Qazaqtardyng dәstýrli iydeologiyalyq tanym-týsiniginde manyzdy oryn alatyn tórt týlik pen olardyng dene mýshelerine qatysty sipattamanyng payda boluy baghzy dәuirler enshisinde. Osteologiyalyq derekter zertteulerining nәtiyjeleri kórsetkendey neolit dәuirinen bastalghan ýy januarlaryn qolgha ýiretu isi qola dәuirinde qarqyndy damyghandyghy jәne týlikting qúramyna da eleuli ózgerister engeni belgili. Qolanyng songhy kezeninde Euraziya kóshpelilerinde qoy, jylqy jәne siyr sany jaghynan basym týlikke ainalyp, sharuashylyq qatynastary men mәdeniyet ýrdisterinde aldynghy oryngha shyqty. Atalghan týlikterding qaysybiri sol kezdegi adamdardyng senim-nanymynda kulittik mәnge ie bolyp qana qoymay, olardyng iydeologiyalyq tanymynda da bekemdene bastady. Aytalyq, baghzydaghy adamdardyng alastau, qúrbandyq beru, jaratqangha tabynu, tasattyq  jasau qatarly minajattary men adamnyng tirshilik siklindegi kez kelgen rәsimderinde qoy týligining basty atribut retinde jýrgenin arheologiyalyq derekter quattaydy. Malgha animistik sipattyng balanuy men olardyng sýiekterine fetishtik sipat telinu kórinisi olardyng nanym-senimderi men mәdeny dәstýrlerinde óz izin qaldyrdy. Aytalyq, Manghystaudyng Týpqaraghan týbegindegi sarmat dәuirining Dyqyltas qabirhana keshenindegi dóngelek oshaqtar manynan arnayy qoyghan qoy jauyryny úshyrasqan1. B.e.

Qazaqtardyng dәstýrli iydeologiyalyq tanym-týsiniginde manyzdy oryn alatyn tórt týlik pen olardyng dene mýshelerine qatysty sipattamanyng payda boluy baghzy dәuirler enshisinde. Osteologiyalyq derekter zertteulerining nәtiyjeleri kórsetkendey neolit dәuirinen bastalghan ýy januarlaryn qolgha ýiretu isi qola dәuirinde qarqyndy damyghandyghy jәne týlikting qúramyna da eleuli ózgerister engeni belgili. Qolanyng songhy kezeninde Euraziya kóshpelilerinde qoy, jylqy jәne siyr sany jaghynan basym týlikke ainalyp, sharuashylyq qatynastary men mәdeniyet ýrdisterinde aldynghy oryngha shyqty. Atalghan týlikterding qaysybiri sol kezdegi adamdardyng senim-nanymynda kulittik mәnge ie bolyp qana qoymay, olardyng iydeologiyalyq tanymynda da bekemdene bastady. Aytalyq, baghzydaghy adamdardyng alastau, qúrbandyq beru, jaratqangha tabynu, tasattyq  jasau qatarly minajattary men adamnyng tirshilik siklindegi kez kelgen rәsimderinde qoy týligining basty atribut retinde jýrgenin arheologiyalyq derekter quattaydy. Malgha animistik sipattyng balanuy men olardyng sýiekterine fetishtik sipat telinu kórinisi olardyng nanym-senimderi men mәdeny dәstýrlerinde óz izin qaldyrdy. Aytalyq, Manghystaudyng Týpqaraghan týbegindegi sarmat dәuirining Dyqyltas qabirhana keshenindegi dóngelek oshaqtar manynan arnayy qoyghan qoy jauyryny úshyrasqan1. B.e. II mynjyldyqtyng sonyna telinetin Shyghys Qazaqstan oblysy, Úlan audanynyng Qyzyltas mekenindegi qola dәuiri obasyndaghy mәiitting tas sandyghynyng ýstine siyr jauyryny әdeyi qoyylghan2. Múnday poliyteistik týsinikke negizdelgen jandy, jansyz dýniyening qamqorshysyna balanghan mal sýiekterining ólgen ruhty eske týsiru men qúrbandyq rәsimderine qoldanylghany turaly  mysaldar parallelderi Euraziya dalasynda molynan úshyrasady. Múnday maqsattargha mal sýiekterining ishinen jauyrynnyng kenirek qoldanyluy Andronov mәdeniyetinin  jerleu  eskertkishterinen bastap orta ghasyrdyng sonyna deyin saqtalghan3. Qola dәuirining qazbalarynan belgili bolghanday qoy men siyr qúrbandyqqa shalynsa (qozy men bota balalargha arnalyp shalynghan), olardyng sýiekteri sport mashyqtary (Qyzyloydaghy ziratta bozbalanyng sol jaq shyntaghy túsynda 11 asyq salynghan) men teri óndeu, ruda balqytu, toqyma kәsipshiligine jәne әskery sayys qúralyna, әshekey qatarlylargha keninen qoldanylghan4.

Osylaysha payda bolghan tórt týlik mal kulitine qatysty tanymnyng tranformasiyalanyp kóne, tәnirilik dýniyetanym ýlgileri men shamandyq ritualdarmen astasyp, kóshpeliler mәdeniyetindegi aishyqty elementting birine ainaldy5.

