege keldi. Osy ýrdiste ózining Bonifasiy VIII papasyna qarsy kýresinde, rimdik teokratizmine jəne últtyq jeke- daralyqqa negizdelgen koroli biyligining egemendigi qaghidasyn qarsy qoyghan, Ədemi Filippting taqqa otyrghan kezeni óte manyzdy boldy.

Qúqyqtyq memleket teoriyasynyng damuyna HVII–HH ghasyrlardyng oishyldary qomaqty ýles qosty. G.Grosiy, B.Spinoza, Dj.Lokk, Sh.L.Monteskie, D.Didro, J.-J.Russo, T.Gobss, IY.Kant, G.Gegeli jəne taghy basqa oishyldar qúqyqtyq memleket mənin, belgilerin tújyrymdady.

Burjuaziya ókilderi monarh biyligin shekteu maqsatynda memlekettik biylikti zang shygharu — parlament, atqaru — monarh jəne sot tarmaqtaryna bólu qajettigi turaly pikirlerdi negizdeydi. HVII ghasyrdaghy aghylshyn oishyly Djon Lokktyng kózqarasy boyynsha, qúqyqtyng basymdyghy iydeyasy tabighy qúqyqqa səykes keletin jəne individting ajyraghysyz tabighy qúqyqtary men bostandyqtaryn tanityn zang jogharylyghy bolatyn, əri biylik bólisu jýzege asyrylghan memleket týrinde kórinedi. Qúqyq jogharylyghy tanylghan osynday memleketti ol basqa barlyq basqaru týrlerine qarsy qoyady, olardy despottyq memleketter retinde tanidy. Lokk tanymy boyynsha, despotizmge qarsy túratyn arnauly konstitusiyalyq mehanizm boluy shart, onyng manyzdy komponentteri retinde biylikting jiktelu qaghidasy men zandylyq qarastyrylady. Biylikti bir qolgha shoghyrlandyrudy boldyrmau maqsatynda Lokk zang shygharu jəne atqaru biylikterin biriktirmeudi jəne zangerlerdi ózderi qabyldaghan, atqaru biyligimen jýzege asyrylatyn zandardyng əreketine baghyndyrudy úsynady. Atalghan oy keyingi kezenderi sayasy oilar jýiesi men praktikagha barynsha yqpal etip, qúqyqtyq memlekettilikting negizgi qaghidalarynyng birine ainaldy. Djon Lokk biylikti bólisu iliminde memlekettik biylik qyzmetterin jikteu taza úiymdastyrushylyq-tehnikalyq sipatta emes, ol azamattardyng qúqyqtary men bostandyqtaryn qorghau ýshin qajet ekendigin basa kórsetedi. Zang shygharu biyligi zandardy belgili bir mezgilde qabyldaydy, biraq zandar túraqty, ýzdiksiz əreket etedi. Atqaru biyligi ýkimet aktilerin qabyldaydy, ýnemi, túraqty əreket etedi. Zandar azamattarmen jiyndarda qabyldanady. Atqaru biyligi tiyisti organdar arqyly əreket etedi. Atqaru biyligin jýzege asyratyn organ soghys jariyalau, bitim jasasu, basqa memlekettermen sharttargha otyru qúqyghyna iye. Óz əreketinde kýshke sýienedi. Atqaru biyligining taghy bir basymdylyghy — ol qoghamdy jəne azamattardy tek zanda kórsetilgen jaghdaylarda ghana emes, sonday-aq onda kórsetilmegen tótenshe oqighalar barysynda da, keyde tipti zangha qaramastan qorghau sharalaryn qabyldaugha tiyisti. Atqarushy organ zandyq jiyndy shaqyrady jəne taratady. Zang shygharu biyligi derbes te, qalghandary bir organmen jýzege asyrylady dep sanaydy Dj.Lokk [5].

