ادام قوعامى قالاي قالىپتاستى، ونىڭ سەبەپتەرى قانداي — بۇل تۋرالى ءبىر قورىتىندى پىكىر جوق. بىراق بۇل تۇسىنىكتى ەڭ ءبىرىنشى عىلىمعا ەنگىزگەن ادام سميت، داۆيد ريكاردو، وعان ساياسي سيپاتتاما بەرگەن گەگەل. دۇنيەجۇزىلىك عىلىمي، ساياسي قايراتكەرلەردىڭ، ويشىلداردىڭ ايتۋىنشا، قوعام سانالى ادامداردىڭ ەرىكتى تۇردە بىرىگىپ ءومىر ءسۇرۋى. بۇل بىرىگۋدىڭ نەگىزگى سەبەبى — ادامداردىڭ ءبىر مۇددەلىگى، ءبىر تىلەكتەستىگى. مۇنسىز بىرىگۋ مۇمكىن ەمەس. مۇددە ەكى ءتۇرلى بولادى: جەكە ادامنىڭ مۇددەسى جəنە قوعامنىڭ مۇددەسى. قوعام وسى ەكى مۇددە-ماقساتتى بىرىكتىرىپ، دامىتىپ وتىرادى. وسى وبەكتيۆتىك دامۋ پروتسەسىندە ادامداردىڭ ءوزارا ىنتىماقتاستىعى قالىپتاستى. سول ارقىلى جەكە ادامنىڭ قولىنان كەلمەيتىن، ءəلى جەتپەيتىن ىستەردى اتقارۋعا مۇمكىنشىلىك تۋدى. قوعامدىق مۇددە- ماقسات، قوعامدىق تىلەك ۋاقىتشا ەمەس، تۇپكىلىكتى، ناقتى، وبەكتيۆتىك ماعىنادا قالىپتاسۋى كەرەك. سوندا عانا قوعامنىڭ جاقسى دامۋعا، نىعايۋعا مۇمكىنشىلىگى بولادى. سەبەبى قوعام سانالى ادامداردىڭ ەرىكتى تۇردە قالىپتاسقان وداعى. ەگەر بۇل وداق، بۇل بىرلىك ەرىكسىز، وزبىرلىق تۇردە ۇيىمداستىرىلسا، ونداي وداق نəتيجەسىز بولىپ، تەز تاراپ كەتەر ەدى. ادام — قوعامنىڭ ءبىرىنشى كلەتكاسى. قوعام — كۇردەلى əلەۋمەتتىك بىرلەستىگى. بۇل بىرلەستىك، بۇل قوعام دۇرىس، جاقسى دامۋ ءۇشىن ونىڭ ىشىندەگى قارىم-قاتىناستاردى رەتتەپ، باسقارۋ كەرەك بولدى. ونى قوعامنىڭ وبەكتيۆتىك دامۋ پروتسەسىنىڭ زاڭدارىنا سۇيەنە وتىرىپ، ادامدار وزدەرى əلەۋمەتتىك نورمالار ارقىلى رەتتەپ، باسقارىپ وتىرادى. سوندىقتان مەملەكت پەن قۇقىق پايدا بولدى. «ادامدار ءوز تاريحىن وزدەرى جاسايدى، — دەپ جازدى ماركس، — بىراق ولار ونى ءوز قالاۋىنشا جاساي المايدى، قولىنداعى باردى، بۇرىنعىدان قالعان مۇرانى قولدانۋعا ءمəجبۇر بولادى».

قوعامنىڭ تاريحي وبەكتيۆتىك قالىپتاسقان نەگىزگى بەلگىلەرى:

سانالى ادامداردىڭ ەرىكتى تۇردە بىرلەسىپ وداق قۇرۋى;

قوعامدىق تۇپكىلىكتى، ناقتى، وبەكتيۆتىك مۇددە-ماقساتتىڭ قالىپتاسۋى;

ادامداردىڭ ءوزارا ىنتىماقتاستىعىنىڭ، بىرلىگىنىڭ قالىپتاسۋى;

قوعامدىق مۇددە-ماقسات،  تىلەك   ارقىلى   قارىم-قاتىناستاردى  رەتتەپ-باسقارۋ،  قوعامدى باسقاراتىن، قوعامدىق ءتəرتىپتى قورعايتىن مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ ومىرگە كەلۋى.

قوعام — سانالى ادامداردىڭ ءبىر مۇددەنى، ءبىر ماقساتتى ورىنداۋ ءۇشىن سانالى تۇردە ءوزارا بىرىگۋى. مۇندا مىندەتتى ەرىكتى شارتتى ەلەمەنت بار: مۇددە-ماقساتتىڭ قالىپتاسۋى جəنە سانالى ادامداردىڭ سانالى تۇردە بىرىگۋى.

ادامنىڭ وبەكتيۆتىك تاريحي دامۋ پروتسەسىنە جəنە كۇندەلىكتى قارىم-قاتىناسىندا قوعامنىڭ بىرنەشە تۇرلەرى بولادى: وندىرىستىك قوعام، شارۋاشىلىق قوعام، əلەۋمەتتىك قوعام، ازاماتتىق قوعام ت.ب. وسىلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كۇردەلىسى، ەڭ تۇپكىلىكتىسى اداممەن بىرگە دامىپ كەلە جاتقان ازاماتتىق قوعام. قوعامنىڭ باسقا تۇرلەرى تەز قۇرىلىپ، تەز جاراپ جاتادى. ولاردىڭ ءومىرى، ءىس-əرەكەتىنىڭ شەڭبەرى، كەڭىستىگى كوپ ولكەگە جايىلمادى، ۋاقىتى كوپكە سوزىلمايدى.

ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىنىڭ دامۋى ءۇشىن مەملەكەت بۇل پروتسەستىڭ جاسامپازدىق سيپاتتا وربۋىنە، ازاماتتاردىڭ ساياسي بەلسەندىلىك تانىتۋىنا قاجەتتى جاعدايلار جاساپ، قولداۋى قاجەت. بۇل تۇرعىدا قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ ەل حالقىنا جولداۋىنداعى تاپسىرماسىنا سəيكەس قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارعا قولداۋ جاساۋدىڭ مەملەكەتتىك تۇجىرىمداماسى جاسالعان. قازاقستانداعى ازاماتتىق قوعامنىڭ قالىپتاسۋى قوعام ءومىرىن دەموكراتيالاندىرۋ مەن قۇقىقتىق مەملەكەت قالىپتاسۋىنىڭ العىشارتى ەكەنىن ەسكەرسەك، ونى مەملەكەتتىك ساياسات دەڭگەيىنە كوتەرەتىن ۋاقىت كەلگەن سياقتى. ياعني ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارعا قولداۋ كورسەتۋدىڭ مەملەكەتتىك تۇجىرىمداماسى جاسالىپ قانا قويماي، پرەزيدەنت جانىنداعى دەموكراتيا جəنە ازاماتتىق قوعام مəسەلەلەرى جونىندەگى ۇلتتىق كومميسيانىڭ وكىلەتتىلىگىن كەڭەيتىپ، ازاماتتىق قوعامدى قالىپتاستىرۋ مەن ونىڭ ينستيتۋتتارىن شىنايى دامىتۋ مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ ءبىر بۇتاعىنا اينالۋى ءتيىس. مۇنداي كەشەندى ءىس-شارالار تəۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اتا زاڭدا كورسەتىلگەن مۇراتقا ساي قۇقىقتىق مەملەكەت جولىندا دامۋىنا يگى ىقپالىن تيگىزەرى حاق. قازاقستاننىڭ ساياسي جۇيەسىنىڭ دەموكراتيزاتسيالانۋى، وركەنيەتتى نارىقتىق ەكونوميكا مەن قۇقىقتىق مەملەكەتتى قۇرۋ ءۇشىن ازاماتتىق قوعامنىڭ ماڭىزى زور. بۇگىنگى كۇنى قازاقستاندا ازاماتتىق قوعامنىڭ قۇرىلۋى ءۇشىن كەرەكتى ينستيتۋتتىق نەگىز جاسالعان. وسىنىڭ نəتيجەسىندە قۇقىقتىق نەگىزدە كوپتەگەن ەرىكتى قوعامداستىقتار جəنە ءىىى-ءشى سەكتور ۇيىمدارى جۇمىس ىستەيدى. بىراق ازاماتتىق قوعامنىڭ نəتيجەلى جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن الدىن الا ينستيتۋتسيالىق جاعدايلار جاساۋ جەتكىلىكسىز بولىپ وتىر. ازاماتتىق قوعامنىڭ قازاقستاندا جەتىلمەۋ سەبەپتەرى ونىڭ مəدەني-əلەۋمەتتىك جاعدايلاردىڭ تولىق دامۋىمەن بايلانىستى. قازاقستاندا ازاماتتىق قوعامنىڭ دامۋى ءۇشىن əلەۋمەتتىك ەۆوليۋتسيا قاجەت. Əرينە، بۇل ازاماتتىق قوعامنىڭ مəدەني-əلەۋمەتتىك دامۋىن قول قۇسىرىپ كۇتىپ وتىرۋىن قاجەت ەتپەيدى. مəدەني- əلەۋمەتتىك دامۋ ۋاقىتقا عانا بايلانىستى ەمەس، ول مەملەكەتتىڭ، قوعامنىڭ جəنە ونىڭ ينستيتۋتتارىنىڭ بەلسەندى كۇش سالۋىنا بايلانىستى. ازاماتتىق قوعامدا ازاماتتاردىڭ حالىقارالىق دəرەجەدە تانىلعان ەرەجەلەرگە ساي قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى ساقتالىپ، زاڭ ۇستەمدىك ەتەدى. ازاماتتىق قوعام ماتەريالدىق، قوعامدىق، ساياسي جəنە مəدەني تۇرعىدا جوعارى دəرەجەدە دامىعان كەزدە قۇقىقتىق مەملەكەتكە اينالادى. قۇقىقتىق مەملەكەت — كونستيتۋتسيالىق باسقارۋ ءتəرتىبى قامتاماسىز ەتىلگەن، شىن مəنىسىندەگى بيلىك ءبولىنىسى مەن ولاردىڭ ءتيىمدى قارىم-قاتىناسى مەن ءوزارا باقىلاۋى جۇزەگە اسىرىلعان، ساياسات پەن بيلىك قۇرىلىمىنا əلەۋمەتتىك باقىلاۋ ورناتىلعان، دامىعان قۇقىقتىق جۇيە مەن ءتيىمدى سوت بيلىگى قالىپتاسقان مەملەكەتتىك قۇرىلىم. قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ نەگىزىندە دەموكراتيالىق جولمەن قابىلدانعان زاڭ الدىندا بارلىق قوعام مۇشەلەرىنىڭ تەڭ سانالۋى، زاڭنىڭ حالىقتىڭ ەركىن ءبىلدىرۋى جəنە جەكە ادامنىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ قامتاماسىز ەتىلۋى تانىلادى. بۇل مەملەكەتتە پىكىر الۋاندىلىعى كەڭ ءورىس الادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىنىڭ ساياسي جۇيەنىڭ كەلەشەگىن قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ قالىپتاسىپ دامۋىمەن بايلانىستىرادى. بۇل باعىتتا اتقارىلىپ جاتقان ىستەر بارشىلىق. قازاقستاندىقتار زاڭدىق كەڭىستىكتە ءومىر ءسۇرۋ دəستۇرىنە ۇيرەنە باستادى. بىراق قازاقستاندا قۇقىقتىق مەملەكەت قالىپتاسۋى ىسىندە ەلەۋلى قايشىلىقتار بار. د.ارعىمباەۆ نەگىزگى ءتورت قايشىلىقتاردى اتاپ كورسەتتى.

ءبىرىنشى قايشىلىق — باسقارۋشى ەليتا وكىلدەرى مەن قاتارداعى ازاماتتاردىڭ زاڭدى بۇزۋعا نەمەسە ورىنداماۋعا جول بەرەتىندىگى. وسىنىڭ نəتيجەسىندە زاڭدار جۇمىس ىستەۋگە قابىلەتسىز بولادى.

ەكىنشى قايشىلىق — قازاقستاندا قۇقىقتىق قوعامنىڭ باتىستىق ستاندارتىنا ۇمتىلۋدان تۋادى.

قازاقستان قوعامىنىڭ تاريحي تəجىريبەسى مەن ساياسي دۇنيەتانىمىنىڭ ءتۇپ-تامىرلارى ەسكەرىلمەيدى.

ءۇشىنشى قايشىلىق — قازاقستاندىقتاردىڭ ساياسي-قۇقىقتىق مəدەنيەتىنىڭ ۇلتتىق دəستۇرلەردەن، ەڭ الدىمەن، قازاق ەتنوسىنىڭ تانىمدىق كەڭىستىگىنەن قول ۇزۋىنە بايلانىستى.

ءتورتىنشى قايشىلىق — قازاقستاندىقتاردىڭ قۇقىقتىق مəدەنيەتىنىڭ تومەندىگى. ەل حالقىنىڭ كوممۋنيستىك جاساندى يدەولوگيانىڭ ىقپالىندا بولۋى، وتىرىك پەن الداۋدىڭ بيلىك قۇرۋى ازاماتتاردىڭ زاڭدى قۇرمەتتەۋىن، زاڭدى ۇنەمى باسشىلىققا الىپ، ورىنداپ وتىرۋعا قۇلشىنىسىن əلسىرەتتى.

ازاماتتىق قوعام قۇرىپ، ودان قۇقىقتىق مەملەكەتكە ءوتۋ جولىندا وسى اتالعان قايشىلىقتار ەسكەرىلىپ، جويىلماسا ءبىز قازاقستاندا ازاماتتىق قوعام قۇرا المايمىز. ازاماتتىق قوعام مەن قۇقىقتىق مەملەكەتتە ەڭ ءبىرىنشى ورىندا ازامات، ونىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى، زاڭدىق تۇرعىدا قورعالىنۋى تۇرسا — قۇقىقتىق دەموكراتيالىق مەملەكەتتە ەڭ جوعارعى زاڭدىق كۇشى بار كونستيتۋتسيا زور ماڭىزعا يە بولادى. وسىعان سəيكەس قازاقستان رەسپۋبليكاسى 1995 جىلى كونستيتۋتسياسى دەموكراتيالىق قوعام قۇرۋ مەن ءəربىر جەكە ادامنىڭ اۆتونومياسىنىڭ زاڭ جۇزىندەگى كەپىلدىكتەرىن قامتاماسىز ەتۋگە قاجەتتى قۇقىقتىق جاعدايلاردىڭ نەگىزىن قالادى. ولاردىڭ قاتارىندا ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ كونستيتۋتسيالىق نەگىزدە بەكىتىلۋى، بيلىك تارماقتارىنىڭ ءبولىنۋى، تəۋەلسىز كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋدىڭ، زاڭنىڭ ۇستەم بولۋى، يدەولوگيالىق جəنە ساياسي əر الۋاندىلىقتىڭ ورىستەلۋى جəنە ت.ب. كونستيتۋتسيادا بەكىتىلگەن ازاماتتىق قوعام مەن قۇقىقتىق مەملەكەتتى دامىتۋدىڭ ۇستانىمدارى بار.