Qola dәuirindegi enbek qúraldar qatarynda mal sýiekteri, әsirese jauyryn eleuli mәnge ie bolghan: soltýstik Betpaqdalada tabylghan b.e.d. II-I mynjyldyqtardyng osteologiyalyq derekteri arasynan jauyrynnan jasalghan qorghanys qúraldary, teri iyleytin tyrnaghysh (oryssha chesalo), qoj (sovok), shiyki qayysty tartatyn "tesikjauyryn" qatarlylardyng kóptep tabyluy atalghan sýiekting týrli maqsatta keng qoldanylghanyn bayqatady6. Búl qúraldar qazaq ústalarynyng praktikasynda әli de bolsa óz jalghastyghyn tauyp keledi7.

Jauyrynnyng múnday praktikalyq manyzymen qosa onyng sakralidy qyzmeti әr týrli tarihy kezenderde týrlenip, ózgerip býginge jetti. Kóshpelilerdegi jauyryngha qarap bal ashu óneri jayly alghashqy jazbasha derek Giliom de Rubruk enbeginen bastap biraz mәlimetter P.S. Pallas, A.I. Levshiyn, Sh. Uәlihanov, V.V. Radlov t.b. avtorlar jazbalarynda kezdeskenimen, onyng ishki syryna nazar audarylmaydy.

Bizding zerteuimizshe kóshpeli júrttardaghy jauyrynnyng eki týrli sakraldy qyzmeti bizge belgili jәne onyng ataluy da osyghan sәikes:  qazaqtar "jauyryn qarau" jәne "jauyryn jaghu", qyrghyzdar "daly kórýý"  jәne "daly kýigýzýý" nemese "daly jaguu", monghol tektes júrttarda "dalaar harah", "týlsen dalny shinjilgee"   dep ataydy 8. Songhylary órtegenin "qara jauyryn", kýidirmegenin "aq jauyryn" ataydy. Sonymen birge búl júrttarda jauyrynmen bal ashu tәsilderi, oryndalu tehnikasy men boljau  túspaldary úqsas.

Sóz  bolyp otyrghan sýiektin  birinshi qyzmeti әri eng kónesi jauyryndy "jaghu" arqyly sәue ashu, yaghni, sýiekti ottyng jalynyna qaqtaghanda payda bolghan syzat, jolaqtar "bederine" qarap  bal ashu. Jauyrynnyng kulittyq qyzmetining qoldanbaly sipatynyn, atap aitqanda, joramal, sәue jasaugha arqau boluynynyng tórkinin onyng baghzyda jaugershilik joryqtardaghy boljam "qúraly" mindetin atqaruymen tura baylanystyrady. Oghan qarap bal ashushylar әskery shayqas, joryqtarda jau jaghyna qarsy (magiyalyq) әreket jasau ýshin jauyryn sýiegi kómegine sýiengen. Qarsy jaqtyng shabuyldau sәtin, ailasyn andyp boljam jasaytyn balshylar әskery mag-prorisateli rólinde payda bolyp, keyin olar taypalar odaghy qolbasshylarynyng kenesshisine ainalghan jәne ol shamamen VI - VII ghgh. enshisinde (Akademik A.H. Marghúlannyng pikirinshe. Túrsynovtyng eskertpesi boyynsha - B.H.). Olardyng boljamy men uәjin jyr joldarymen jetkizetin qyzmeti qogham órkeniyetining keyingi kezeninde jyraular funksiyasyna ainalyp, janasha túrpatqa ie bolghan9. Búl jauyryn "sóiletu" óneri týrki halyqtarynda keng taralghandyghyn olardyng auyz әdebiyetindegi motivterden bayqalady. Aytalyq, qazaq kosmologiyalyq júmbaq ertegisinde  alyptar men miftik meje uaqytyn salystyru ýshin keruenshiler qonghan jerdi ógiz jauyrynyna balaydy10. "Qobylandy" jyryndaghy Qarabúqan, "Alpamys" pen noghaydyn  "Qaraydar men Qazyghúl" dastanyndaghy jauyrynshylar, "Manas" dastanyndaghy qazaq Qayghyl, Boghal, Toruylshy, qyrghyz Aghybay jauyrynshylar әreketteri osyghan mysal bola alady. Múnday әskery mag mindetin atqarushylardy qazaqtar "jauyrynshy" qyrghyzdar "daly kórýýchý", noghaylar "balchy - yavyrychy", al mongholdarda "dalny ýzmerch" ataghan11.

Jauyrynshylyqtyng әskery sosloviyemen baylanysyn "esepshini jút alady, jauyrynshyny jau alady" degen maqalynda kórinis tapqan. Qazaq tarihynda  belgili bolghan  jauyrynshylar qatarynda Han Abylaydyng qolbasylarynyng biri - Alau batyrdyng Qaraqatys jauyrynshysy,12 Oljabay batyrmen ýzengiles Bәsentiyin Jasybay ataldy. Songhysy Bayanauylda qalmaqtarmen aiqasqanda ózining jauyrynshylyq ónerine sengen ol qalmaq jauyrynshysynyng әskerlerining attaryn teris qaratyp erttetken ailasyna aldyrghan, ózi oqqa úshqan degen anyz bar13.