Sh.L.Monteskiening kózqarasy boyynsha, sayasy bostandyq barlyq qatynastar qúqyqpen retteletin jəne zandar biyleushilerding erkinen ýstem túratyn memlekette ghana mýmkin bolmaq. Bostandyqtyng ólshemi — qúqyq. Qúqyqtyng ýstemdigi biylikting zang shygharushy, atqarushy jəne sot tarmaqtaryna jiktelui arqyly qamtamasyz etiledi, nətiyjesinde «ər týrli biylik tarmaqtary bir-birin ózara tejep otyrady. Biylikting bólinui jəne ózara tejeu sayasy bostandyqtardy qamtamasyz etuding basty sharty bolyp tabylady. Zang shygharu biyligi jalpy tərtip boyynsha barlyq halyqqa berilui qajet: biraq ony ýlken memleketterde jýzege asyru mýmkin emes, al kishi memleketterde qiyn, sondyqtan ókildik jýiesi engizilui kerek. Halyq ókilderi jalpygha birdey dauys beru negizinde okrugterden saylanady da, óz jerining qajettiligin eskere otyryp, birlesken sheshim shygharady. Zang shygharu biyligi basqa biylik tarmaqtaryna kedergi keltirmeu ýshin atqaru biyligining basshysy veto qong qúqyghyna ie bolady. Nətiyjesinde biylikter bir-birine baghynbaytyn, biraq ózara tyghyz baylanysta jəne kelisimde bolatyn jaghday qalyptasady.

Ýsh biylik tarmaqtary arasynda basymdylyghymen sipattalatyn bireuining boluyn joqqa shygharatyn Monteskie shemasy biylikting bólinuine aldymen úiymdastyrushylyq-qúqyqtyq kózqarasty beyneledi, sóitip memleket pen memlekettik biylikting əleumettik tabighaty turaly məseleni kótermegen tərizdi bolyp kórinedi. Shyn məninde Monteskie qoghamda ər týrli əleumettik toptar arasynda biylik ýshin kýresting ýnemi jýretindigin, onyng azamattardyng bostandyghy men qauipsizdigining búzyluyna, memleket nysanynyng ózgeruine, keyde tipti memleketting joyyluyna əkelip soghatyndyghyn bildi. Osynday jaghymsyz nətiyjelerdi boldyrmau maqsatynda ol ər týrli əleumettik kýshter arasynda biylikti bóludi úsyndy.

Monteskiening biylikti jikteu teoriyasy — memlekettegi enbekti sayasy bólu ghana emes, sonday-aq qoghamdaghy əleumettik kýshterding araqatynasyn retteu qúraly. Onyng basty sinirgen enbegi — biylikti bóludi alghash ret memleket Konstitusiyasymen baylanystyrady [6].

Jan-Jak Russo kózqarastary boyynsha, zang shygharu biyligi barlyq azamattar qatysatyn halyq jiynyna beriledi, búl kezde basqa biylikke oryn joq. Zandardy oryndau jalpy erejelerdi naqty jaghdaylargha qoldanu retinde ýkimetke — atqaru biyligine tapsyrylady. Ýkimet halyqqa baghynyshty, biraq onyng jeke mýshelerine biylik etedi.

Qúqyqtyq memleket teoriyasynyng filosofiyalyq negizin IY.Kant qalyptastyryp damytty. Ol memleketting qúqyqqa sýienui qajettigin negizdedi. Memleket qúqyqtyq zandargha baghynatyn kóptegen adamdardyng birligi, onda halyq ózi ýshin sheshe almaghan məseleni zang shygharushynyng sheshui mýmkin emestigi qaghidasy əreket etedi. Eger memleket osy qaghidadan, adam qúqyqtary men bostandyqtaryn saqtaudan bas tartatyn bolsa, zandardy qorghaudy qamtamasyz etpese óz azamattarynyng qúrmeti men seniminen aiyrylady. Immanuili Kant biylikti jikteudi memlekettik biylik iydeyasynan logikalyq qajettilikpen shyghatyn sananyng qatang talaby retinde qarastyrghan. Zang shygharu, atqaru jəne sot biylikteri derbes subekt bolsa da, jiyntyghynda bir túlgha — memleket qúrady.

Feodaldyq qoghamdy joi ýshin eski tərtipke qarsy shyqqan tónkerilis, býkil sosloviyelerdi, korporasiyalardy, sehtardy, artyqshylyqtardy jəne memleket aldynda baghynyshtylardyng teng qúqyqtylyghy qaghidasyn búzatyn basqa da instituttardy joigha baghyttaldy. Osylaysha, Marks aitqanday: «Azamattyq qoghamnyng sayasy sipaty joyyldy». Eski tərtipke qarsy sayasy tónkerilisti, Marks azamattyq qoghamnyng tónkerilisi dep negizdi ataghan. Ol jalpygha birdey jəne mindetti qúqyqtyq tərtipti ornatugha taghayyndalghan. Kezinde J.Boden jəne T.Gobbs egemendi jəne birtútas memleket talabyn úsyndy, yaghni, orta ghasyrlargha tən bolatyn, qúqyqtardyng tensizdigin jəne ər týrliligin jon úsynyldy. IY.Kanttan búryn bolghan, qúqyqtyng filosofiyasy qoghamgha qatysty eki pikir tónireginde qalyptasty: birinshisinde — qogham jeke bostandyqtyng syrtqy shekarasy retinde qarastyryldy, al, ekinshisine səykes, qogham — bərin qamtityn bastau. Birinshisi qatynasty jeke túlgha erkine baghyndyrsa, ekinshisi búnday erikti joqqa shygharyp, qoghamdy birden-bir jəne songhy saty retinde qarastyrghan. Kanttyn, bostandyq turaly ilimi osynday qayshylyqtardy búzugha baghyttalghan.