قازاقستان قوعامىندا ازاماتتىق قوعام مەن قۇقىقتىق مەملەكەتتى ورنىقتىرۋدىڭ باستى العىشارتتارى مەن ۇستانىمدارىن نەگىزدەپ، ونى قامتاماسىز ەتۋدە قوعامدىق ساياسي ومىرگە دەموكراتيالىق نىساندى ەنگىزۋ بىردەن ءبىر دۇرىس باعىت بولىپ تابىلادى. ازاماتتىق مەملەكەت پەن قۇقىقتىق مەملەكەتتى قالىپتاستىرۋ — كۇردەلى، ۇزاق تا قايشىلىقتى پروتسەسس. ولار قوعامدىق-ساياسي كۇيدەگى زاڭ ورىندارىنىڭ جارلىعىنا سəيكەس پايدا بولمايدى. بۇل قۇرىلىمدار بەلگىلى ءبىر تاريحي كەزەڭ ارالىعىندا ساياسي جۇيەنىڭ تابيعي دەڭگەيدە جوعارى دəرەجەدە دامۋىنا بايلانىستى نەگىزدەلگەن. دەمەك، قازاقستاندا قۇقىقتىق مەملەكەت قالىپتاسۋ ىسىنە قازاق ۇلتىنىڭ تاريحي وي-ساناسى مەن ساياسي مəدەنيەتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرى قىزمەت ەتۋى شارت. سونىمەن، جوعارىداعى قاراستىرىلعان مəسەلەلەردى قورىتا كەلە، ازاماتتىق قوعام مەن قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋ جولىندا قازاقستاندا كۇردەلى پروتسەستەر ءجۇرىپ جاتىر دەپ ايتۋعا بولادى. اتاپ ايتار بولساق، قۇندىلىقتاردى باعالاۋ، رۋحاني باعدارلاردىڭ جاڭا مəنگە يە بولۋى، قوعامدىق سانانىڭ ترانسفورماتسيالانۋى بيلىككە، قوعامعا، ساياسي جۇيەگە دەگەن كوزقاراستاردى قالىپتاستىرۋدا. بۇل جاعدايدا اۆتوريتارلىق باسقارۋ əدىسىنەن باس تارتىپ، ازاماتتىق قوعام مەن قۇقىقتىق مەملەكەت نەگىزىن قۇرۋعا باعىت العان قازاقستان ساياسي باسقارۋ جۇيەسى ءوز قىزمەتىندە دەموكراتيالىق نورمالار مەن پرينتسيپتەردى باسشىلىققا الۋى قاجەت. سەبەبى قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى، بيلىكتىڭ ءبولىنۋى، جاڭا كونستيتۋتسيا قالىپتاسىپ جاريا ەتىلگەنىمەن، حالىق بيلىگى نەمەسە دەموكراتيا تيپىندەگى بيلىك فورماسى ءبىزدىڭ قوعامىمىزدا ءəلى قالىپتاسقان جوق. ءبىزدىڭ قوعامىمىز قازىر ەكى جۇيەدە دامۋدا. ءبىر جاعىنان، ۇلتارالىق تاتۋلىق، كەلىسىم، حالىقتىڭ بيلىكە دەگەن سەنىمى ءتۇرلى ساياسي كۇشتەردىڭ بارلىعىنىڭ كورىنىسى بار، ال ەكىنشى جاعىنان — قوعامنىڭ بارلىق سالاسىن قامتىعان جەمقورلىق، قاتاڭ ورتالىقتانعان بيلىك، ۇكىمەتكە دەگەن سەنىمسىزدىك جəنە قوعامداعى قالىپتاسقان جۇيەگە دەگەن قاناعاتتانباۋشىلىق بار. وسىدان وي تۇيىندەيتىمىز ازاماتتىق قوعام ەلىمىزدە قالىپتاسۋ ساتىسىندا، ءəلى ەلىمىزدە شىنايى ساياسي بيلىككە بəسەكەلەس بولاتىن، ساياسي كۇشتەردىڭ تەڭدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن، ۇكىمەت قىزمەتىنە باقىلاۋ جاساي الاتىن كۇش قالىپتاسپاي جاتىر. وعان كەدەرگى بولىپ جاتقان بۇرىنعى توتاليتارلىق ءتəرتىپ پەن نومەنكلاتۋرالىق جۇيەگە ۇيرەنگەن قوعامدىق سانا. ەسكەرتەتىن ءبىر جاعداي، قازاقستانداعى دەموكراتيانىڭ دامۋى حالىق قالاۋىمەن ەمەس، بيلىكتىڭ ساياسي باعىتىنان تۋىنداعان. باتىس ەلدەرى دەموكراتيالىق باعىتقا جاڭا قاتىناستاردىڭ دامۋى نəتيجەسىندە، اتاپ ايتقاندا، قۇقىقتار مەن بوستاندىقتاردى قۇرمەتتەۋ، مەملەكەت قىزمەتىنىڭ شەكتەلۋى، جەرگىلىكتى ءوزىن باسقارۋعا دەگەن ۇمتىلىستىڭ ۇزاق پروتسەسىندە ءتۇستى. وسىعان سəيكەس قازاقستان دا وزىنە قاجەتتى قۇندىلىقتاردى ەندى يگەرىپ، ازاماتتىق قوعام باعىتىنا ەندى عانا اياق باستى. ال بۇل پروتسەسس

قازاقستان ءۇشىن ۇزاق تا كۇردەلى پروتسەسس بولماق.

ادامزات دامۋىنىڭ بۇكىل تاريحى بويىنشا ادامعا قاتىستى ءəدىل بولاتىن اقىل-پاراسات، بوستاندىق، سəتتىلىك، تيىمدىلىك جəنە əدىلەتتىلىك مەكەندەيتىن يدەالدى قوعامدىق قۇرىلىم ۇلگىسىن ىزدەستىرۋ ويشىلداردى əرقاشان تولعاندىرعان.

گۋمانيزم، دەموكراتيزم قاعيدالارى، بوستاندىقتى، قۇقىق پەن زاڭدى بەكىتۋ جəنە ساقتاۋ تۇرىندەگى قۇقىقتىق مەملەكەت تەورياسىنىڭ باستاۋلارى ەجەلگى گرەتسيا، ريم، ءۇندىستان، قىتاي ويشىلدارى ەڭبەكتەرىندە ورىن العان. ەجەلگى گرەك ويشىلى سوكرات əدىلەتتىلىك قولدانىستاعى زاڭدارعا باعىنۋدان كورىنەدى، əدىلەتتىلىك پەن زاڭدىلىق ەگىز ۇعىمدار دەپ سانايدى. قانداي دا بولماسىن زاڭ قانشا جەردە كەمشىلىگى بولسا دا، زاڭسىزدىق پەن باسسىزدىققا قاراعاندا جاقسى. ەگەر ازاماتتار زاڭداردى ساقتايتىن بولسا، ولار ءومىر سۇرەتىن مەملەكەت كۇشتى دە جاسامپاز بولاتىندىعىن جاريالايدى.

پلاتون: «...زاڭنىڭ كۇشى جوق جəنە ونىڭ قايسى بىرەۋدىڭ بيلىگىندە بولسا، ول مەملەكەتتىڭ كۇيرەۋىنىڭ جاقىن ەكەنىن بولجايمىن. زاڭ بيلەۋشىلەرگە ۇستەمدىك ەتكەن جەردە ولار ونىڭ قۇلدارى جəنە مەملەكەتتىڭ قۇتقارىلاتىنىنا سەنىممەن قارايمىن»، — دەگەن. پلاتوننىڭ ونىڭ «مەملەكەت»،

«زاڭدار» ديالوگتارىندا «زاڭداردىڭ كۇشى بولمايتىن جəنە بىرەۋدىڭ بيلىگىنىڭ استىندا بولاتىن» جەرلەردە مەملەكەتتىڭ جويىلۋ قاۋىپى بولاتىندىعى كەرسەتىلەدى. ونىڭ ويىنشا، «زاڭدار — بيلەۋشىلەردىڭ بيلەۋشىسى، ال ولار — ونىڭ قۇلى بولعاندا، مەملەكەت پەن وعان كۇداي سىيلايتىن بارلىق قۇندىلىقتار قۇتقارىلادى». زاڭ مىندەتى — ءبىر əلەۋمەتتىك توپقا ەمەس، تۇتاس مەملەكەتتىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتۋ. مەملەكەتتىلىك ءəدىل زاڭدار ۇستەمدىك ەتكەن جەردە عانا بولۋى مۇمكىن. زاڭ قورعاۋشىسى — سوتتار. كەز كەلگەن مەملەكەتتە سوتتار ءتيىستى ورىندا بولماسا، ونداي مەملەكەت ءوز بيلىگىن جوعالتادى [1].