Bal ashugha qoldanylatyn jauyryndy  dayyndaudyng arnayy etiyketi bar: ol sýiekting etin júlma sinirlerinen  sylyp, tis tiygizbey pyshaq dýzimen tazalaydy14. Myqty jauyrynshylar etinen tazalanbaghan (v tekste - na neobjennoy lopatke) kýiinde de bal ashady. Al, jauyryndy otqa "jaqqan" kezde ottyng manayynda temir jatuyna bolmaydy15. "Jaghatyn" jauyrynnyn  etegindegi shemirshegi alynbaydy, joly ashylmastan qoldanylghan ereksheligi mәdeniyetimizding býgingi ýlgilerindegi relikterinde saqtalghan: jauyrynshy sýiekti dúghamen syndyrady, qazaq qasapshylary etti búzghan kezde  jauyryn etegindegi shemirshegin tolyghymen ajyratpaydy, Anadolydaghy týrik qasapshylarynyng sýiekti alushygha syndyryp beredi. Búlardy salttyq kórinis úshqyny (reminissensiya) deuge bolady16.

"Jauyryn jaghu" arqyly qazaq baqsylary dýniyedegi  qúbylystar men jaghdayattardy "boljap" otyrghan. Olar "...jeti halyqtyng taghdyrymen qosa patshalardyng ólimin, elining jaghdayyn, sayahatshylardyng basynan keshkenin aityp bere alady"17. Sibirdegi qaraghas baqsylary kez kelgen annyng nemese búghynyng jauyrynyna qarap, adam ajalyn, ang oljasyn boljaghan18.

Jauyrynshylyqpen boljam jasaudaghy qazaqtardyng boljamy kóp qyrly. Otqa "jaqqan" jauyryn qazanyn, yaghny buyn oiysyn  joghary qaratyp, arqalyghy bar jaghyn ózine qaray ústap, sýiekte payda bolghan syzat, bederge qarap "sóileydi" (N1 suret). Osyghan qatysty tolyghyraq mәlimetti belgilep alghan G.N.Potanin deregi boyynsha jauyryn arqalyghyna perpendikulyar týsken paralleli eki syzat (oryssha  treshina) "bógetti" (N1 surette - ii) bildiredi, yaghny jolgha niyettengen bolsa kidire túrugha tura keledi deydi. Jauyrynnyng arqylyghy (rr) (yaky jauyryn qyry, latynsha- spina scapulae, oryssha-grebevidnaya osti) boyyndaghy syzat (m)  "kýtiletin sýiinshinin", sol jaq bóligining tómengi túsyndaghy vertikal syzat (hh) "til men habardyn" belgisi. Arqalyqtyng sol jaghyna ala jauyryn "bauyzdauyna" (vv - sheyka lopatki) jaqyn bóligindegi "qúiysqan" (zz) atalatyn syzattan bastalyp alaqangha (s), yaghny jauyrynnyng astynghy oiysyna qaray ketken bolsa "úrylar әreketinen qaytady" dep topshylaydy. Jauyrynnyng aldynghy qyrynyng "qúlaqqa" jaqyn bóliginde payda bolghan syzat (l) "alys aldaghy jol", al moyyngha jaqyn bolsa (k) "jaqyn aldaghy jol" (juyq aradaghy - H.B.)19. Al onan tómenirektegi arqalyq pen jauyryn etigining (f) týiiliser túsyndaghy jolaq (n) "at auyz" dep atalady.

Al, "Sýiekting úzyn boyymen ketken syzat "joldy" (XX) bildiredi. Eger ol jauyrynnyng eki jartysynda da  bir-birine jaqyn jatsa jaqsylyq nyshany. Kóldeneng syzattar bastalghan nemese jauyryn qyrynan ketken jolaqtar adamgha óz tuystarymen qauyshudyng (QQ), al tómengi búryshtaghy syzat kýtiletin ólimning (W) belgisi. Syzat, jolaqtar jauyrynnyng moynynda, yaky qazan "shúnqyryna" jaqyn bolsa "janalyq keledi" (Sh) desedi. Al, ol ishki búryshqa kóldeneng baghyttalyp týsse "dúshpannyng әreketinen habar beredi", al shetki qyrlaryna  týsken syzat keshikpey "aua rayynyng búzylatyndyghyn" (Ch) kórsetedi"20.

Jauyrynnyng ekinshi sakraldy qyzmeti "jauyryn qarau", yaghny morfologiyalyq qúrylysyna qaray boljam jasau. Múny "jauyryn jaghudyn" reminissensiyalyq soraby retinde qaraugha túrady jәne "mal jauyrynynyng bitimi ýy iyesining mal men basynyn, baghy men joly boluynyng kórsetkishi" deytin senimimen baylanysty.  "Jauyryn qarau" ýshin  jogharyda atalghanday arnayy etiyketter men mamandar  talap etilmeydi, tek sýiek bitimi ghana eskeriledi.

