قازاقتاردىڭ ءداستۇرلi يدەولوگيالىق تانىم-تۇسiنiگiندە ماڭىزدى ورىن الاتىن ءتورت تۇلiك پەن ولاردىڭ دەنە مۇشەلەرiنە قاتىستى سيپاتتامانىڭ پايدا بولۋى باعزى داۋiرلەر ەنشiسiندە. وستەولوگيالىق دەرەكتەر زەرتتەۋلەرiنiڭ ناتيجەلەرi كورسەتكەندەي نەوليت داۋiرiنەن باستالعان ءۇي جانۋارلارىن قولعا ۇيرەتۋ iسi قولا داۋiرiندە قارقىندى دامىعاندىعى جانە تۇلiكتiڭ قۇرامىنا دا ەلەۋلi وزگەرiستەر ەنگەنi بەلگiلi. قولانىڭ سوڭعى كەزەڭiندە ەۋرازيا كوشپەلiلەرiندە قوي، جىلقى جانە سيىر سانى جاعىنان باسىم تۇلiككە اينالىپ، شارۋاشىلىق قاتىناستارى مەن مادەنيەت ۇردiستەرiندە الدىڭعى ورىنعا شىقتى. اتالعان تۇلiكتەردiڭ قايسىبiرi سول كەزدەگi ادامداردىڭ سەنiم-نانىمىندا كۋلتتiك مانگە يە بولىپ قانا قويماي، ولاردىڭ يدەولوگيالىق تانىمىندا دا بەكەمدەنە باستادى. ايتالىق، باعزىداعى ادامداردىڭ الاستاۋ، قۇرباندىق بەرۋ، جاراتقانعا تابىنۋ، تاساتتىق  جاساۋ قاتارلى مiناجاتتارى مەن ادامنىڭ تiرشiلiك تسيكلiندەگi كەز كەلگەن راسiمدەرiندە قوي تۇلiگiنiڭ باستى اتريبۋت رەتiندە جۇرگەنiن ارحەولوگيالىق دەرەكتەر قۋاتتايدى. مالعا انيميستiك سيپاتتىڭ بالانۋى مەن ولاردىڭ سۇيەكتەرiنە فەتيشتiك سيپات تەلiنۋ كورiنiسi ولاردىڭ نانىم-سەنiمدەرi مەن مادەني داستۇرلەرiندە ءوز iزiن قالدىردى. ايتالىق، ماڭعىستاۋدىڭ تۇپقاراعان تۇبەگiندەگi سارمات ءداۋiرiنiڭ دىقىلتاس قابiرحانا كەشەنiندەگi دوڭگەلەك وشاقتار ماڭىنان ارنايى قويعان قوي جاۋىرىنى ۇشىراسقان1. ب.ە.

قازاقتاردىڭ ءداستۇرلi يدەولوگيالىق تانىم-تۇسiنiگiندە ماڭىزدى ورىن الاتىن ءتورت تۇلiك پەن ولاردىڭ دەنە مۇشەلەرiنە قاتىستى سيپاتتامانىڭ پايدا بولۋى باعزى داۋiرلەر ەنشiسiندە. وستەولوگيالىق دەرەكتەر زەرتتەۋلەرiنiڭ ناتيجەلەرi كورسەتكەندەي نەوليت داۋiرiنەن باستالعان ءۇي جانۋارلارىن قولعا ۇيرەتۋ iسi قولا داۋiرiندە قارقىندى دامىعاندىعى جانە تۇلiكتiڭ قۇرامىنا دا ەلەۋلi وزگەرiستەر ەنگەنi بەلگiلi. قولانىڭ سوڭعى كەزەڭiندە ەۋرازيا كوشپەلiلەرiندە قوي، جىلقى جانە سيىر سانى جاعىنان باسىم تۇلiككە اينالىپ، شارۋاشىلىق قاتىناستارى مەن مادەنيەت ۇردiستەرiندە الدىڭعى ورىنعا شىقتى. اتالعان تۇلiكتەردiڭ قايسىبiرi سول كەزدەگi ادامداردىڭ سەنiم-نانىمىندا كۋلتتiك مانگە يە بولىپ قانا قويماي، ولاردىڭ يدەولوگيالىق تانىمىندا دا بەكەمدەنە باستادى. ايتالىق، باعزىداعى ادامداردىڭ الاستاۋ، قۇرباندىق بەرۋ، جاراتقانعا تابىنۋ، تاساتتىق  جاساۋ قاتارلى مiناجاتتارى مەن ادامنىڭ تiرشiلiك تسيكلiندەگi كەز كەلگەن راسiمدەرiندە قوي تۇلiگiنiڭ باستى اتريبۋت رەتiندە جۇرگەنiن ارحەولوگيالىق دەرەكتەر قۋاتتايدى. مالعا انيميستiك سيپاتتىڭ بالانۋى مەن ولاردىڭ سۇيەكتەرiنە فەتيشتiك سيپات تەلiنۋ كورiنiسi ولاردىڭ نانىم-سەنiمدەرi مەن مادەني داستۇرلەرiندە ءوز iزiن قالدىردى. ايتالىق، ماڭعىستاۋدىڭ تۇپقاراعان تۇبەگiندەگi سارمات ءداۋiرiنiڭ دىقىلتاس قابiرحانا كەشەنiندەگi دوڭگەلەك وشاقتار ماڭىنان ارنايى قويعان قوي جاۋىرىنى ۇشىراسقان1. ب.ە. II مىڭجىلدىقتىڭ سوڭىنا تەلiنەتiن شىعىس قازاقستان وبلىسى، ۇلان اۋدانىنىڭ قىزىلتاس مەكەنiندەگi قولا ءداۋiرi وباسىنداعى ءمايiتتiڭ تاس ساندىعىنىڭ ۇستiنە سيىر جاۋىرىنى ادەيi قويىلعان2. مۇنداي پوليتەيستiك تۇسiنiككە نەگiزدەلگەن جاندى، جانسىز دۇنيەنiڭ قامقورشىسىنا بالانعان مال سۇيەكتەرiنiڭ ولگەن رۋحتى ەسكە ءتۇسiرۋ مەن قۇرباندىق راسiمدەرiنە قولدانىلعانى تۋرالى  مىسالدار پاراللەلدەرi ەۋرازيا دالاسىندا مولىنان ۇشىراسادى. مۇنداي ماقساتتارعا مال سۇيەكتەرiنiڭ iشiنەن جاۋىرىننىڭ كەڭiرەك قولدانىلۋى اندرونوۆ مادەنيەتiنiڭ  جەرلەۋ  ەسكەرتكiشتەرiنەن باستاپ ورتا عاسىردىڭ سوڭىنا دەيiن ساقتالعان3. قولا ءداۋiرiنiڭ قازبالارىنان بەلگiلi بولعانداي قوي مەن سيىر قۇرباندىققا شالىنسا (قوزى مەن بوتا بالالارعا ارنالىپ شالىنعان), ولاردىڭ سۇيەكتەرi سپورت ماشىقتارى (قىزىلويداعى زيراتتا بوزبالانىڭ سول جاق شىنتاعى تۇسىندا 11 اسىق سالىنعان) مەن تەرi وڭدەۋ، رۋدا بالقىتۋ، توقىما كاسiپشiلiگiنە جانە اسكەري سايىس قۇرالىنا، اشەكەي قاتارلىلارعا كەڭiنەن قولدانىلعان4.