قۇقىقتىق مەملەكەت تەورياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان ويلار اريستوتەل ەڭبەكتەرىندە دە دامىتىلادى. اريستوتەل مەملەكەتتى تابيعي دامۋدىڭ جەمىسى، ادامزات قاۋىمداستىعىنىڭ جوعارعى نىسانى رەتىندە قاراستىرادى. قۇقىق əدىلەتتىلىككە ساي دەپ تانيدى، زاڭدى مەن əدىلدىكتىڭ سəيكەستىگىن ۋاعىزدايدى. قۇقىق پەن زاڭنىڭ ءبىر ەمەستىگىن، ءəدىل زاڭنىڭ عانا قۇقىققا سəيكەس كەلەتىندىگىن بەكىتەدى. مەملەكەتتە ادامدار ەمەس، قۇقىق ۇستەم تۇرۋعا ءتيىستى. اريستوتەل مەملەكەت قۇرىلىمىنىڭ ءۇش ەلەمەنتىن جىكتەيدى: ەرىكتى ازاماتتاردىڭ بارلىعى قاتىسۋعا ءتيىستى «زاڭدىق كەڭەسۋ» بيلىگى، ۇكىمەت بيلىگى جəنە سوت بيلىگى. «زاڭدىق كەڭەسۋ» بيلىگى əرەكەتىنىڭ ءبىر سالاسى جالپىعا مىندەتتى اكت رەتىندەگى زاڭداردى قابىلداۋ دەپ سانادى. ءƏربىر زاڭ ءوز نەگىزىندە قۇقىقتى قاراستىرادى، ءəرى جۇيەلى قۇرىلعان مەملەكەتتە قۇقىق باسىمدىلىعى بولۋى قاجەت. زاڭنىڭ بارلىق بيلىكتەن ۇستەم بولۋى — مەملەكەتتىڭ قۇقىقتىق جولمەن دامۋىنىڭ كەپىلى. اريستوتەل مەملەكەتتىك بيلىك تارماقتارى اراسىندا «زاڭدىق كەڭەسۋ» ورگانىنا باسىمدىق بەرەدى. ۇكىمەتتىك باسقارۋ ورگاندارى زاڭعا باعىنىشتى، ەكىنشىلىك سيپاتتا، ولاردىڭ شىعارعان دەكرەتتەرىنىڭ زاڭدىق كۇشى بولمايتىندىعىن كورسەتەدى. سوت ورگاندارىن تەك سايلاۋ جولىمەن ۇيىمداستىرۋ قاجەتتىگىن ايتادى [2].

ءريمنىڭ قوعامدىق قايراتكەرى تسيتسەرون مەملەكەت «قۇقىق مəسەلەسىندە ءوزارا كەلىسىم مەن مۇددە بىرلىگىمەن بايلانىسقان كوپتەگەن ادامداردىڭ جيىنتىعى» دەپ قاراستىرعان. مەملەكەت قۇقىقپەن ءوزارا قاتىناستا «جالپى قۇقىقتىق ءتəرتىپ» رەتىندە كورىنەدى. قۇقىق نەگىزىندە سانا مەن əدىلەتتىلىك بولادى، ول ادامدارعا تابيعاتىنان تəن. تسيتسەرون كەيىننەن قۇقىقتىق مەملەكەت تەورياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان «زاڭ əرەكەتى كەيبىر تاڭداۋلى ازاماتتارعا عانا ەمەس، بارلىق ادامدارعا تارالۋى قاجەت» دەگەن ويدىڭ نەگىزىن قالاعان.

«قۇقىقتىق مەملەكەت»، «ازاماتتىق قوعام» تۇسىنىگى ءتۇپ تامىرلارىن اريستوتەلدىڭ پوليس (koinoia politike — ازاماتتىق قوعام), تسيتسەروننىڭ societas civilis جəنە تابيعي قۇقىق يدەالارىنان الادى. ازاماتتىق قوعام (koinoia politike, societas civilis, burgeliche Gesellschaft, socite civile) جəنە ساياسي قوعام، نەمەسە مەملەكەت (polis, civitas, staat, etat, stato), ءمəنى بويىنشا ءبىر-ءبىرىن الماستىراتىن تەرميندەر بولدى. ەجەلگى گرەك ويشىلدارى «ساياسي» تۇسىنىگىنە قوعام ءومىرىنىڭ بۇكىل سالالارىن ەنگىزگەن: جانۇيا، ءدىن، ءبىلىم الۋ، كوركەم مəدەنيەتى، ونەر جəنە ت.ب. Politike-ءنىڭ مۇشەسى بولۋ، ياعني ازامات بولۋ، — مەملەكەتتىڭ مۇشەسى بولۋ، ياعني، باسقا ازاماتتارعا زيان كەلتىرمەي، مەملەكەت زاڭدارى بويىنشا ءومىر ءسۇرۋ جəنە əرەكەت ەتۋ [3].

وسىنداي تۇسىنىك وزگەرمەگەن قالپىندا XVIII عاسىرعا دەيىن ساقتالىپ كەلدى. دج. لوككتىڭ ءوزى «ازاماتتىق قوعام» جəنە «مەملەكەت» تۇسىنىكتەرىن ءوزارا الماستىرۋشى رەتىندە قولدانعان. ي. كانت ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىندە «burgerliche Gesselschaft» (ازاماتتىق قوعام) جəنە مەملەكەت تۇسىنىكتەرىن سينونيمدەر رەتىندە قولدانادى. وسى ەكى تۇسىنىكتىڭ ءبىر-بىرىنە جاقىندىعى ج.-ج. رۋسسو ەڭبەكتەرىندە ايقىن كورىنەدى. رۋسسوعا سəيكەس، əر ازاماتتىڭ بيلىكتىك قاتىناستارعا قاتىسۋىنا، حالىقتىڭ تولىق بيلىككە يەلەنۋىنە نەگىزدەلگەن باسقارۋ جۇيەسى عانا زاڭدى كۇشكە يە. وسىنىڭ نەگىزىندە رۋسسو وكىلدىك قاعيداسىن سىناعان، ويتكەنى وندا ازامات ءوزىنىڭ ەركىن باسقا ادامعا تاپسىرىپ، ءوزىنىڭ ازاماتتىق قۇقىعىنان ايرىلادى. رۋسسو «societe civile», نەمەسە ازاماتتىق قوعام، جəنە مەملەكەت ءمəنىن وسىلايشا ۇسىنعان [4].

ورتا عاسىردان جاڭا زامانعا ءوتۋ شاعى، ازاماتتىق قوعامنىڭ مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردان وزگەشەلىكتەرى بار ەكەنىن تۇسىنۋمەنەن ايشىقتاندى. وسى تۇرعىدان سول كەزدەگى ورتا عاسىرلىق بىتىراڭقى مەملەكەتتەردىڭ ورنىنا ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ قاجەتتىگى يدەالوگياسى ساياسي ىلىمدەرگە ەلەۋلى əسەر ەتتى. XIV عاسىردا ەۋروپادا گوگەنشتاۋفەندەر يمپەرياسىنىڭ داعدارىسىنان باستاپ ۇلتتىق جەكە-دارالىق تۇسىنىگى پايدا بولا باستادى، نəتيجەسىندە ۇلتتىق مەملەكەت يدەياسى دۇنيەگە كەلدى. وسى ۇردىستە ءوزىنىڭ بونيفاتسي VIII پاپاسىنا قارسى كۇرەسىندە، ريمدىك تەوكراتيزمىنە جəنە ۇلتتىق جەكە- دارالىققا نەگىزدەلگەن كورول بيلىگىنىڭ ەگەمەندىگى قاعيداسىن قارسى قويعان، Əدەمى ءفيليپپتىڭ تاققا وتىرعان كەزەڭى وتە ماڭىزدى بولدى.

قۇقىقتىق مەملەكەت تەورياسىنىڭ دامۋىنا ءحVىى–حح عاسىرلاردىڭ ويشىلدارى قوماقتى ۇلەس قوستى. گ.گروتسي، ب.سپينوزا، دج.لوكك، ش.ل.مونتەسكە، د.ديدرو، ج.-ج.رۋسسو، ت.گوبسس، ي.كانت، گ.گەگەل جəنە تاعى باسقا ويشىلدار قۇقىقتىق مەملەكەت ءمəنىن، بەلگىلەرىن تۇجىرىمدادى.