"Jauyryn qaraudaghy" erejelerdi G.N. Potaninning jogharyda atalghan enbegi men  avtordyng etnografiyalyq ekspedisiya barysynda belgilep alghan derekterimen jarystyra bersek mynaday (Suret N 2. sýiek bólikterin shartty belgilermen qosa latynsha jәne oryssha ataulary jaqsha ishinde berildi): sýiekti  qolgha alghan adam jauyrynnyng toqbas jilikke jalghasqan "qazan" atalatyn shúnqyryna (a) (cavitas glenoidalis - sustavnaya vpadina) qarap ýy iyesining yrys nesibesin shamalaydy. Ol tereng bolsa shanyraqtyng yrysy soghúrlym mol, yaghny "qazany toly" bolady. Jauyrynnyng qara qabyrghamen bettesip túrghan betining ortasyndaghy oiysy (qazaqtar alaqan ataghan, fossa subscapularis-podlopatochnaya yamka) (s) "maldyng qorasy" yaghny mal dәuletining kórsetkishi. Ol qanshalyqty ýlken bolsa, "qoragha mal toly", yaky maldy - auqatty bolady dep týsingen. Al onyng jiyegindegi tilsheleri (s11) otaghasyna kýtiletin shyghyndy bildiredi. Jauyrynnyng algha qaraghan qobyly qyryn (incisura margae cranialis - vyrezka kranialinoy chasti) "jal nemese qyr" (bd) dep atap, týie jolynyng ("qara jol" degen G. Potanin belgileuinde) kórsetkishine balaydy. Al onyng úshy "qúlaq" (d), oghan qarama - qarsy jatqan sol jaq búryshy "manday" (g) atalyp, "qoy jolynyn" kórsetkishi delinedi. Jauyrynnyng artqy qyry (bg) (kaudalinyy kray) "mal jýrisining kórsetkishi", yaghny otaghasyna jýirik, jorgha at bitetindigin kórsetedi.

Jauyryn qyrynyng (rr) (spina scapulae - grebevidnaya osti Potaninde "arqalyq" delingen) shemirshekke qaray sýiirlengen bóligi "siyr jolynyn" (r1) ólshemi jәne onyng ortasyndaghy tómpek (r) (bugor osty - tuber spinae) mal iyesine bitken mal dәuletining qanshalyqty bayandy bolatyndyghynyng belgisi dep topshylaghan. Jauyryn qyrynyng moynyna jaqyn jerdegi iymektele bitken bóligi "qústúmsyq" (t) (akromion) mal ósimining kórsetkishi, bylaysha aitqanda, oghan qarap mal iyesining mal - jany tez arada ósetin, óspeytindigin shamalaghan21.

Sybaghagha tartylghan jauyrynnyng syrtqy pishinine qatysty qazaqtardyng boljamy bir - birinen alshaq emes: "jauyryn etekti bolsa ýy iyesining qoyy kóp bolady, qolgha ilinetin jeri iri bolsa týieli bolady; qyrly bolsa jylqysynan jýirik shyghady; shúnqyrly bolsa qazany toly bolady, al jauyryndy ortasynan jaryp jerge tastaghanda qadalyp týsse, aty ólgen bir jolaushygha at kezdesedi"22.  Joramal jasaghan song balshy  tórge qarap otyryp esikke qaray qolyndaghy jauyryndy laqtyrady jәne ol esikting mandayshasyna tiyse onda aitqany dóp keledi dep  senedi 23.

Basqa júrttardaghy jauyryn boljamynyng qazaqtardaghymen úqsas qyrlary kóp: ontýstik Sibirdegi tólengitterde qoy jauyrynynyng syrtqy qyry bala jolyn, artqy qyry -  adamnyng taghdyryn, al buyn oiysy - ýiding qazanyn yaghny yrysyn kórsetedi deydi24. Mongholdarda osyghan úqsas túspaldar bar jәne onyng otqa qaqtaghanyn "qara jauyryn", al otqa ústamaghanyn "aq jauyryn"  ataydy25. Olarda HIH gh. sony HH gh. basyna deyin jauyrynshylyq saqtalghan, Kindik Aziyanyng buddizm taralghan ónirlerinde - Mongholiya, Tuva jәne Jonghariya obalarynda tiybet jazuymen many - dúgha jazylyp, jippen qosaqtalghan jauyryndar kóp kezdesedi26. Búryndar mongholdar men altaylyqtar jauyrynmen boljap qana qoymay onyng jalpaghyn - súq sausaqpen shertip, kýsh synasqan, songhylary Qatyn ózenining eki jaghasyna jauyryndy laqtyryp mashyqtanghan27. Búl erekshe dep tanylghan sýiekting keyingi zamandarda  manyzynyng týrlenuine jatady.

Qazaqtarda jauyrynshylyq ónerdi pir tútqany sonshalyq, jana tughan balany әu basta jauyrynmen (keyde qoyannyng jauyrynymen) "auyzdandyryp", jastyghynyng astyna tyghyp qoysa, ol óse kele "jauyrynshy" bolady dep sengen. Onday jauyryndy jyl sayyn maylap otyrady jәne sandyqta saqtaydy28.