وسىلايشا پايدا بولعان ءتورت تۇلiك مال كۋلتiنە قاتىستى تانىمنىڭ ترانفورماتسيالانىپ كونە، تاڭiرiلiك دۇنيەتانىم ۇلگiلەرi مەن شاماندىق ريتۋالدارمەن استاسىپ، كوشپەلiلەر مادەنيەتiندەگi ايشىقتى ەلەمەنتتiڭ بiرiنە اينالدى5.

قولا داۋiرiندەگi ەڭبەك قۇرالدار قاتارىندا مال سۇيەكتەرi, اسiرەسە جاۋىرىن ەلەۋلi مانگە يە بولعان: سولتۇستiك بەتپاقدالادا تابىلعان ب.ە.د. II-I مىڭجىلدىقتاردىڭ وستەولوگيالىق دەرەكتەرi اراسىنان جاۋىرىننان جاسالعان قورعانىس قۇرالدارى، تەرi يلەيتiن تىرناعىش (ورىسشا چەسالو), قوج (سوۆوك), شيكi قايىستى تارتاتىن "تەسiكجاۋىرىن" قاتارلىلاردىڭ كوپتەپ تابىلۋى اتالعان سۇيەكتiڭ ءتۇرلi ماقساتتا كەڭ قولدانىلعانىن بايقاتادى6. بۇل قۇرالدار قازاق ۇستالارىنىڭ پراكتيكاسىندا ءالi دە بولسا ءوز جالعاستىعىن تاۋىپ كەلەدi7.

جاۋىرىننىڭ مۇنداي پراكتيكالىق ماڭىزىمەن قوسا ونىڭ ساكرالدى قىزمەتi ءار ءتۇرلi تاريحي كەزەڭدەردە تۇرلەنiپ، وزگەرiپ بۇگiنگە جەتتi. كوشپەلiلەردەگi جاۋىرىنعا قاراپ بال اشۋ ونەرi جايلى العاشقى جازباشا دەرەك گيلوم دە رۋبرۋك ەڭبەگiنەن باستاپ بiراز مالiمەتتەر پ.س. پاللاس، ا.ي. لەۆشين، ش. ءۋاليحانوۆ، ۆ.ۆ. رادلوۆ ت.ب. اۆتورلار جازبالارىندا كەزدەسكەنiمەن، ونىڭ iشكi سىرىنا نازار اۋدارىلمايدى.

بiزدiڭ زەرتەۋiمiزشە كوشپەلi جۇرتتارداعى جاۋىرىننىڭ ەكi ءتۇرلi ساكرالدى قىزمەتi بiزگە بەلگiلi جانە ونىڭ اتالۋى دا وسىعان سايكەس:  قازاقتار "جاۋىرىن قاراۋ" جانە "جاۋىرىن جاعۋ", قىرعىزدار "دالى كورۇۇ"  جانە "دالى كۇيگۇزۇۇ" نەمەسە "دالى جاگۋ", موڭعول تەكتەس جۇرتتاردا "دالاار حاراح", "تۇلسەن دالنى شينجيلگەە"   دەپ اتايدى 8. سوڭعىلارى ورتەگەنiن "قارا جاۋىرىن", كۇيدiرمەگەنiن "اق جاۋىرىن" اتايدى. سونىمەن بiرگە بۇل جۇرتتاردا جاۋىرىنمەن بال اشۋ تاسiلدەرi, ورىندالۋ تەحنيكاسى مەن بولجاۋ  تۇسپالدارى ۇقساس.

ءسوز  بولىپ وتىرعان سۇيەكتiڭ  بiرiنشi قىزمەتi ءارi ەڭ كونەسi جاۋىرىندى "جاعۋ" ارقىلى ساۋە اشۋ، ياعني، سۇيەكتi وتتىڭ جالىنىنا قاقتاعاندا پايدا بولعان سىزات، جولاقتار "بەدەرiنە" قاراپ  بال اشۋ. جاۋىرىننىڭ كۋلتتىق قىزمەتiنiڭ قولدانبالى سيپاتىنىڭ، اتاپ ايتقاندا، جورامال، ساۋە جاساۋعا ارقاۋ بولۋىنىنىڭ توركiنiن ونىڭ باعزىدا جاۋگەرشiلiك جورىقتارداعى بولجام "قۇرالى" مiندەتiن اتقارۋىمەن تۋرا بايلانىستىرادى. وعان قاراپ بال اشۋشىلار اسكەري شايقاس، جورىقتاردا جاۋ جاعىنا قارسى (ماگيالىق) ارەكەت جاساۋ ءۇشiن جاۋىرىن سۇيەگi كومەگiنە سۇيەنگەن. قارسى جاقتىڭ شابۋىلداۋ ءساتiن، ايلاسىن اڭدىپ بولجام جاسايتىن بالشىلار اسكەري ماگ-پروريتساتەل رولiندە پايدا بولىپ، كەيiن ولار تايپالار وداعى قولباسشىلارىنىڭ كەڭەسشiسiنە اينالعان جانە ول شامامەن VI - VII عع. ەنشiسiندە (اكادەميك ا.ح. مارعۇلاننىڭ پiكiرiنشە. تۇرسىنوۆتىڭ ەسكەرتپەسi بويىنشا - ب.ح.). ولاردىڭ بولجامى مەن ءۋاجiن جىر جولدارىمەن جەتكiزەتiن قىزمەتi قوعام وركەنيەتiنiڭ كەيiنگi كەزەڭiندە جىراۋلار فۋنكتسياسىنا اينالىپ، جاڭاشا تۇرپاتقا يە بولعان9. بۇل جاۋىرىن "سويلەتۋ" ونەرi تۇركi حالىقتارىندا كەڭ تارالعاندىعىن ولاردىڭ اۋىز ادەبيەتiندەگi موتيۆتەردەن بايقالادى. ايتالىق، قازاق كوسمولوگيالىق جۇمباق ەرتەگiسiندە  الىپتار مەن ميفتiك مەجە ۋاقىتىن سالىستىرۋ ءۇشiن كەرۋەنشiلەر قونعان جەردi وگiز جاۋىرىنىنا بالايدى10. "قوبىلاندى" جىرىنداعى قارابۇقان، "الپامىس" پەن نوعايدىڭ  "قارايدار مەن قازىعۇل" داستانىنداعى جاۋىرىنشىلار، "ماناس" داستانىنداعى قازاق قايعىل، بوعال، تورۋىلشى، قىرعىز اعىباي جاۋىرىنشىلار ارەكەتتەرi وسىعان مىسال بولا الادى. مۇنداي اسكەري ماگ مiندەتiن اتقارۋشىلاردى قازاقتار "جاۋىرىنشى" قىرعىزدار "دالى كورۇۇچۇ", نوعايلار "بالچى - ياۆىرىچى", ال موڭعولداردا "دالنى ۇزمەرچ" اتاعان11.