Azamattyq qogham turaly kózqarastardyng qalyptasuyna G.F.Gegeli zor ýles qosty. Gegeli ony jeke mýdde əreket etetin sala dep anyqtady. Osy kenistikke ol janúyany, əulettik qatynastardy, dindi, bilim aludy, zandardy jəne olardan payda bolatyn subektilerding qúqyqtyq qatynastaryn jatqyzdy. Azamattyq qogham jəne memleket ózara ərekettesushi instituttar bolyp tabylady. Memlekette azamattardyng jalpy erki bildirilgen, azamattyq qogham — jeke individterding erekshe, jeke mýddelerining salasy. Gegeli fransuz, anglo-saksondyq jəne nemis qoghamdyq-sayasy ilimining býkil múrasyn jýieleu negizinde kelesidey oy qorytyndygha keledi: azamattyq qogham, orta ghasyrdan jana zamangha ótuding úzaq əri kýrdeli tarihy ýrdisi kezinde janúyadan memleketke qaray dialektikalyq qozghalystyng erekshe kezeni bolyp tabylady. Azamattyq qoghamgha tən bolatyn əleumettik ómir, janúyanyng bolmys-tirshiliginen jəne memlektting kópshilik ómir saltynan týbegeyli ózgeshelenedi. Azamattyq qoghamgha naryqtyq ekonomika, əleumettik toptar, korporasiyalar, instituttar kiredi. Qoghamnyng ómir sýru qabilettiligin qamtamasyz etu jəne azamattyq qúqyqty jýzege asyru osylardyng mindeti bolyp tabylady. Azamattyq qogham jeke túlghalar, taptar, toptar jəne instituttar keshenin qúraydy, olardyng ózara ərekettesui azamattyq qúqyqpen retteledi jəne olar sayasy memleketke tikeley təueldi emes. Gegeliding oiynsha, janúya memleketting týp tamyry bolyp tabylady, onyng mýsheleri bir-birimen bəsekege týspeydi, janúya məndi birtútas bolyp keledi. Azamattyq qogham bolsa, onyng kóp sandy qúramdas bólikteri kóbinese, bir-birine səykes kelmeytin túraqsyz jəne kekiljinderge toly bolyp keledi. Onda ərdayym jeke mýddeler basqa bir jeke mýddelermen qaqtyghysyp túrady. Oghan qosa, azamattyq qoghamnyng bir elementterining kýrt damuy basqa elementterding basylyp qaluyna əkeledi. Azamattyq qogham memleket baqylauymen basqarylmasa, ol «azamattyq» boludan alystaydy. Óitkeni tek jogharghy kópshilik biylik, yaghny tek konstitusiyalyq memleket, osy qoghamnyng ədiletsizdikterin joyyp, naqty mýddelerdi əmbebap sayasy qauymdastyqqa toptastyra alady. Osy túrghydan Gegeli tabighy qúqyq teoriyasyn syngha alady, óitkeni osy teoriya memleketti óz qolastyndaghylarynyng serigi retinde qarastyryp, osy arqyly memleketting absoluttik qúdayshyl qaghidasyna» kýmən keltiredi.

Gegeli azamattyq qoghammen memleket arasyndaghy bólinisti joigha qarsy shyqqanymen, azamattyq qoghamnyng memleketten erkindigi dərejesin naqty erejeler arqyly naqty bekitu mýmkin emes. Ol aitqanday: «Eger memleketpen azamattyq qoghamdy aralastyrsa jəne ol menshikti jəne jeke bostandyqty qorghaugha jəne qamtamasyz etuge baghyttalghan dep anyqtalsa, demek, osy arqyly naqty adamdardyng mýddelerin týpki maqsat retinde qabyldaydy jəne de ərkim óz betinshe oiyna kelgendi istep, memleketting mýshesi bolugha nemese bolmaugha erikti ekendigi qabyldanady». Biraq memleket individke qatysty basqa qarym-qatynasta bolady; yaghni, memleket obektivti ruh bolghandyqtan, individ memleket mýshesi bolghandyqtan ghana, ol obektivti, shynayy jəne ónegeli bolady. Memleket jeke qúqyq jəne jeke iygilik salalaryna, janúya jəne azamattyq qoghamgha qatysty syrtqy qajetttilik jəne soghan qarasty maqsat bolady.