Jauyryn mýshesi qazaqtyng as-taghamdar mәdeniyetinde sýiekterding eng kәdelisining birine sanalady jәne eti jelinip mýjilgen song ony syndyrmay túryp (jolyn ashu degeni bolar - B.H.) itke tastau kýnә dep eseptegen (búl mongholdarda osylay)29. "Jauyryn jolyn ashu" ýy iyesi men úldaryna paryz (ol bógdelerge rúqsat etilmeydi) jәne ony oryndamaghan er adamnyng joly bógelip, túiyqtalady deydi halyq seniminde. Búl ghúrypty "atynan aiyrylyp qalghan jigitting jýgenining shylbyry joly ashylghan jauyryngha ilinip toqtap qalghan eken" degen anyzben baylanystyrady30. Onyng jalpaq túsynan "qazanyna" qaray pyshaqpen tilgendegi tilinu mólsheri janúyanyng kirisi pen shyghynymen tura baylanysty dep topshylaydy. Jauyrynnyng jolyn týnde ashsa "úrynyng joly bolady, yaky sol ýiding maly úrlanady" dep tyiym etedi. ólikke soyghan mal men nysanaly mal jauyryny syndyrylmaydy.31

Mongholdarda ritualdyq taghamda eng qúrmetti mýshege sanalatyn "jauyrynnyng etin jetpis adam jeydi" degen qaghida boyynsha etin tolyghymen ýlestiredi. Biraq tispen júlyp jeudi (múnday ghúryp týrki halyqtarynda jambas sýiekke qatysty berik ornyqqan) jәne naghashysynyng janynda ony qolyna ústaudy kýnәgha sanaydy. Sýiekting kulittyq sipaty ony juas attardyng jalyna taghatyn saqtandyrushy túmarlyqqa ainaldyrghan32. Qazaqtar qoy jauyrynynyng saqtandyrushylyq "qasiyetin" mynaday maqsattarda qoldanghan: attyng toqymynyng arasyna túmar ornyna jasyryp tikken, aighyrdyng jalyna baylaghan, mal men balanyng auyrghan kezinde moynyna taqqan33. Ciyr men jylqy jauyrynyn әlipby jazu men ústalar qúralyna qoldanghan34.

G.H. Potaninning Qobda qalasynda úranqay baqsysy Tabyn-saqaldyng auzynan jazyp alghan jauyrynmen boljau mәlimeti qazaqtardaghy túspalmen jaqyn keledi. Negizgi boljamdar qyrarty oiysynda (fossa  infraspinata - zaostnaya yamka) (U) payda bolghan syzat, beder jolaqtargha baylanysty joramaldanady. Múnda jauyrynnyng qústúmsyghy (t)  túsyndaghy syzat "quanysh", bauyzdauyndaghysy (vv) "kiris", arqalyghyndaghysy "ýlken mansap" degen. Sonymen birge onda "ot patshasy", "bay (qoghamdaghy әleumettik soslovie - kedey, orta auqatty adamdardyn) oty", jol, ystyq (suyq), shaytannyng orny, olja, alys sapar degen úghymdargha oryn berilgen35.

"Jauyrynmen boljau" Monghol imperiyasynyng memlekettik iydeologiyasynda da oryn alghan. Mónke han ordasynda bolghan jihankez Giliom de Rubruktyng mәlimeti boyynsha Han atqan tandy eng әueli jauyrynmen bal ashumen bastaghan. Ýsh dana  jauyryndy qolyna ústap, niyet etken isterin oiyna alyp, tәu etip biraz otyrady. Múnan song qyzmetshileri arnayy ýide sýiekti órtep hangha әkelip kórsetedi. Olardyng arasynda tym bolmasa bireui úzyn boyymen syzat jolaq týse kýigen bolsa niyet etken isining joly ashyq dep qabyldaghan. Al jauyrynda kóldeneng nemese omalyp órtengen bolsa oilaghan isinen bas tartatyn bolghan36. I. Berezinning zertteuindegi Joshy úlysynyng jәdiger hattarynyng birinde jauyrynnyng qyry bar betining әr bóligine kóne úighyr jazuymen mongholsha sózder belgilengen. Onda jauyryn qazandyghyna jaqyn moyyn túsynyng sol jaghyna mongholsha haluun (ystyq), ong jaghyna daysan (dúshpan) onan tómende qyrynyng shetin ainaldyra bir-birine qarama-qarsy simmetriyaly týrde erleg (perishte) -  tengry (tәnir) jәne haluun (ystyq) - hýiten (suyq),  tenger (tәniri) - burhan (búrqan) sózderi jazylghan. Jauyryn qyrynyng shauyp tegistegen jogharghy túsyna luus (jyn peri) - búrqan (burhan), tómengi jaghyna qyr (irmeg) - qoynau (óvór) dep jazylghan da onan tómende qyrdyng eng tómengi túsynda zayaagachi, yaghny taghdyrdyng jazmysh iyesi dep jazylghan37. (Suret N3) Múnda dýniyetanymdyq jәne dini-iydeologiyalyq qaghidalardyng el basqaru isi men astrologiyalyq negizge arqau bolghandyghy men dәstýrli diny úghymdarmen  sinkrettelgeni bayqalady.