جاۋىرىنشىلىقتىڭ اسكەري سوسلوۆيەمەن بايلانىسىن "ەسەپشiنi جۇت الادى، جاۋىرىنشىنى جاۋ الادى" دەگەن ماقالىندا كورiنiس تاپقان. قازاق تاريحىندا  بەلگiلi بولعان  جاۋىرىنشىلار قاتارىندا حان ابىلايدىڭ قولباسىلارىنىڭ بiرi - الاۋ باتىردىڭ قاراقاتىس جاۋىرىنشىسى،12 ولجاباي باتىرمەن ۇزەڭگiلەس باسەنتيiن جاسىباي اتالدى. سوڭعىسى باياناۋىلدا قالماقتارمەن ايقاسقاندا ءوزiنiڭ جاۋىرىنشىلىق ونەرiنە سەنگەن ول قالماق جاۋىرىنشىسىنىڭ اسكەرلەرiنiڭ اتتارىن تەرiس قاراتىپ ەرتتەتكەن ايلاسىنا الدىرعان، ءوزi وققا ۇشقان دەگەن اڭىز بار13.

بال اشۋعا قولدانىلاتىن جاۋىرىندى  دايىنداۋدىڭ ارنايى ەتيكەتi بار: ول سۇيەكتiڭ ەتiن جۇلما سiڭiرلەرiنەن  سىلىپ، تiس تيگiزبەي پىشاق دۇزiمەن تازالايدى14. مىقتى جاۋىرىنشىلار ەتiنەن تازالانباعان (ۆ تەكستە - نا نەوبجەننوي لوپاتكە) كۇيiندە دە بال اشادى. ال، جاۋىرىندى وتقا "جاققان" كەزدە وتتىڭ ماڭايىندا تەمiر جاتۋىنا بولمايدى15. "جاعاتىن" جاۋىرىننىڭ  ەتەگiندەگi شەمiرشەگi الىنبايدى، جولى اشىلماستان قولدانىلعان ەرەكشەلiگi مادەنيەتiمiزدiڭ بۇگiنگi ۇلگiلەرiندەگi رەليكتەرiندە ساقتالعان: جاۋىرىنشى سۇيەكتi دۇعامەن سىندىرادى، قازاق قاساپشىلارى ەتتi بۇزعان كەزدە  جاۋىرىن ەتەگiندەگi شەمiرشەگiن تولىعىمەن اجىراتپايدى، انادولىداعى تۇرiك قاساپشىلارىنىڭ سۇيەكتi الۋشىعا سىندىرىپ بەرەدi. بۇلاردى سالتتىق كورiنiس ۇشقىنى (رەمينيستسەنتسيا) دەۋگە بولادى16.

"جاۋىرىن جاعۋ" ارقىلى قازاق باقسىلارى دۇنيەدەگi  قۇبىلىستار مەن جاعداياتتاردى "بولجاپ" وتىرعان. ولار "...جەتi حالىقتىڭ تاعدىرىمەن قوسا پاتشالاردىڭ ءولiمiن، ەلiنiڭ جاعدايىن، ساياحاتشىلاردىڭ باسىنان كەشكەنiن ايتىپ بەرە الادى"17. سiبiردەگi قاراعاس باقسىلارى كەز كەلگەن اڭنىڭ نەمەسە بۇعىنىڭ جاۋىرىنىنا قاراپ، ادام اجالىن، اڭ ولجاسىن بولجاعان18.

جاۋىرىنشىلىقپەن بولجام جاساۋداعى قازاقتاردىڭ بولجامى كوپ قىرلى. وتقا "جاققان" جاۋىرىن قازانىن، ياعني بۋىن ويىسىن  جوعارى قاراتىپ، ارقالىعى بار جاعىن وزiنە قاراي ۇستاپ، سۇيەكتە پايدا بولعان سىزات، بەدەرگە قاراپ "سويلەيدi" (N1 سۋرەت). وسىعان قاتىستى تولىعىراق مالiمەتتi بەلگiلەپ العان گ.ن.پوتانين دەرەگi بويىنشا جاۋىرىن ارقالىعىنا پەرپەنديكۋليار تۇسكەن پاراللەل ەكi سىزات (ورىسشا  ترەششينا) "بوگەتتi" (N1 سۋرەتتە - ii) بiلدiرەدi, ياعني جولعا نيەتتەنگەن بولسا كiدiرە تۇرۋعا تۋرا كەلەدi دەيدi. جاۋىرىننىڭ ارقىلىعى (rr) (ياكي جاۋىرىن قىرى، لاتىنشا- spina scapulae, ورىسشا-گرەبەۆيدنايا وست) بويىنداعى سىزات (m)  "كۇتiلەتiن ءسۇيiنشiنiڭ", سول جاق بولiگiنiڭ تومەنگi تۇسىنداعى ۆەرتيكال سىزات (hh) "تiل مەن حاباردىڭ" بەلگiسi. ارقالىقتىڭ سول جاعىنا الا جاۋىرىن "باۋىزداۋىنا" (ۆۆ - شەيكا لوپاتكي) جاقىن بولiگiندەگi "قۇيىسقان" (zz) اتالاتىن سىزاتتان باستالىپ الاقانعا (s), ياعني جاۋىرىننىڭ استىڭعى ويىسىنا قاراي كەتكەن بولسا "ۇرىلار ارەكەتiنەن قايتادى" دەپ توپشىلايدى. جاۋىرىننىڭ الدىڭعى قىرىنىڭ "قۇلاققا" جاقىن بولiگiندە پايدا بولعان سىزات (l) "الىس الداعى جول", ال مويىنعا جاقىن بولسا (k) "جاقىن الداعى جول" (جۋىق اراداعى - ح.ب.)19. ال ونان تومەنiرەكتەگi ارقالىق پەن جاۋىرىن ەتiگiنiڭ (f) تۇيiلiسەر تۇسىنداعى جولاق (n) "ات اۋىز" دەپ اتالادى.