Azamattyq qoghamnyng eng radikaldy konsepsiyasyn «Adam qúqyqtary» atty ataqty pamfletting avtory T. Peyn qalyptastyrdy. Memleketke qarsy túratyn azamattyq qogham məselesi T. Peyn enbekterinde basty taqyryp boldy. Peyn memleketti qajetti zúlymdyq dep atady: ol neghúrlym az bolsa, soghúrlym qoghamgha tiyimdi bolady. Osy sebepten memleketting biyligi azamattyq qogham paydasyna shektelgen boluy qajet, óitkeni ərbir individ ishinen qoghamgha baghyttalady. Memleketten búryn payda bolghan osynday əleumettilik, ortaq mýddege jəne ózara kómek sezimine negizdelgen, bəseke jəne sabaqtastyqtyng beybit qatynastaryn qalyptastyrugha jaghday jasaydy. Azamattyq qogham neghúrlym kemeldengen bolsa, soghúrlym óz isterin ózi rettep, ýkimetke degen qajettiligi azayady.

Ajyramas qúqyqtargha iye, erkin jəne teng individter memleketten joghary túrady. Sondyqtan memleketti zandy jəne «órkeniyetti» dep tanu ýshin, ol býkil individterding kelisimimen qúrylghan boluy kerek. Osy kelisim konstitusiyalyq týrde rəsimdelgen jəne parlamentarly ókildi mehanizmder arqyly bekitilgen boluy tiyis. Órkeniyetti basqaru jýieleri — erkin jəne teng individterding belsendi kelisimimen biylikke ie bolatyn, konstitusiyalyq basqaru jýieleri. Búnday ýkimetter qúqyqtargha ie bolmay, tek ózining azamattary aldynda mindetterge ie bolady.

Naqty ýkimetter óz belsendiligimen konstitusiyalardy ózgertuge nemese keneytuge nemese azamattardyng kelisimderin jəne senimderin búzugha qúqyqtary joq. Azamattar tabighy qalypta ghana, túraqty egemendilikke ie bolady. Osy tabighy qalypty kez kelgen búzushylyq jəne de qúqyqtyng negizi retindegi, belsendi kelisimge kez kelgen qarsy túru talpynysy despotizm jəne agressivti basqaru əreketi bolyp tabylady. Osy túrghydan Peyn azamattyq qoghamdy memleketke qarsy qoyady. Onyng senui boyynsha, ózine senetin jəne ózin-ózi basqaratyn qogham sayasy mehanizmderding minimumyn ghana qajet etedi. Memleketting biyligin minimumgha deyin qysqartu, təuelsiz últttyq jəne bir-birimenen beybit aralasatyn azamattyq qoghamdardyng halyqaralyq konfederasiyasyn qúru mýmkindigine jol ashady. Búl jaghdayda últtyq egemendi memleket saylanatyn basqarushydan jəne «jalpy beybitshilik, órkeniyet jəne sauda» kepili bolatyn, azamattyq qoghamnan túrady. «Qogham qaghidalary negizinde əreket etetin, osynday últtyq assosiasiya» azamattyq qogham qamtamasyz ete almaytyn qoghamdyq qyzmetterdi qamtamasyz etuge ghana qajetti.

Keyinnen osy dəstýr A. De Tokvili, Dj.S. Mill jəne taghy basqalar tarapynan jalghasty. Olar ony kelesidey ereje tónireginde damytty, yaghni, memleket jəne azamattyq qogham arasyndaghy bólinis, shynayy demokratiyalyq, əleumettik jəne sayasy jýiening túraqty sipaty bolyp tabylady. Osy jýiede óndiristik menshik, sheshim qabylday alu mərtebesi jeke salagha baghynyshty emes. XIX ghasyrdyng ghalymdary men oishyldary azamattyq qoghamnyng asa kóp mólsherdegi erkindigin qoghamnyng bólektenui jəne kekiljinderding órshiguine sebep retinde qarastyrghan, sondyqtan olar qatal memlekettik retteudi jəne baqylaudy ornatugha shaqyrdy. «Memleket azamattyq qoghamgha qarsy» məselesi I. Bentam, J. Sismondy jəne t.b. enbekterinde kórinedi.