Shyghystyq dýniyetanymdyq filosofiya men kóshpelilerdegi mal sýiegine qatysty kulitin shendestirer bolsaq jauyryn etegi kóne mongholdar seniminde "tenger'' (tәnir) atalyp, ghalamdyq baghyt-baghdardyng teriskey baghytyna, al qazan shúnqyryn "gazar"(jer) nemese týstik baghytqa balanady. Qyrarty oiysy (fossa  infraspinata - zaostnaya yamka) (U)  jaghyn suyq nemese ógey jaghy (kýnshyghys baghytyn kórsetedi deydi), qyraldy oiysyn (fossa  supraspinata - predostnaya yamka) (V) ystyq jaghy nemese bal ashushynyng óz jaghyna teliydi (búl kýnbatys jaq delinedi). Atalghan baghyttargha shyghys filosofiyasynyng taghandyq elementterin sәikestirse atalghan retpen ot, su, aghash, temirtek (metall) elementterine dóp keledi38. Búl qazaqtyng qúmalaqpen bal ashqanda qúmalaq týsken sharshydaghy ong qol jaq qataryn "óz jaghy", ortanghy qatardy "jol", sol jaq qataryn "dúshpan jaghyna" balauymen ýndes 39.

Jauyryngha qatysty mәlimetter men derekterdegi sakralidyq funksiyasyna qatysty tanymnyng týpnegizin kóne dýniyetanymdyq-filosofiyalyq  qaghidadan izdesek onyng shyghystyq negizben astasatyndyghyn bayqau qiyn emes. Shyghystyq filosofiya qaghidalarynyng elementterining jandy organizmdegi kórinis tabuy boyynsha mal sýiegining kýn sәulesi tura týsetin bóligi "ini", al kólenke týsetin bóligin "yani" sipatta dep esepteledi. Jauyryn kókirek túsynda ornalasqan sebepti "yani" sipatta bolsa da onyng tómengi bóligi, yaghni, etegi "ini", al jogharghy bóligi - qazan oiysy "yani" sipatta bolady. Jauyrynynyng pishini men sýiek bitimine (qabyrgha, omyrtqa sany men pishini de) maldyng minez-qúlyghy, biologiyalyq qaysarlyghy tura baylanysta boluyn bajaylaghan kóshpeliler onyng búl ereksheligin mal iyesining jazmyshymen, yaghny dәulet baylyghymen sabaqtastyrghan. Shynymen-aq, biologiyalyq túrghydan qaysar, jaqsy súryptalghan mal túqymy tabighattyng әr týrli faktorlaryna qarsy túra alady, solaysha ósip-ónuge mýmkin bolady. Sol arqyly mal iyesining "yrysy tasyp", dәuleti molayady, әri bayandy bolady. Búl qarapayym tabighat zandylyghynyn  kóshpelilerdegi "malym - arymnyng sadaghasy", "mal, maldan keyin al" dep keletin tirshilik qaghidasyna ainaluy men adamnyng taghdyr - talayymen sabaqtastyrylghan jәne solaysha tirshilik qaghidasynyng basty úghymdary  mal denesindegi eng "qasiyetti" sýiek jauyrynnyng "betine" toptastyrghan deuge negiz bar.

Zertteushiler jauyrynmen bal ashudy "jer osining ainalu baghytynyng shiryghuyna negizdelgen qozghalystaghy deneler men adam oy - týisigining úshtasatyn shekarasyna" balaydy40. Jandy etikanyng ekoterikalyq qaghidalary boyynsha salynghan petroglifterdegi januarlardyng anatomiyalyq, topografiyalyq keskindelui, shyn mәninde, noumenalidyq auqymda. Baghzydaghy adamdar oghan әser ete otyryp, adam men januardyng energiyasyn ózgertuge bolady dep topshylaghan41. Búl kózqaras Kant filosofiyasyndaghy qúbylystardyng praktika ýshin qoly jetpeytin, oilau arqyly týsinip tanugha kelmeytin, derbes bolady degen noumenaldyq qaghidasymen astas ekendigin bayqatady.

Kóne senim-nanymnyng janghyryghy kóshpeliler mәdeniyetining aishyqty elementterining biri  -  qoy jauyrynymen bal ashu, boljau mal sýiegining siqyrly kýshine syiynudan tughan  jәne ortaaziyalyq týp negizden, tipten hýnnýler zamanynan bastau alady jәne ol ýstimizdegi ghasyrdyng basyna deyin jetken42.

Baghzydaghy mәdeniyetting sarqynshaghy (relikteri) osylaysha arhaikalyq sipatyn saqtay otyryp, dәstýrli ruhany mәdeniyetimizde berik ornyghuy  -  tórt týlikti estetikalyq dengeyde tanyp әspetteluinde jәne iydeologiyalyq qaghidalarmen, as-taghamdar jýiesining mәdeny qyzmetimen astasyp kirigip ketuinde jatsa kerek.