ال، "سۇيەكتiڭ ۇزىن بويىمەن كەتكەن سىزات "جولدى" (XX) بiلدiرەدi. ەگەر ول جاۋىرىننىڭ ەكi جارتىسىندا دا  بiر-بiرiنە جاقىن جاتسا جاقسىلىق نىشانى. كولدەنەڭ سىزاتتار باستالعان نەمەسە جاۋىرىن قىرىنان كەتكەن جولاقتار ادامعا ءوز تۋىستارىمەن قاۋىشۋدىڭ (QQ), ال تومەنگi بۇرىشتاعى سىزات كۇتiلەتiن ءولiمنiڭ (W) بەلگiسi. سىزات، جولاقتار جاۋىرىننىڭ موينىندا، ياكي قازان "شۇڭقىرىنا" جاقىن بولسا "جاڭالىق كەلەدi" (Sh) دەسەدi. ال، ول iشكi بۇرىشقا كولدەنەڭ باعىتتالىپ تۇسسە "دۇشپاننىڭ ارەكەتiنەن حابار بەرەدi", ال شەتكi قىرلارىنا  تۇسكەن سىزات كەشiكپەي "اۋا رايىنىڭ بۇزىلاتىندىعىن" (Ch) كورسەتەدi"20.

جاۋىرىننىڭ ەكiنشi ساكرالدى قىزمەتi "جاۋىرىن قاراۋ", ياعني مورفولوگيالىق قۇرىلىسىنا قاراي بولجام جاساۋ. مۇنى "جاۋىرىن جاعۋدىڭ" رەمينيستسەنتسيالىق سورابى رەتiندە قاراۋعا تۇرادى جانە "مال جاۋىرىنىنىڭ بiتiمi ءۇي يەسiنiڭ مال مەن باسىنىڭ، باعى مەن جولى بولۋىنىڭ كورسەتكiشi" دەيتiن سەنiمiمەن بايلانىستى.  "جاۋىرىن قاراۋ" ءۇشiن  جوعارىدا اتالعانداي ارنايى ەتيكەتتەر مەن ماماندار  تالاپ ەتiلمەيدi, تەك سۇيەك بiتiمi عانا ەسكەرiلەدi.

"جاۋىرىن قاراۋداعى" ەرەجەلەردi گ.ن. پوتانيننiڭ جوعارىدا اتالعان ەڭبەگi مەن  اۆتوردىڭ ەتنوگرافيالىق ەكسپەديتسيا بارىسىندا بەلگiلەپ العان دەرەكتەرiمەن جارىستىرا بەرسەك مىناداي (سۋرەت N 2. سۇيەك بولiكتەرiن شارتتى بەلگiلەرمەن قوسا لاتىنشا جانە ورىسشا اتاۋلارى جاقشا iشiندە بەرiلدi): سۇيەكتi  قولعا العان ادام جاۋىرىننىڭ توقباس جiلiككە جالعاسقان "قازان" اتالاتىن شۇڭقىرىنا (ا) (cavitas glenoidalis - سۋستاۆنايا ۆپادينا) قاراپ ءۇي يەسiنiڭ ىرىس نەسiبەسiن شامالايدى. ول تەرەڭ بولسا شاڭىراقتىڭ ىرىسى سوعۇرلىم مول، ياعني "قازانى تولى" بولادى. جاۋىرىننىڭ قارا قابىرعامەن بەتتەسiپ تۇرعان بەتiنiڭ ورتاسىنداعى ويىسى (قازاقتار الاقان اتاعان، fوssa subscapularis-پودلوپاتوچنايا يامكا) (s) "مالدىڭ قوراسى" ياعني مال داۋلەتiنiڭ كورسەتكiشi. ول قانشالىقتى ۇلكەن بولسا، "قوراعا مال تولى", ياكي مالدى - اۋقاتتى بولادى دەپ تۇسiنگەن. ال ونىڭ جيەگiندەگi تiلشەلەرi (s11) وتاعاسىنا كۇتiلەتiن شىعىندى بiلدiرەدi. جاۋىرىننىڭ العا قاراعان قوبىلى قىرىن (incisura margae cranialis - ۆىرەزكا كرانيالنوي چاستي) "جال نەمەسە قىر" (bd) دەپ اتاپ، تۇيە جولىنىڭ ("قارا جول" دەگەن گ. پوتانين بەلگiلەۋiندە) كورسەتكiشiنە بالايدى. ال ونىڭ ۇشى "قۇلاق" (d), وعان قاراما - قارسى جاتقان سول جاق بۇرىشى "ماڭداي" (g) اتالىپ، "قوي جولىنىڭ" كورسەتكiشi دەلiنەدi. جاۋىرىننىڭ ارتقى قىرى (bg) (كاۋدالنىي كراي) "مال ءجۇرiسiنiڭ كورسەتكiشi", ياعني وتاعاسىنا جۇيرiك، جورعا ات بiتەتiندiگiن كورسەتەدi.

جاۋىرىن قىرىنىڭ (rr) (spina scapulae - گرەبەۆيدنايا وست پوتانيندە "ارقالىق" دەلiنگەن) شەمiرشەككە قاراي سۇيiرلەنگەن بولiگi "سيىر جولىنىڭ" (r1) ولشەمi جانە ونىڭ ورتاسىنداعى تومپەك (ر) (بۋگور وستي - tuber spinae) مال يەسiنە بiتكەن مال داۋلەتiنiڭ قانشالىقتى باياندى بولاتىندىعىنىڭ بەلگiسi دەپ توپشىلاعان. جاۋىرىن قىرىنىڭ موينىنا جاقىن جەردەگi يمەكتەلە بiتكەن بولiگi "قۇستۇمسىق" (t) (اكروميون) مال ءوسiمiنiڭ كورسەتكiشi, بىلايشا ايتقاندا، وعان قاراپ مال يەسiنiڭ مال - جانى تەز ارادا وسەتiن، وسپەيتiندiگiن شامالاعان21.

سىباعاعا تارتىلعان جاۋىرىننىڭ سىرتقى پiشiنiنە قاتىستى قازاقتاردىڭ بولجامى بiر - بiرiنەن الشاق ەمەس: "جاۋىرىن ەتەكتi بولسا ءۇي يەسiنiڭ قويى كوپ بولادى، قولعا iلiنەتiن جەرi iرi بولسا تۇيەلi بولادى; قىرلى بولسا جىلقىسىنان جۇيرiك شىعادى; شۇڭقىرلى بولسا قازانى تولى بولادى، ال جاۋىرىندى ورتاسىنان جارىپ جەرگە تاستاعاندا قادالىپ تۇسسە، اتى ولگەن بiر جولاۋشىعا ات كەزدەسەدi"22.  جورامال جاساعان سوڭ بالشى  تورگە قاراپ وتىرىپ ەسiككە قاراي قولىنداعى جاۋىرىندى لاقتىرادى جانە ول ەسiكتiڭ ماڭدايشاسىنا تيسە وندا ايتقانى ءدوپ كەلەدi دەپ  سەنەدi 23.