Marksizmde azamattyq qogham məselesine erekshe ústanym qalyptasady. Gegelidi qaytalap, K. Marks azamattyq qoghamdy tabighatpen jaratylghan qalyp retinde emes, tarihy damudyng nətiyjesi retindegi tarihy fenomen dep sanaghan. Memleketpen kepildik etiletin azamattyq qogham, məngi tabighy zandargha beyimdelmeydi. Azamattyq qoghamdy, óndiristin, taptyq kýresting erekshe nysandary jəne qatynastarymen sipattalatyn jəne de tiyisti sayasiy-qúqyqtyq mehanizmdermen qorghalatyn, tarihy anyqtalghan qúrylymdar qúraydy. Azamattyq qoghamnyng ózi ótpeli sipatqa iye, óitkeni ol azamattyq qoghamdy dýniyege əkelgen burjuaziyalyq qoghamdy joyatyn proletariatty dýniyege əkeledi. Óz taldauyn óndiris təsili negizinde qalyptastyrghan Marks ýy sharuashylyghy, erikti assosiasiyalar, búqaralyq aqparat qúraldary, mektepter, auruhanalar jəne t.b. siyaqty azamattyq qoghamnyng elementterine tiyisti nazar audarghan joq. Ol XVIII ghasyrdan bastap payda bolghan, injenerlerdin, dərigerlerdin, zangerlerding taghy basqalardyng kəsiby odaqtaryn elemedi. Markstyng teoriyasynda azamattyq qogham jeke mýddeni bildiredi. Azamattyq qogham materialdyq salagha jatady, al memleket bolsa, qondyrmany qúraydy. «Evrey məselesine» degen enbeginde Marks: «Ayaqtalghan sayasy memleket — ózining məni boyynsha adamnyng materialdyq ómirine qarama-qarsy bolatyn onyng tektik ómiri. Osynday ózimshil ómirding alghysharttary memlekettik saladan tys bolatyn azamattyq qoghamda óz ómir sýruin jalghastyrady. Damyghan sayasy memlekette adam qos ómirde ómir sýredi, yaghni, sayasy qauymda qoghamdyq jan retinde jəne azamattyq qoghamda jeke túlgha retinde əreket etedi. Azamattyq qoghamda adam shynayy individ bolady. Memlekette bolsa, adam tektik jan retinde tanylyp, ózining shynayy daralyghynan airylghan».

Qúqyqtyq memleket ornatudyng negizgi baghyttary:

memleket biylikti ýsh salasynyng júmysyn jaqsartu, əsirese zannyn, normativtik aktilerding sapasyn kóteru;

normativtik aktilerding dúrys paydalanuyn, oryndaluyn qamtamasyz etu, halyqtyng ruhany sana-sezimin, mədeniyetin jaqsartyp, kóteru;

qoghamdaghy qatynastardy dúrys, jaqsy retteu-basqaru baghytyndaghy memlekettik, qoghamdyq úiymdardyng júmysyn jaqsartu;

bostandyqty, tendikti, ədilettilikti, demokratiyany damytu;

zandylyqty, qúqyqtyq tərtipti qatang saqtau.

Qazirgi zamanda qúqyqtyq memleket turaly pikir jan-jaqty damyp, dýnie jýzining ghalymdary bir tújyrymgha kelip, ortaq ghylymy kózqaras qalyptasty deuge bolady.

Sonymen, qúqyqtyq memleket turaly teoriyany qoryta kelip, onyng negizgi mazmúny — halyqtyn, adamdardyng egemendigi, olardyng tabighy bostandyghy men qúqyqtary. Ol memleketti qalyptastyrudyng negizgi kýshi — adam, qalyng búqara. Sondyqtan memleket pen qúqyq demokratiyany damytyp, halyqty qoghamnyng barlyq salasyn basqarugha qatystyru qajet. Qazaqstanda azamattyq qogham men qúqyqtyq memleket qalyptasu isine qazaq últynyng tarihy oy sanasymen sayasy mədeniyetining ozyq ýlgileri qyzmet etui shart. Qazaq etnosynyng tarihy damuy kezenderinde qoghamdyq qatynastardy retteu jəne jetildiru maqsatynda týrli zandar ýnemi qoldanylyp otyrghan. Qazaq etnosynyng týrli oishyldary elde zang kýshining ornauy qajettiligi haqysynda paydaly oilar men iydeyalardy aitqan.

A.Túrlaev, A.Shəkirova

Abai.kz