Babaqúmar Hinayat, tarih ghylymdarynyng kandidaty

«Abay-aqparat»

Týpnúsqadaghy taqyryp: «Jauyrynnyng sakralidy qyzmetining tarihy - etnomәdeny semantikasy»

1 Kazaqstan tarihy. Kóne zamannan býginge deyin. Tórt tomdyq. - Almaty, 1996. I. tom. - 210-212 bb.

2 1972 j. jazylghan eskertkish kuәgerding deregi boyynsha. Búl derekterdi bergen belgili arheolog Z. Samashevqa avtor rizashylyghyn bildiredi.

3 Hozyaystvo kazahov na rubeje HIH-HH vekov: Materialy k istoriko-etnograficheskomu atlasu. - Almaty, 1980. - S. 42.

4 Margulan A.H. Begazy-Dandybaevskaya kulitura Sentralinogo Kazahstana. - Almaty, 1979. - Ss. 257-260, 319-323; Litvinskiy B.A., Sedov A.V. Kulity y ritualy Kushanskoy Baktrii. Pogrebalinyy obryad. -M., 1984. - Ss. 54-168.

5 Margulan A.H. Otchet o rabotah Sentralino-kazahstanskoy arheologicheskoy ekspedisiy v 1947 g. // Izvestiya AN Kaz SSR. Seriya arheologicheskaya. Vyp. 2. - Almaty, 1950. - S. 16; Snesarev T.P. Relikty domusulimanskih verovaniy y obryadov u uzbekov Horezma. - M., 1969. - Ss. 309-317; Bayaliyeva T.J. Doislamskie verovaniya y ih perejitky u kirgizov. - Frunze,1972. - Ss. 40-46; Baypakov K.M. Kulit barana u syrdariinskih plemen. - Arheologicheskie issledovaniya drevnego y srednevekovogo Kazahstana. - Almaty, 1980. - Ss. 32-45.

6 Kadyrbaev M.K., Kurmankulov J. Kulitura skotovodov y metallurgov Sary-arki. - Almaty, 1992. - Ss. 165-173.

7 Shoqparúly D. "Tayjaqydan Taraqqa deyin".-Er qanaty (jinaq). - Almaty, 1987. - 278-299 bb.

8 Qazaq tilining týsindirme sózdigi. IV tom. - Almaty, 1979. - 28 b.; Moldobaev IY.T. Manas-istoriko-kuliturnyy pamyatnik kyrgyzov. - Bishkek, 1995. - Ss. 239-242; "Dalny ýzleg orshvoy" hemeeh hoer zurag. -Mongolyn bóó mórgóliyn daylah tahilgyn soel. - Hóh hoto, 1991. - 400-401 hh ( Jauyryn sәuesi atty eki qoljazbadan )

9 Tursunov E. Jaurynshy-nachalinyy etap slojeniya jyrau// Kulitura kochevnikov na rubeje vekov (HIH-HH, HH-HHI): Problemy genezisa y transformasii. - Almaty, 1995. - Ss. 296-301.

10 Seydimbek A. Qazaq әlemi (etnomәdeny payymdau). - Almaty, 1997. - 197-198 bb.

11 Tursunov E. Atalghan enbek. - 296-301 bb; "Dalny ýzleg orshvoy" hemeeh ... - 400-401 hh

12 Ahmetjanov Q.S. Jaraghan temir kiygender (batyrlardyng qaru-jaraghy, әskery óneri, salt-dәstýrleri). - Almaty, 1996. - 203-204 bb.

13 Kópeev M.J. Oljabay batyr //Abylay han - tarihy jyrlar. Jinaqty qúr.: S. Dәuitov. - Almaty, 1993. - 327-343 bb.

14 Radlov V.V. Iz Sibiry (stranisy dnevnika). - M.,1989. - S. 305; Qazaqtardaghy jambasqa, qyrghyzdarda túmarlyqqa arnalatyn qary jilikke tis tiygizbey  dayyndaydy. Abramzon S.M. Kirgizy y ih etnogeneticheskie y istoriko-kuliturnye svyazi. - Frunze, 1990. - S.316.

15 Valihanov Ch.Ch. Sobranie sochiyneniy v pyaty tomah. - Almaty, 1984. Tom.I. - S. 212.  Sh.Ualihanovtyng qazaq tilinde jaryq kórgen Tandamalysynda búl joldar audarma aghattyghynan nemese tehnikalyq sebeptermen kerisinshe berilgen: "jauyryndy otqa tastaghanda, oshaqtyng janynda temir jatugha (?) tiyis" delingen (Qar.: Uәlihanov. Sh. Tandamaly.  - Almaty, 1985, -159-b).

16 Radlov V.V. Iz Sibiry (stranisy dnevnika). - M.,1989. - S.305; Anadoly týrikteri boyynsha mәlimet Týrkiyalyq Kenan Yavannan 1960 j.t.

17 Uәlihanov Sh. Tandamaly. - Almaty, 1985. - 159-b.

18 Katanov N.F. Sredy turkskih plemen. - SPb., 1894. - S.12.

19 Potanin G.H. Ochepky Sevepo-zapadnoy Mongoliy. Pezulitaty puteshestviya ispoln. v 1876-1877 gg. po popuchenii IYPGO. - SPb., 1881. Vyp. II (matepialy etnogpaficheskiye). - S. 91. Tablisa HIH.  Figura 38.