باسقا جۇرتتارداعى جاۋىرىن بولجامىنىڭ قازاقتارداعىمەن ۇقساس قىرلارى كوپ: وڭتۇستiك سiبiردەگi تولەڭگiتتەردە قوي جاۋىرىنىنىڭ سىرتقى قىرى بالا جولىن، ارتقى قىرى -  ادامنىڭ تاعدىرىن، ال بۋىن ويىسى - ءۇيدiڭ قازانىن ياعني ىرىسىن كورسەتەدi دەيدi24. موڭعولداردا وسىعان ۇقساس تۇسپالدار بار جانە ونىڭ وتقا قاقتاعانىن "قارا جاۋىرىن", ال وتقا ۇستاماعانىن "اق جاۋىرىن"  اتايدى25. ولاردا حIح ع. سوڭى حح ع. باسىنا دەيiن جاۋىرىنشىلىق ساقتالعان، كiندiك ازيانىڭ بۋدديزم تارالعان وڭiرلەرiندە - موڭعوليا، تۋۆا جانە جوڭعاريا وبالارىندا تيبەت جازۋىمەن ماني - دۇعا جازىلىپ، جiپپەن قوساقتالعان جاۋىرىندار كوپ كەزدەسەدi26. بۇرىندار موڭعولدار مەن التايلىقتار جاۋىرىنمەن بولجاپ قانا قويماي ونىڭ جالپاعىن - سۇق ساۋساقپەن شەرتiپ، كۇش سىناسقان، سوڭعىلارى قاتىن وزەنiنiڭ ەكi جاعاسىنا جاۋىرىندى لاقتىرىپ ماشىقتانعان27. بۇل ەرەكشە دەپ تانىلعان سۇيەكتiڭ كەيiنگi زامانداردا  ماڭىزىنىڭ تۇرلەنۋiنە جاتادى.

قازاقتاردا جاۋىرىنشىلىق ونەردi پiر تۇتقانى سونشالىق، جاڭا تۋعان بالانى ءاۋ باستا جاۋىرىنمەن (كەيدە قوياننىڭ جاۋىرىنىمەن) "اۋىزداندىرىپ", جاستىعىنىڭ استىنا تىعىپ قويسا، ول وسە كەلە "جاۋىرىنشى" بولادى دەپ سەنگەن. ونداي جاۋىرىندى جىل سايىن مايلاپ وتىرادى جانە ساندىقتا ساقتايدى28.

جاۋىرىن مۇشەسi قازاقتىڭ اس-تاعامدار مادەنيەتiندە سۇيەكتەردiڭ ەڭ كادەلiسiنiڭ بiرiنە سانالادى جانە ەتi جەلiنiپ مۇجiلگەن سوڭ ونى سىندىرماي تۇرىپ (جولىن اشۋ دەگەنi بولار - ب.ح.) يتكە تاستاۋ كۇنا دەپ ەسەپتەگەن (بۇل موڭعولداردا وسىلاي)29. "جاۋىرىن جولىن اشۋ" ءۇي يەسi مەن ۇلدارىنا پارىز (ول بوگدەلەرگە رۇقسات ەتiلمەيدi) جانە ونى ورىنداماعان ەر ادامنىڭ جولى بوگەلiپ، تۇيىقتالادى دەيدi حالىق سەنiمiندە. بۇل عۇرىپتى "اتىنان ايىرىلىپ قالعان جiگiتتiڭ جۇگەنiنiڭ شىلبىرى جولى اشىلعان جاۋىرىنعا iلiنiپ توقتاپ قالعان ەكەن" دەگەن اڭىزبەن بايلانىستىرادى30. ونىڭ جالپاق تۇسىنان "قازانىنا" قاراي پىشاقپەن تiلگەندەگi تiلiنۋ مولشەرi جانۇيانىڭ كiرiسi پەن شىعىنىمەن تۋرا بايلانىستى دەپ توپشىلايدى. جاۋىرىننىڭ جولىن تۇندە اشسا "ۇرىنىڭ جولى بولادى، ياكي سول ءۇيدiڭ مالى ۇرلانادى" دەپ تىيىم ەتەدi. ولiككە سويعان مال مەن نىسانالى مال جاۋىرىنى سىندىرىلمايدى.31

موڭعولداردا ريتۋالدىق تاعامدا ەڭ قۇرمەتتi مۇشەگە سانالاتىن "جاۋىرىننىڭ ەتiن جەتپiس ادام جەيدi" دەگەن قاعيدا بويىنشا ەتiن تولىعىمەن ۇلەستiرەدi. بiراق تiسپەن جۇلىپ جەۋدi (مۇنداي عۇرىپ تۇركi حالىقتارىندا جامباس سۇيەككە قاتىستى بەرiك ورنىققان) جانە ناعاشىسىنىڭ جانىندا ونى قولىنا ۇستاۋدى كۇناعا سانايدى. سۇيەكتiڭ كۋلتتىق سيپاتى ونى جۋاس اتتاردىڭ جالىنا تاعاتىن ساقتاندىرۋشى تۇمارلىققا اينالدىرعان32. قازاقتار قوي جاۋىرىنىنىڭ ساقتاندىرۋشىلىق "قاسيەتiن" مىناداي ماقساتتاردا قولدانعان: اتتىڭ توقىمىنىڭ اراسىنا تۇمار ورنىنا جاسىرىپ تiككەن، ايعىردىڭ جالىنا بايلاعان، مال مەن بالانىڭ اۋىرعان كەزiندە موينىنا تاققان33. Cيىر مەن جىلقى جاۋىرىنىن ءالiپبي جازۋ مەن ۇستالار قۇرالىنا قولدانعان34.