بۋرجۋازيا وكىلدەرى مونارح بيلىگىن شەكتەۋ ماقساتىندا مەملەكەتتىك بيلىكتى زاڭ شىعارۋ — پارلامەنت، اتقارۋ — مونارح جəنە سوت تارماقتارىنا ءبولۋ قاجەتتىگى تۋرالى پىكىرلەردى نەگىزدەيدى. ءحVىى عاسىرداعى اعىلشىن ويشىلى دجون لوككتىڭ كوزقاراسى بويىنشا، قۇقىقتىڭ باسىمدىعى يدەياسى تابيعي قۇقىققا سəيكەس كەلەتىن جəنە ءينديۆيدتىڭ اجىراعىسىز تابيعي قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن تانيتىن زاڭ جوعارىلىعى بولاتىن، ءəرى بيلىك ءبولىسۋ جۇزەگە اسىرىلعان مەملەكەت تۇرىندە كورىنەدى. قۇقىق جوعارىلىعى تانىلعان وسىنداي مەملەكەتتى ول باسقا بارلىق باسقارۋ تۇرلەرىنە قارسى قويادى، ولاردى دەسپوتتىق مەملەكەتتەر رەتىندە تانيدى. لوكك تانىمى بويىنشا، دەسپوتيزمگە قارسى تۇراتىن ارناۋلى كونستيتۋتسيالىق مەحانيزم بولۋى شارت، ونىڭ ماڭىزدى كومپونەنتتەرى رەتىندە بيلىكتىڭ جىكتەلۋ قاعيداسى مەن زاڭدىلىق قاراستىرىلادى. بيلىكتى ءبىر قولعا شوعىرلاندىرۋدى بولدىرماۋ ماقساتىندا لوكك زاڭ شىعارۋ جəنە اتقارۋ بيلىكتەرىن بىرىكتىرمەۋدى جəنە زاڭگەرلەردى وزدەرى قابىلداعان، اتقارۋ بيلىگىمەن جۇزەگە اسىرىلاتىن زاڭداردىڭ əرەكەتىنە باعىندىرۋدى ۇسىنادى. اتالعان وي كەيىنگى كەزەڭدەرى ساياسي ويلار جۇيەسى مەن پراكتيكاعا بارىنشا ىقپال ەتىپ، قۇقىقتىق مەملەكەتتىلىكتىڭ نەگىزگى قاعيدالارىنىڭ بىرىنە اينالدى. دجون لوكك بيلىكتى ءبولىسۋ ىلىمىندە مەملەكەتتىك بيلىك قىزمەتتەرىن جىكتەۋ تازا ۇيىمداستىرۋشىلىق-تەحنيكالىق سيپاتتا ەمەس، ول ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ ءۇشىن قاجەت ەكەندىگىن باسا كورسەتەدى. زاڭ شىعارۋ بيلىگى زاڭداردى بەلگىلى ءبىر مەزگىلدە قابىلدايدى، بىراق زاڭدار تۇراقتى، ۇزدىكسىز əرەكەت ەتەدى. اتقارۋ بيلىگى ۇكىمەت اكتىلەرىن قابىلدايدى، ۇنەمى، تۇراقتى əرەكەت ەتەدى. زاڭدار ازاماتتارمەن جيىنداردا قابىلدانادى. اتقارۋ بيلىگى ءتيىستى ورگاندار ارقىلى əرەكەت ەتەدى. اتقارۋ بيلىگىن جۇزەگە اسىراتىن ورگان سوعىس جاريالاۋ، ءبىتىم جاساسۋ، باسقا مەملەكەتتەرمەن شارتتارعا وتىرۋ قۇقىعىنا يە. ءوز əرەكەتىندە كۇشكە سۇيەنەدى. اتقارۋ بيلىگىنىڭ تاعى ءبىر باسىمدىلىعى — ول قوعامدى جəنە ازاماتتاردى تەك زاڭدا كورسەتىلگەن جاعدايلاردا عانا ەمەس، سونداي-اق وندا كورسەتىلمەگەن توتەنشە وقيعالار بارىسىندا دا، كەيدە ءتىپتى زاڭعا قاراماستان قورعاۋ شارالارىن قابىلداۋعا ءتيىستى. اتقارۋشى ورگان زاڭدىق جيىندى شاقىرادى جəنە تاراتادى. زاڭ شىعارۋ بيلىگى دەربەس تە، قالعاندارى ءبىر ورگانمەن جۇزەگە اسىرىلادى دەپ سانايدى دج.لوكك [5].

ش.ل.مونتەسكەنىڭ كوزقاراسى بويىنشا، ساياسي بوستاندىق بارلىق قاتىناستار قۇقىقپەن رەتتەلەتىن جəنە زاڭدار بيلەۋشىلەردىڭ ەركىنەن ۇستەم تۇراتىن مەملەكەتتە عانا مۇمكىن بولماق. بوستاندىقتىڭ ولشەمى — قۇقىق. قۇقىقتىڭ ۇستەمدىگى بيلىكتىڭ زاڭ شىعارۋشى، اتقارۋشى جəنە سوت تارماقتارىنا جىكتەلۋى ارقىلى قامتاماسىز ەتىلەدى، نəتيجەسىندە «əر ءتۇرلى بيلىك تارماقتارى ءبىر-ءبىرىن ءوزارا تەجەپ وتىرادى. بيلىكتىڭ ءبولىنۋى جəنە ءوزارا تەجەۋ ساياسي بوستاندىقتاردى قامتاماسىز ەتۋدىڭ باستى شارتى بولىپ تابىلادى. زاڭ شىعارۋ بيلىگى جالپى ءتəرتىپ بويىنشا بارلىق حالىققا بەرىلۋى قاجەت: بىراق ونى ۇلكەن مەملەكەتتەردە جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن ەمەس، ال كىشى مەملەكەتتەردە قيىن، سوندىقتان وكىلدىك جۇيەسى ەنگىزىلۋى كەرەك. حالىق وكىلدەرى جالپىعا بىردەي داۋىس بەرۋ نەگىزىندە وكرۋگتەردەن سايلانادى دا، ءوز جەرىنىڭ قاجەتتىلىگىن ەسكەرە وتىرىپ، بىرلەسكەن شەشىم شىعارادى. زاڭ شىعارۋ بيلىگى باسقا بيلىك تارماقتارىنا كەدەرگى كەلتىرمەۋ ءۇشىن اتقارۋ بيلىگىنىڭ باسشىسى ۆەتو قويۋ قۇقىعىنا يە بولادى. نəتيجەسىندە بيلىكتەر ءبىر-بىرىنە باعىنبايتىن، بىراق ءوزارا تىعىز بايلانىستا جəنە كەلىسىمدە بولاتىن جاعداي قالىپتاسادى.

ءۇش بيلىك تارماقتارى اراسىندا باسىمدىلىعىمەن سيپاتتالاتىن بىرەۋىنىڭ بولۋىن جوققا شىعاراتىن مونتەسكە سحەماسى بيلىكتىڭ بولىنۋىنە الدىمەن ۇيىمداستىرۋشىلىق-قۇقىقتىق كوزقاراستى بەينەلەدى، ءسويتىپ مەملەكەت پەن مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ əلەۋمەتتىك تابيعاتى تۋرالى مəسەلەنى كوتەرمەگەن ءتəرىزدى بولىپ كورىنەدى. شىن مəنىندە مونتەسكە قوعامدا əر ءتۇرلى əلەۋمەتتىك توپتار اراسىندا بيلىك ءۇشىن كۇرەستىڭ ۇنەمى جۇرەتىندىگىن، ونىڭ ازاماتتاردىڭ بوستاندىعى مەن قاۋىپسىزدىگىنىڭ بۇزىلۋىنا، مەملەكەت نىسانىنىڭ وزگەرۋىنە، كەيدە ءتىپتى مەملەكەتتىڭ جويىلۋىنا əكەلىپ سوعاتىندىعىن ءبىلدى. وسىنداي جاعىمسىز نəتيجەلەردى بولدىرماۋ ماقساتىندا ول əر ءتۇرلى əلەۋمەتتىك كۇشتەر اراسىندا بيلىكتى ءبولۋدى ۇسىندى.