20Karuts R. Sredy kirgizov y turkmen na Mangyshlake. - SPb., 1910. perevod E. Petri. - S. 136. (Silteme Andree Boastyng "Scapula minta" maqalasynan (Memorial volume. New York. 1896 -H.B.)

21 Potanin G.H. Atalghan enbek. - S.91; Avtordyng týzdik etnografiyalyq ekspedisiya jazbalarynan. Derek berushi Qisa Qoyshybayúly (1909j. t. Mongholiya), Qinayat Qadyrúly (1937 j.t. Mongholiya).

22 Tóleubaev Á. Qazaqtyng mal sharuashylyghyna baylanysty keybir kóne senimderi // Vestnik AN Kaz SSR. - Almaty, 1984. N12.  - 12, 56-59 bb.

23 Potanin G.H. Atalghan enbek. - S. 90.

24 Katanov N.F. Sredy turkskih plemen. - SPb., 1894. -S. 5-6.

25 Mongolyn bóó mórgóliyn daylga tahilgyn soel. - Hóh hoto,1991. - 400- 401 h.

26 Mihaylov T.M. Iz istoriy buryatskogo shamanizma (s drevneyshih vremen po H¶III v). - Novosibirsk, 1980. - S. 244; Erika und Manfred Taube. Schamanen und Rhabsoden. Die geistige kulture der alten Mongelei. - Leipzig, 1983. - 53-62 pp.

27 Potanin G.H. Atalghan enbek. - S. 90.

28 Shahanova N.J. 1998. Mir tradisionnoy kulitury kazahov (etnograficheskie ocherkiy). - Almaty, 1998. - S. 134.

29 Potanin G.H. Atalghan enbek. - S. 90; Mongol es zanshlyn ih taylbar toli. -Ulaanbaatar, 1992. - 302 h.

30 "Ana tili" gazeti. 1992. N 1.

31 Qatran D. Mongholiyadaghy qazaqtardyng dәstýrli taghamdar jýiesi. Tarih gh. k. dәrejesin alu ýshin úsynylghan diss. qoljazbasy. - Almaty, 1996. - 115 b.

32 Mongol es zanshlyn ih taylbar toli. Tergýýn boti. Emh.: Ariyaasýren Ch, Nyambuu H. -UB.,1992. - 549- h (Monghol salt-dәstýrlerining maghúlmatnamasy). Sýiekting múnday saqtandyrushy qasiyetine qatysty ghúryp týrik halyqtarynda qary jilikke baylanysty berik oryn alghan. Qaranyz:Uәlihanov Sh. Tandamaly.  - Almaty, 1985. - 186-b.; Abramzon S.M. Kirgizy y ih etnogeneticheskie y istoriko-kuliturnye svyazi. -Frunze, 1990. - S. 318.

33 Karuts R. Atalghan enbek. - 131 b. Avtordyng týzdik etnografiyalyq jazbalarynan. Derekti berushiler: ónertanushy T. Ásemqúlov (1955j.t.) jәne Júmabay Qadyrúly (1923 j.t.)

34 QR Ortalyq Memlekettik muzey qorynda KP 1391 / 491 saqtauly

35 Potanin G.H. Atalghan enbek. Tablisa HIH. Figura 39.

36 Giliom de Rubruk. Dornod etgeeded zorchson mini. - Ulaanbaatar, 1988. - 173 h. (Shyghys júrttaryna sayahatym. 1965 j fransuzsha tolyqtyrylghan basylymynyng mongholsha audarmasy)

37 Berezin I. Ocherk vnutrennogo ustroystva Ulusa Djuchiyeva. - SPb., 1891. - S. 105.

38 Santaro M. Nýýdliyn soel dahi yasny orchlongiyn tuhay // Bulletin IAMS News Information on Mongol Studies. Ulanbator, 1997. N1. - 121-128 pp

39 Radlov V.V. Iz Sibiry (stranisy dnevnika). - M.,1989. - S.304-305; Qojahmetova M.  Adam qúpiya. - Almaty, 1997. - 54-130 bb.

40 Santaro M. Atalghan enbek. -126-132 pp.

41 Ushakov V.D. Topograficheskoe izobrajenie immunokomponentnyh organov jivotnyh v petroglifah // Problemy ohrany, izucheniya y ispolizovaniya kuliturnogo naslediya Altaya (Tezisy nauchno-prakticheskoy konferensiiy). - Barnaul, 1995. - Ss. 144-145.

42 Ishjams N. Religiya y verovaniya mongolov v edinom gosudarstve (HIII v.) // Týýhiyn sudlal (Studia historica Mongolica). - Ulaanbaatar, 1975. Tomus X, fasc. 20. 131-137 hh; Moldobaev IY.B. "Manas" - istoriko-kuliturnyy pamyatnik kyrgyzov. - Bishkek, 1995. - S. 240; Abdullin H. Joltay // Júldyz. 1999. N 5. - 99-100 bá.