گ.H. پوتانيننiڭ قوبدا قالاسىندا ۇرانقاي باقسىسى تابىن-ساقالدىڭ اۋزىنان جازىپ العان جاۋىرىنمەن بولجاۋ مالiمەتi قازاقتارداعى تۇسپالمەن جاقىن كەلەدi. نەگiزگi بولجامدار قىرارتى ويىسىندا (fossa  infraspinata - زاوستنايا يامكا) (U) پايدا بولعان سىزات، بەدەر جولاقتارعا بايلانىستى جورامالدانادى. مۇندا جاۋىرىننىڭ قۇستۇمسىعى (t)  تۇسىنداعى سىزات "قۋانىش", باۋىزداۋىنداعىسى (ۆۆ) "كiرiس", ارقالىعىنداعىسى "ۇلكەن مانساپ" دەگەن. سونىمەن بiرگە وندا "وت پاتشاسى", "باي (قوعامداعى الەۋمەتتiك سوسلوۆيە - كەدەي، ورتا اۋقاتتى ادامداردىڭ) وتى", جول، ىستىق (سۋىق), شايتاننىڭ ورنى، ولجا، الىس ساپار دەگەن ۇعىمدارعا ورىن بەرiلگەن35.

"جاۋىرىنمەن بولجاۋ" موڭعول يمپەرياسىنىڭ مەملەكەتتiك يدەولوگياسىندا دا ورىن العان. موڭكە حان ورداسىندا بولعان جيھانكەز گيلوم دە رۋبرۋكتىڭ مالiمەتi بويىنشا حان اتقان تاڭدى ەڭ اۋەلi جاۋىرىنمەن بال اشۋمەن باستاعان. ءۇش دانا  جاۋىرىندى قولىنا ۇستاپ، نيەت ەتكەن iستەرiن ويىنا الىپ، ءتاۋ ەتiپ بiراز وتىرادى. مۇنان سوڭ قىزمەتشiلەرi ارنايى ۇيدە سۇيەكتi ورتەپ حانعا اكەلiپ كورسەتەدi. ولاردىڭ اراسىندا تىم بولماسا بiرەۋi ۇزىن بويىمەن سىزات جولاق تۇسە كۇيگەن بولسا نيەت ەتكەن iسiنiڭ جولى اشىق دەپ قابىلداعان. ال جاۋىرىندا كولدەنەڭ نەمەسە ومالىپ ورتەنگەن بولسا ويلاعان iسiنەن باس تارتاتىن بولعان36. ي. بەرەزيننiڭ زەرتتەۋiندەگi جوشى ۇلىسىنىڭ جادiگەر حاتتارىنىڭ بiرiندە جاۋىرىننىڭ قىرى بار بەتiنiڭ ءار بولiگiنە كونە ۇيعىر جازۋىمەن موڭعولشا سوزدەر بەلگiلەنگەن. وندا جاۋىرىن قازاندىعىنا جاقىن مويىن تۇسىنىڭ سول جاعىنا موڭعولشا حالۋن (ىستىق), وڭ جاعىنا دايسان (دۇشپان) ونان تومەندە قىرىنىڭ شەتiن اينالدىرا بiر-بiرiنە قاراما-قارسى سيممەتريالى تۇردە ەرلەگ (پەرiشتە) -  تەنگري ء(تاڭiر) جانە حالۋن (ىستىق) - حۇيتەن (سۋىق),  تەنگەر ء(تاڭiرi) - بۋرحان (بۇرقان) سوزدەرi جازىلعان. جاۋىرىن قىرىنىڭ شاۋىپ تەگiستەگەن جوعارعى تۇسىنا لۋس (جىن پەرi) - بۇرقان (بۋرحان), تومەنگi جاعىنا قىر (يرمەگ) - قويناۋ ء(وۆور) دەپ جازىلعان دا ونان تومەندە قىردىڭ ەڭ تومەنگi تۇسىندا زايااگاچي، ياعني تاعدىردىڭ جازمىش يەسi دەپ جازىلعان37. (سۋرەت N3) مۇندا دۇنيەتانىمدىق جانە دiني-يدەولوگيالىق قاعيدالاردىڭ ەل باسقارۋ iسi مەن استرولوگيالىق نەگiزگە ارقاۋ بولعاندىعى مەن ءداستۇرلi دiني ۇعىمدارمەن  سينكرەتتەلگەنi بايقالادى.

شىعىستىق دۇنيەتانىمدىق فيلوسوفيا مەن كوشپەلiلەردەگi مال سۇيەگiنە قاتىستى كۋلتiن شەندەستiرەر بولساق جاۋىرىن ەتەگi كونە موڭعولدار سەنiمiندە "تەنگەر'' ء(تاڭiر) اتالىپ، عالامدىق باعىت-باعداردىڭ تەرiسكەي باعىتىنا، ال قازان شۇڭقىرىن "گازار"(جەر) نەمەسە تۇستiك باعىتقا بالانادى. قىرارتى ويىسى (fossa  infraspinata - زاوستنايا يامكا) (U)  جاعىن سۋىق نەمەسە وگەي جاعى (كۇنشىعىس باعىتىن كورسەتەدi دەيدi), قىرالدى ويىسىن (fossa  supraspinata - پرەدوستنايا يامكا) (V) ىستىق جاعى نەمەسە بال اشۋشىنىڭ ءوز جاعىنا تەليدi (بۇل كۇنباتىس جاق دەلiنەدi). اتالعان باعىتتارعا شىعىس فيلوسوفياسىنىڭ تاعاندىق ەلەمەنتتەرiن سايكەستiرسە اتالعان رەتپەن وت، سۋ، اعاش، تەمiرتەك (مەتالل) ەلەمەنتتەرiنە ءدوپ كەلەدi38. بۇل قازاقتىڭ قۇمالاقپەن بال اشقاندا قۇمالاق تۇسكەن شارشىداعى وڭ قول جاق قاتارىن ء"وز جاعى", ورتاڭعى قاتاردى "جول", سول جاق قاتارىن "دۇشپان جاعىنا" بالاۋىمەن ۇندەس 39.