مونتەسكەنىڭ بيلىكتى جىكتەۋ تەورياسى — مەملەكەتتەگى ەڭبەكتى ساياسي ءبولۋ عانا ەمەس، سونداي-اق قوعامداعى əلەۋمەتتىك كۇشتەردىڭ اراقاتىناسىن رەتتەۋ قۇرالى. ونىڭ باستى سىڭىرگەن ەڭبەگى — بيلىكتى ءبولۋدى العاش رەت مەملەكەت كونستيتۋتسياسىمەن بايلانىستىرادى [6].

جان-جاك رۋسسو كوزقاراستارى بويىنشا، زاڭ شىعارۋ بيلىگى بارلىق ازاماتتار قاتىساتىن حالىق جيىنىنا بەرىلەدى، بۇل كەزدە باسقا بيلىككە ورىن جوق. زاڭداردى ورىنداۋ جالپى ەرەجەلەردى ناقتى جاعدايلارعا قولدانۋ رەتىندە ۇكىمەتكە — اتقارۋ بيلىگىنە تاپسىرىلادى. ۇكىمەت حالىققا باعىنىشتى، بىراق ونىڭ جەكە مۇشەلەرىنە بيلىك ەتەدى.

قۇقىقتىق مەملەكەت تەورياسىنىڭ فيلوسوفيالىق نەگىزىن ي.كانت قالىپتاستىرىپ دامىتتى. ول مەملەكەتتىڭ قۇقىققا سۇيەنۋى قاجەتتىگىن نەگىزدەدى. مەملەكەت قۇقىقتىق زاڭدارعا باعىناتىن كوپتەگەن ادامداردىڭ بىرلىگى، وندا حالىق ءوزى ءۇشىن شەشە الماعان مəسەلەنى زاڭ شىعارۋشىنىڭ شەشۋى مۇمكىن ەمەستىگى قاعيداسى əرەكەت ەتەدى. ەگەر مەملەكەت وسى قاعيدادان، ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن ساقتاۋدان باس تارتاتىن بولسا، زاڭداردى قورعاۋدى قامتاماسىز ەتپەسە ءوز ازاماتتارىنىڭ قۇرمەتى مەن سەنىمىنەن ايىرىلادى. يممانۋيل كانت بيلىكتى جىكتەۋدى مەملەكەتتىك بيلىك يدەياسىنان لوگيكالىق قاجەتتىلىكپەن شىعاتىن سانانىڭ قاتاڭ تالابى رەتىندە قاراستىرعان. زاڭ شىعارۋ، اتقارۋ جəنە سوت بيلىكتەرى دەربەس سۋبەكت بولسا دا، جيىنتىعىندا ءبىر تۇلعا — مەملەكەت قۇرادى.

فەودالدىق قوعامدى جويۋ ءۇشىن ەسكى تəرتىپكە قارسى شىققان تونكەرىلىس، بۇكىل سوسلوۆيەلەردى، كورپوراتسيالاردى، تسەحتاردى، ارتىقشىلىقتاردى جəنە مەملەكەت الدىندا باعىنىشتىلاردىڭ تەڭ قۇقىقتىلىعى قاعيداسىن بۇزاتىن باسقا دا ينستيتۋتتاردى جويۋعا باعىتتالدى. وسىلايشا، ماركس ايتقانداي: «ازاماتتىق قوعامنىڭ ساياسي سيپاتى جويىلدى». ەسكى تəرتىپكە قارسى ساياسي تونكەرىلىستى، ماركس ازاماتتىق قوعامنىڭ تونكەرىلىسى دەپ نەگىزدى اتاعان. ول جالپىعا بىردەي جəنە مىندەتتى قۇقىقتىق ءتəرتىپتى ورناتۋعا تاعايىندالعان. كەزىندە ج.بودەن جəنە ت.گوببس ەگەمەندى جəنە ءبىرتۇتاس مەملەكەت تالابىن ۇسىندى، ياعني، ورتا عاسىرلارعا تəن بولاتىن، قۇقىقتاردىڭ تەڭسىزدىگىن جəنە əر تۇرلىلىگىن جويۋ ۇسىنىلدى. ي.كانتتان بۇرىن بولعان، قۇقىقتىڭ فيلوسوفياسى قوعامعا قاتىستى ەكى پىكىر توڭىرەگىندە قالىپتاستى: بىرىنشىسىندە — قوعام جەكە بوستاندىقتىڭ سىرتقى شەكاراسى رەتىندە قاراستىرىلدى، ال، ەكىنشىسىنە سəيكەس، قوعام — ءبəرىن قامتيتىن باستاۋ. ءبىرىنشىسى قاتىناستى جەكە تۇلعا ەركىنە باعىندىرسا، ەكىنشىسى بۇنداي ەرىكتى جوققا شىعارىپ، قوعامدى بىردەن-ءبىر جəنە سوڭعى ساتى رەتىندە قاراستىرعان. كانتتىڭ، بوستاندىق تۋرالى ءىلىمى وسىنداي قايشىلىقتاردى بۇزۋعا باعىتتالعان.

ازاماتتىق قوعام تۋرالى كوزقاراستاردىڭ قالىپتاسۋىنا گ.ف.گەگەل زور ۇلەس قوستى. گەگەل ونى جەكە مۇددە əرەكەت ەتەتىن سالا دەپ انىقتادى. وسى كەڭىستىككە ول جانۇيانى، əۋلەتتىك قاتىناستاردى، ءدىندى، ءبىلىم الۋدى، زاڭداردى جəنە ولاردان پايدا بولاتىن سۋبەكتىلەردىڭ قۇقىقتىق قاتىناستارىن جاتقىزدى. ازاماتتىق قوعام جəنە مەملەكەت ءوزارا əرەكەتتەسۋشى ينستيتۋتتار بولىپ تابىلادى. مەملەكەتتە ازاماتتاردىڭ جالپى ەركى بىلدىرىلگەن، ازاماتتىق قوعام — جەكە ينديۆيدتەردىڭ ەرەكشە، جەكە مۇددەلەرىنىڭ سالاسى. گەگەل فرانتسۋز، انگلو-ساكسوندىق جəنە نەمىس قوعامدىق-ساياسي ءىلىمىنىڭ بۇكىل مۇراسىن جۇيەلەۋ نەگىزىندە كەلەسىدەي وي قورىتىندىعا كەلەدى: ازاماتتىق قوعام، ورتا عاسىردان جاڭا زامانعا ءوتۋدىڭ ۇزاق ءəرى كۇردەلى تاريحي ءۇردىسى كەزىندە جانۇيادان مەملەكەتكە قاراي ديالەكتيكالىق قوزعالىستىڭ ەرەكشە كەزەڭى بولىپ تابىلادى. ازاماتتىق قوعامعا تəن بولاتىن əلەۋمەتتىك ءومىر، جانۇيانىڭ بولمىس-تىرشىلىگىنەن جəنە مەملەكتتىڭ كوپشىلىك ءومىر سالتىنان تۇبەگەيلى وزگەشەلەنەدى. ازاماتتىق قوعامعا نارىقتىق ەكونوميكا، əلەۋمەتتىك توپتار، كورپوراتسيالار، ينستيتۋتتار كىرەدى. قوعامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ قابىلەتتىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ جəنە ازاماتتىق قۇقىقتى جۇزەگە اسىرۋ وسىلاردىڭ مىندەتى بولىپ تابىلادى. ازاماتتىق قوعام جەكە تۇلعالار، تاپتار، توپتار جəنە ينستيتۋتتار كەشەنىن قۇرايدى، ولاردىڭ ءوزارا əرەكەتتەسۋى ازاماتتىق قۇقىقپەن رەتتەلەدى جəنە ولار ساياسي مەملەكەتكە تىكەلەي تəۋەلدى ەمەس. گەگەلدىڭ ويىنشا، جانۇيا مەملەكەتتىڭ ءتۇپ تامىرى بولىپ تابىلادى، ونىڭ مۇشەلەرى ءبىر-بىرىمەن بəسەكەگە تۇسپەيدى، جانۇيا ءمəندى ءبىرتۇتاس بولىپ كەلەدى. ازاماتتىق قوعام بولسا، ونىڭ كوپ ساندى قۇرامداس بولىكتەرى كوبىنەسە، ءبىر-بىرىنە سəيكەس كەلمەيتىن تۇراقسىز جəنە كەكىلجىندەرگە تولى بولىپ كەلەدى. وندا əردايىم جەكە مۇددەلەر باسقا ءبىر جەكە مۇددەلەرمەن قاقتىعىسىپ تۇرادى. وعان قوسا، ازاماتتىق قوعامنىڭ ءبىر ەلەمەنتتەرىنىڭ كۇرت دامۋى باسقا ەلەمەنتتەردىڭ باسىلىپ قالۋىنا əكەلەدى. ازاماتتىق قوعام مەملەكەت باقىلاۋىمەن باسقارىلماسا، ول «ازاماتتىق» بولۋدان الىستايدى. ويتكەنى تەك جوعارعى كوپشىلىك بيلىك، ياعني تەك كونستيتۋتسيالىق مەملەكەت، وسى قوعامنىڭ əدىلەتسىزدىكتەرىن جويىپ، ناقتى مۇددەلەردى əمبەباپ ساياسي قاۋىمداستىققا توپتاستىرا الادى. وسى تۇرعىدان گەگەل تابيعي قۇقىق تەورياسىن سىنعا الادى، ويتكەنى وسى تەوريا مەملەكەتتى ءوز قولاستىنداعىلارىنىڭ سەرىگى رەتىندە قاراستىرىپ، وسى ارقىلى مەملەكەتتىڭ ابسوليۋتتىك قۇدايشىل قاعيداسىنا» كۇمəن كەلتىرەدى.