جاۋىرىنعا قاتىستى مالiمەتتەر مەن دەرەكتەردەگi ساكرالدىق فۋنكتسياسىنا قاتىستى تانىمنىڭ تۇپنەگiزiن كونە دۇنيەتانىمدىق-فيلوسوفيالىق  قاعيدادان iزدەسەك ونىڭ شىعىستىق نەگiزبەن استاساتىندىعىن بايقاۋ قيىن ەمەس. شىعىستىق فيلوسوفيا قاعيدالارىنىڭ ەلەمەنتتەرiنiڭ جاندى ورگانيزمدەگi كورiنiس تابۋى بويىنشا مال سۇيەگiنiڭ كۇن ساۋلەسi تۋرا تۇسەتiن بولiگi "ين", ال كولەڭكە تۇسەتiن بولiگiن "يان" سيپاتتا دەپ ەسەپتەلەدi. جاۋىرىن كوكiرەك تۇسىندا ورنالاسقان سەبەپتi "يان" سيپاتتا بولسا دا ونىڭ تومەنگi بولiگi, ياعني، ەتەگi "ين", ال جوعارعى بولiگi - قازان ويىسى "يان" سيپاتتا بولادى. جاۋىرىنىنىڭ پiشiنi مەن سۇيەك بiتiمiنە (قابىرعا، ومىرتقا سانى مەن پiشiنi دە) مالدىڭ مiنەز-قۇلىعى، بيولوگيالىق قايسارلىعى تۋرا بايلانىستا بولۋىن باجايلاعان كوشپەلiلەر ونىڭ بۇل ەرەكشەلiگiن مال يەسiنiڭ جازمىشىمەن، ياعني داۋلەت بايلىعىمەن ساباقتاستىرعان. شىنىمەن-اق، بيولوگيالىق تۇرعىدان قايسار، جاقسى سۇرىپتالعان مال تۇقىمى تابيعاتتىڭ ءار ءتۇرلi فاكتورلارىنا قارسى تۇرا الادى، سولايشا ءوسiپ-ونۋگە مۇمكiن بولادى. سول ارقىلى مال يەسiنiڭ "ىرىسى تاسىپ", داۋلەتi مولايادى، ءارi باياندى بولادى. بۇل قاراپايىم تابيعات زاڭدىلىعىنىڭ  كوشپەلiلەردەگi "مالىم - ارىمنىڭ ساداعاسى", "مال، مالدان كەيiن ال" دەپ كەلەتiن تiرشiلiك قاعيداسىنا اينالۋى مەن ادامنىڭ تاعدىر - تالايىمەن ساباقتاستىرىلعان جانە سولايشا تiرشiلiك قاعيداسىنىڭ باستى ۇعىمدارى  مال دەنەسiندەگi ەڭ "قاسيەتتi" سۇيەك جاۋىرىننىڭ "بەتiنە" توپتاستىرعان دەۋگە نەگiز بار.

زەرتتەۋشiلەر جاۋىرىنمەن بال اشۋدى "جەر وسiنiڭ اينالۋ باعىتىنىڭ شيرىعۋىنا نەگiزدەلگەن قوزعالىستاعى دەنەلەر مەن ادام وي - تۇيسiگiنiڭ ۇشتاساتىن شەكاراسىنا" بالايدى40. جاندى ەتيكانىڭ ەكوتەريكالىق قاعيدالارى بويىنشا سالىنعان پەتروگليفتەردەگi جانۋارلاردىڭ اناتوميالىق، توپوگرافيالىق كەسكiندەلۋi, شىن مانiندە، نوۋمەنالدىق اۋقىمدا. باعزىداعى ادامدار وعان اسەر ەتە وتىرىپ، ادام مەن جانۋاردىڭ ەنەرگياسىن وزگەرتۋگە بولادى دەپ توپشىلاعان41. بۇل كوزقاراس كانت فيلوسوفياسىنداعى قۇبىلىستاردىڭ پراكتيكا ءۇشiن قولى جەتپەيتiن، ويلاۋ ارقىلى ءتۇسiنiپ تانۋعا كەلمەيتiن، دەربەس بولادى دەگەن نوۋمەنالدىق قاعيداسىمەن استاس ەكەندiگiن بايقاتادى.

كونە سەنiم-نانىمنىڭ جاڭعىرىعى كوشپەلiلەر مادەنيەتiنiڭ ايشىقتى ەلەمەنتتەرiنiڭ بiرi  -  قوي جاۋىرىنىمەن بال اشۋ، بولجاۋ مال سۇيەگiنiڭ سيقىرلى كۇشiنە سىيىنۋدان تۋعان  جانە ورتاازيالىق ءتۇپ نەگiزدەن، تiپتەن حۇننۇلەر زامانىنان باستاۋ الادى جانە ول ۇستiمiزدەگi عاسىردىڭ باسىنا دەيiن جەتكەن42.

باعزىداعى مادەنيەتتiڭ سارقىنشاعى (رەليكتەرi) وسىلايشا ارحايكالىق سيپاتىن ساقتاي وتىرىپ، ءداستۇرلi رۋحاني مادەنيەتiمiزدە بەرiك ورنىعۋى  -  ءتورت تۇلiكتi ەستەتيكالىق دەڭگەيدە تانىپ اسپەتتەلۋiندە جانە يدەولوگيالىق قاعيدالارمەن، اس-تاعامدار جۇيەسiنiڭ مادەني قىزمەتiمەن استاسىپ كiرiگiپ كەتۋiندە جاتسا كەرەك.

باباقۇمار حينايات، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

«اباي-اقپارات»

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: «جاۋىرىننىڭ ساكرالدى قىزمەتiنiڭ تاريحي - ەتنومادەني سەمانتيكاسى»

1 كازاقستان تاريحى. كونە زاماننان بۇگiنگە دەيiن. ءتورت تومدىق. - الماتى، 1996. I. توم. - 210-212 بب.

2 1972 ج. جازىلعان ەسكەرتكiش كۋاگەردiڭ دەرەگi بويىنشا. بۇل دەرەكتەردi بەرگەن بەلگiلi ارحەولوگ ز. ساماشەۆقا اۆتور ريزاشىلىعىن بiلدiرەدi.

3 حوزيايستۆو كازاحوۆ نا رۋبەجە حIح-حح ۆەكوۆ: ماتەريالى ك يستوريكو-ەتنوگرافيچەسكومۋ اتلاسۋ. - الماتى، 1980. - س. 42.

4 مارگۋلان ا.ح. بەگازى-داندىباەۆسكايا كۋلتۋرا تسەنترالنوگو كازاحستانا. - الماتى، 1979. - سس. 257-260, 319-323; ليتۆينسكي ب.ا.، سەدوۆ ا.ۆ. كۋلتى ي ريتۋالى كۋشانسكوي باكتري. پوگرەبالنىي وبرياد. -م.، 1984. - سس. 54-168.

5 مارگۋلان ا.ح. وتچەت و رابوتاح تسەنترالنو-كازاحستانسكوي ارحەولوگيچەسكوي ەكسپەديتسي ۆ 1947 گ. // يزۆەستيا ان كاز سسر. سەريا ارحەولوگيچەسكايا. ۆىپ. 2. - الماتى، 1950. - س. 16; سنەسارەۆ ت.پ. رەليكتى دومۋسۋلمانسكيح ۆەروۆاني ي وبريادوۆ ۋ ۋزبەكوۆ حورەزما. - م.، 1969. - سس. 309-317; باياليەۆا ت.ج. دويسلامسكيە ۆەروۆانيا ي يح پەرەجيتكي ۋ كيرگيزوۆ. - فرۋنزە،1972. - سس. 40-46; بايپاكوۆ ك.م. كۋلت بارانا ۋ سىردارينسكيح پلەمەن. - ارحەولوگيچەسكيە يسسلەدوۆانيا درەۆنەگو ي سرەدنەۆەكوۆوگو كازاحستانا. - الماتى، 1980. - سس. 32-45.