گەگەل ازاماتتىق قوعاممەن مەملەكەت اراسىنداعى ءبولىنىستى جويۋعا قارسى شىققانىمەن، ازاماتتىق قوعامنىڭ مەملەكەتتەن ەركىندىگى دəرەجەسىن ناقتى ەرەجەلەر ارقىلى ناقتى بەكىتۋ مۇمكىن ەمەس. ول ايتقانداي: «ەگەر مەملەكەتپەن ازاماتتىق قوعامدى ارالاستىرسا جəنە ول مەنشىكتى جəنە جەكە بوستاندىقتى قورعاۋعا جəنە قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان دەپ انىقتالسا، دەمەك، وسى ارقىلى ناقتى ادامداردىڭ مۇددەلەرىن تۇپكى ماقسات رەتىندە قابىلدايدى جəنە دە əركىم ءوز بەتىنشە ويىنا كەلگەندى ىستەپ، مەملەكەتتىڭ مۇشەسى بولۋعا نەمەسە بولماۋعا ەرىكتى ەكەندىگى قابىلدانادى». بىراق مەملەكەت ينديۆيدكە قاتىستى باسقا قارىم-قاتىناستا بولادى; ياعني، مەملەكەت وبەكتيۆتى رۋح بولعاندىقتان، ينديۆيد مەملەكەت مۇشەسى بولعاندىقتان عانا، ول وبەكتيۆتى، شىنايى جəنە ونەگەلى بولادى. مەملەكەت جەكە قۇقىق جəنە جەكە يگىلىك سالالارىنا، جانۇيا جəنە ازاماتتىق قوعامعا قاتىستى سىرتقى قاجەتتتىلىك جəنە سوعان قاراستى ماقسات بولادى.

ازاماتتىق قوعامنىڭ ەڭ راديكالدى كونتسەپتسياسىن «ادام قۇقىقتارى» اتتى اتاقتى پامفلەتتىڭ اۆتورى ت. پەين قالىپتاستىردى. مەملەكەتكە قارسى تۇراتىن ازاماتتىق قوعام مəسەلەسى ت. پەين ەڭبەكتەرىندە باستى تاقىرىپ بولدى. پەين مەملەكەتتى قاجەتتى زۇلىمدىق دەپ اتادى: ول نەعۇرلىم از بولسا، سوعۇرلىم قوعامعا ءتيىمدى بولادى. وسى سەبەپتەن مەملەكەتتىڭ بيلىگى ازاماتتىق قوعام پايداسىنا شەكتەلگەن بولۋى قاجەت، ويتكەنى ءəربىر ينديۆيد ىشىنەن قوعامعا باعىتتالادى. مەملەكەتتەن بۇرىن پايدا بولعان وسىنداي əلەۋمەتتىلىك، ورتاق مۇددەگە جəنە ءوزارا كومەك سەزىمىنە نەگىزدەلگەن، بəسەكە جəنە ساباقتاستىقتىڭ بەيبىت قاتىناستارىن قالىپتاستىرۋعا جاعداي جاسايدى. ازاماتتىق قوعام نەعۇرلىم كەمەلدەنگەن بولسا، سوعۇرلىم ءوز ىستەرىن ءوزى رەتتەپ، ۇكىمەتكە دەگەن قاجەتتىلىگى ازايادى.

اجىراماس قۇقىقتارعا يە، ەركىن جəنە تەڭ ينديۆيدتەر مەملەكەتتەن جوعارى تۇرادى. سوندىقتان مەملەكەتتى زاڭدى جəنە «وركەنيەتتى» دەپ تانۋ ءۇشىن، ول بۇكىل ينديۆيدتەردىڭ كەلىسىمىمەن قۇرىلعان بولۋى كەرەك. وسى كەلىسىم كونستيتۋتسيالىق تۇردە رəسىمدەلگەن جəنە پارلامەنتارلى وكىلدى مەحانيزمدەر ارقىلى بەكىتىلگەن بولۋى ءتيىس. وركەنيەتتى باسقارۋ جۇيەلەرى — ەركىن جəنە تەڭ ينديۆيدتەردىڭ بەلسەندى كەلىسىمىمەن بيلىككە يە بولاتىن، كونستيتۋتسيالىق باسقارۋ جۇيەلەرى. بۇنداي ۇكىمەتتەر قۇقىقتارعا يە بولماي، تەك ءوزىنىڭ ازاماتتارى الدىندا مىندەتتەرگە يە بولادى.

ناقتى ۇكىمەتتەر ءوز بەلسەندىلىگىمەن كونستيتۋتسيالاردى وزگەرتۋگە نەمەسە كەڭەيتۋگە نەمەسە ازاماتتاردىڭ كەلىسىمدەرىن جəنە سەنىمدەرىن بۇزۋعا قۇقىقتارى جوق. ازاماتتار تابيعي قالىپتا عانا، تۇراقتى ەگەمەندىلىككە يە بولادى. وسى تابيعي قالىپتى كەز كەلگەن بۇزۋشىلىق جəنە دە قۇقىقتىڭ نەگىزى رەتىندەگى، بەلسەندى كەلىسىمگە كەز كەلگەن قارسى تۇرۋ تالپىنىسى دەسپوتيزم جəنە اگرەسسيۆتى باسقارۋ əرەكەتى بولىپ تابىلادى. وسى تۇرعىدان پەين ازاماتتىق قوعامدى مەملەكەتكە قارسى قويادى. ونىڭ سەنۋى بويىنشا، وزىنە سەنەتىن جəنە ءوزىن-ءوزى باسقاراتىن قوعام ساياسي مەحانيزمدەردىڭ مينيمۋمىن عانا قاجەت ەتەدى. مەملەكەتتىڭ بيلىگىن مينيمۋمعا دەيىن قىسقارتۋ، تəۋەلسىز ۇلتتتىق جəنە ءبىر-بىرىمەنەن بەيبىت ارالاساتىن ازاماتتىق قوعامداردىڭ حالىقارالىق كونفەدەراتسياسىن قۇرۋ مۇمكىندىگىنە جول اشادى. بۇل جاعدايدا ۇلتتىق ەگەمەندى مەملەكەت سايلاناتىن باسقارۋشىدان جəنە «جالپى بەيبىتشىلىك، وركەنيەت جəنە ساۋدا» كەپىلى بولاتىن، ازاماتتىق قوعامنان تۇرادى. «قوعام قاعيدالارى نەگىزىندە əرەكەت ەتەتىن، وسىنداي ۇلتتىق اسسوتسياتسيا» ازاماتتىق قوعام قامتاماسىز ەتە المايتىن قوعامدىق قىزمەتتەردى قامتاماسىز ەتۋگە عانا قاجەتتى.

كەيىننەن وسى ءدəستۇر ا. دە توكۆيل، دج.س. ميلل جəنە تاعى باسقالار تاراپىنان جالعاستى. ولار ونى كەلەسىدەي ەرەجە توڭىرەگىندە دامىتتى، ياعني، مەملەكەت جəنە ازاماتتىق قوعام اراسىنداعى ءبولىنىس، شىنايى دەموكراتيالىق، əلەۋمەتتىك جəنە ساياسي جۇيەنىڭ تۇراقتى سيپاتى بولىپ تابىلادى. وسى جۇيەدە وندىرىستىك مەنشىك، شەشىم قابىلداي الۋ مəرتەبەسى جەكە سالاعا باعىنىشتى ەمەس. XIX عاسىردىڭ عالىمدارى مەن ويشىلدارى ازاماتتىق قوعامنىڭ اسا كوپ مولشەردەگى ەركىندىگىن قوعامنىڭ بولەكتەنۋى جəنە كەكىلجىندەردىڭ ورشىگۋىنە سەبەپ رەتىندە قاراستىرعان، سوندىقتان ولار قاتال مەملەكەتتىك رەتتەۋدى جəنە باقىلاۋدى ورناتۋعا شاقىردى. «مەملەكەت ازاماتتىق قوعامعا قارسى» مəسەلەسى ي. بەنتام، ج. سيسموندي جəنە ت.ب. ەڭبەكتەرىندە كورىنەدى.

ماركسيزمدە ازاماتتىق قوعام مəسەلەسىنە ەرەكشە ۇستانىم قالىپتاسادى. گەگەلدى قايتالاپ، ك. ماركس ازاماتتىق قوعامدى تابيعاتپەن جاراتىلعان قالىپ رەتىندە ەمەس، تاريحي دامۋدىڭ نəتيجەسى رەتىندەگى تاريحي فەنومەن دەپ ساناعان. مەملەكەتپەن كەپىلدىك ەتىلەتىن ازاماتتىق قوعام، مəڭگى تابيعي زاڭدارعا بەيىمدەلمەيدى. ازاماتتىق قوعامدى، ءوندىرىستىڭ، تاپتىق كۇرەستىڭ ەرەكشە نىساندارى جəنە قاتىناستارىمەن سيپاتتالاتىن جəنە دە ءتيىستى ساياسي-قۇقىقتىق مەحانيزمدەرمەن قورعالاتىن، تاريحي انىقتالعان قۇرىلىمدار قۇرايدى. ازاماتتىق قوعامنىڭ ءوزى وتپەلى سيپاتقا يە، ويتكەنى ول ازاماتتىق قوعامدى دۇنيەگە əكەلگەن بۋرجۋازيالىق قوعامدى جوياتىن پرولەتارياتتى دۇنيەگە əكەلەدى. ءوز تالداۋىن ءوندىرىس ءتəسىلى نەگىزىندە قالىپتاستىرعان ماركس ءۇي شارۋاشىلىعى، ەرىكتى اسسوتسياتسيالار، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى، مەكتەپتەر، اۋرۋحانالار جəنە ت.ب. سياقتى ازاماتتىق قوعامنىڭ ەلەمەنتتەرىنە ءتيىستى نازار اۋدارعان جوق. ول XVIII عاسىردان باستاپ پايدا بولعان، ينجەنەرلەردىڭ، دəرىگەرلەردىڭ، زاڭگەرلەردىڭ تاعى باسقالاردىڭ كəسىبي وداقتارىن ەلەمەدى. ماركستىڭ تەورياسىندا ازاماتتىق قوعام جەكە مۇددەنى بىلدىرەدى. ازاماتتىق قوعام ماتەريالدىق سالاعا جاتادى، ال مەملەكەت بولسا، قوندىرمانى قۇرايدى. «ەۆرەي مəسەلەسىنە» دەگەن ەڭبەگىندە ماركس: «اياقتالعان ساياسي مەملەكەت — ءوزىنىڭ ءمəنى بويىنشا ادامنىڭ ماتەريالدىق ومىرىنە قاراما-قارسى بولاتىن ونىڭ تەكتىك ءومىرى. وسىنداي ءوزىمشىل ءومىردىڭ العىشارتتارى مەملەكەتتىك سالادان تىس بولاتىن ازاماتتىق قوعامدا ءوز ءومىر ءسۇرۋىن جالعاستىرادى. دامىعان ساياسي مەملەكەتتە ادام قوس ومىردە ءومىر سۇرەدى، ياعني، ساياسي قاۋىمدا قوعامدىق جان رەتىندە جəنە ازاماتتىق قوعامدا جەكە تۇلعا رەتىندە əرەكەت ەتەدى. ازاماتتىق قوعامدا ادام شىنايى ينديۆيد بولادى. مەملەكەتتە بولسا، ادام تەكتىك جان رەتىندە تانىلىپ، ءوزىنىڭ شىنايى دارالىعىنان ايرىلعان».

قۇقىقتىق مەملەكەت ورناتۋدىڭ نەگىزگى باعىتتارى:

مەملەكەت بيلىكتى ءۇش سالاسىنىڭ جۇمىسىن جاقسارتۋ، əسىرەسە زاڭنىڭ، نورماتيۆتىك اكتىلەردىڭ ساپاسىن كوتەرۋ;

نورماتيۆتىك اكتىلەردىڭ دۇرىس پايدالانۋىن، ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتۋ، حالىقتىڭ رۋحاني سانا-سەزىمىن، مəدەنيەتىن جاقسارتىپ، كوتەرۋ;

قوعامداعى قاتىناستاردى دۇرىس، جاقسى رەتتەۋ-باسقارۋ باعىتىنداعى مەملەكەتتىك، قوعامدىق ۇيىمداردىڭ جۇمىسىن جاقسارتۋ;

بوستاندىقتى، تەڭدىكتى، əدىلەتتىلىكتى، دەموكراتيانى دامىتۋ;

زاڭدىلىقتى، قۇقىقتىق ءتəرتىپتى قاتاڭ ساقتاۋ.

قازىرگى زاماندا قۇقىقتىق مەملەكەت تۋرالى پىكىر جان-جاقتى دامىپ، دۇنيە ءجۇزىنىڭ عالىمدارى ءبىر تۇجىرىمعا كەلىپ، ورتاق عىلىمي كوزقاراس قالىپتاستى دەۋگە بولادى.

سونىمەن، قۇقىقتىق مەملەكەت تۋرالى تەوريانى قورىتا كەلىپ، ونىڭ نەگىزگى مازمۇنى — حالىقتىڭ، ادامداردىڭ ەگەمەندىگى، ولاردىڭ تابيعي بوستاندىعى مەن قۇقىقتارى. ول مەملەكەتتى قالىپتاستىرۋدىڭ نەگىزگى كۇشى — ادام، قالىڭ بۇقارا. سوندىقتان مەملەكەت پەن قۇقىق دەموكراتيانى دامىتىپ، حالىقتى قوعامنىڭ بارلىق سالاسىن باسقارۋعا قاتىستىرۋ قاجەت. قازاقستاندا ازاماتتىق قوعام مەن قۇقىقتىق مەملەكەت قالىپتاسۋ ىسىنە قازاق ۇلتىنىڭ تاريحي وي ساناسىمەن ساياسي مəدەنيەتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرى قىزمەت ەتۋى شارت. قازاق ەتنوسىنىڭ تاريحي دامۋى كەزەڭدەرىندە قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋ جəنە جەتىلدىرۋ ماقساتىندا ءتۇرلى زاڭدار ۇنەمى قولدانىلىپ وتىرعان. قازاق ەتنوسىنىڭ ءتۇرلى ويشىلدارى ەلدە زاڭ كۇشىنىڭ ورناۋى قاجەتتىلىگى حاقىسىندا پايدالى ويلار مەن يدەيالاردى ايتقان.

ا.تۇرلاەۆ، ا.شəكىروۆا

Abai.kz