6 كادىرباەۆ م.ك.، كۋرمانكۋلوۆ ج. كۋلتۋرا سكوتوۆودوۆ ي مەتاللۋرگوۆ سارى-اركي. - الماتى، 1992. - سس. 165-173.

7 شوقپارۇلى د. "تايجاقىدان تاراققا دەيiن".-ەر قاناتى (جيناق). - الماتى، 1987. - 278-299 بب.

8 قازاق تiلiنiڭ تۇسiندiرمە سوزدiگi. IV توم. - الماتى، 1979. - 28 ب.; مولدوباەۆ ي.ت. ماناس-يستوريكو-كۋلتۋرنىي پامياتنيك كىرگىزوۆ. - بيشكەك، 1995. - سس. 239-242; "دالنى ۇزلەگ ورشۆوي" حەمەەح حوەر زۋراگ. -مونگولىن ءبوو مورگولين دايلاح تاحيلگىن سوەل. - ءحوح حوتو، 1991. - 400-401 حح ( جاۋىرىن ساۋەسi اتتى ەكi قولجازبادان )

9 تۋرسۋنوۆ ە. جاۋرىنشى-ناچالنىي ەتاپ سلوجەنيا جىراۋ// كۋلتۋرا كوچەۆنيكوۆ نا رۋبەجە ۆەكوۆ (حIح-حح، حح-ححI): پروبلەمى گەنەزيسا ي ترانسفورماتسي. - الماتى، 1995. - سس. 296-301.

10 سەيدiمبەك ا. قازاق الەمi (ەتنومادەني پايىمداۋ). - الماتى، 1997. - 197-198 بب.

11 تۋرسۋنوۆ ە. اتالعان ەڭبەك. - 296-301 بب; "دالنى ۇزلەگ ورشۆوي" حەمەەح ... - 400-401 حح

12 احمەتجانوۆ ق.س. جاراعان تەمiر كيگەندەر (باتىرلاردىڭ قارۋ-جاراعى، اسكەري ونەرi, سالت-داستۇرلەرi). - الماتى، 1996. - 203-204 بب.

13 كوپەەۆ م.ج. ولجاباي باتىر //ابىلاي حان - تاريحي جىرلار. جيناقتى قۇر.: س. ءداۋiتوۆ. - الماتى، 1993. - 327-343 بب.

14 رادلوۆ ۆ.ۆ. يز سيبيري (سترانيتسى دنەۆنيكا). - م.،1989. - س. 305; قازاقتارداعى جامباسقا، قىرعىزداردا تۇمارلىققا ارنالاتىن قارى جiلiككە تiس تيگiزبەي  دايىندايدى. ابرامزون س.م. كيرگيزى ي يح ەتنوگەنەتيچەسكيە ي يستوريكو-كۋلتۋرنىە سۆيازي. - فرۋنزە، 1990. - س.316.

15 ۆاليحانوۆ چ.چ. سوبرانيە سوچينەني ۆ پياتي توماح. - الماتى، 1984. توم.I. - س. 212.  ش.ۋاليحانوۆتىڭ قازاق تiلiندە جارىق كورگەن تاڭدامالىسىندا بۇل جولدار اۋدارما اعاتتىعىنان نەمەسە تەحنيكالىق سەبەپتەرمەن كەرiسiنشە بەرiلگەن: "جاۋىرىندى وتقا تاستاعاندا، وشاقتىڭ جانىندا تەمiر جاتۋعا (؟) تيiس" دەلiنگەن (قار.: ءۋاليحانوۆ. ش. تاڭدامالى.  - الماتى، 1985, -159-ب).

16 رادلوۆ ۆ.ۆ. يز سيبيري (سترانيتسى دنەۆنيكا). - م.،1989. - س.305; انادولى تۇرiكتەرi بويىنشا مالiمەت تۇركيالىق كەنان ياۆاننان 1960 ج.ت.

17 ءۋاليحانوۆ ش. تاڭدامالى. - الماتى، 1985. - 159-ب.

18 كاتانوۆ ن.ف. سرەدي تيۋركسكيح پلەمەن. - سپب.، 1894. - س.12.

19 پوتانين گ.H. وچەpكي سەۆەpو-زاپادنوي مونگولي. Pەزۋلتاتى پۋتەشەستۆيا يسپولن. ۆ 1876-1877 گگ. پو پوpۋچەنيۋ يPگو. - سپب.، 1881. ۆىپ. II (ماتەpيالى ەتنوگpافيچەسكيە). - س. 91. تابليتسا حIح.  فيگۋرا 38.

20كارۋتتس ر. سرەدي كيرگيزوۆ ي تۋركمەن نا مانگىشلاكە. - سپب.، 1910. پەرەۆود ە. پەتري. - س. 136. (سiلتەمە Andree Boasتىڭ "Scapula minta" ماقالاسىنان (Memوrial volume. New York. 1896 -ح.ب.)

21 پوتانين گ.H. اتالعان ەڭبەك. - س.91; اۆتوردىڭ تۇزدiك ەتنوگرافيالىق ەكسپەديتسيا جازبالارىنان. دەرەك بەرۋشi قيسا قويشىبايۇلى (1909ج. ت. موڭعوليا), قينايات قادىرۇلى (1937 ج.ت. موڭعوليا).

22 تولەۋباەۆ ءا. قازاقتىڭ مال شارۋاشىلىعىنا بايلانىستى كەيبiر كونە سەنiمدەرi // ۆەستنيك ان كاز سسر. - الماتى، 1984. N12.  - 12, 56-59 بب.

23 پوتانين گ.H. اتالعان ەڭبەك. - س. 90.

24 كاتانوۆ ن.ف. سرەدي تيۋركسكيح پلەمەن. - سپب.، 1894. -س. 5-6.

25 مونگولىن ءبوو مورگولين دايلگا تاحيلگىن سوەل. - ءحوح حوتو،1991. - 400- 401 ح.

26 ميحايلوۆ ت.م. يز يستوري بۋرياتسكوگو شامانيزما (س درەۆنەيشيح ۆرەمەن پو ح¶III ۆ). - نوۆوسيبيرسك، 1980. - س. 244; Erika und Manfred Taube. Schamanen und Rhabsoden. Die geistige kulture der alten Mongelei. - Leipzig, 1983. - 53-62 pp.

27 پوتانين گ.H. اتالعان ەڭبەك. - س. 90.

28 شاحانوۆا ن.ج. 1998. مير تراديتسيوننوي كۋلتۋرى كازاحوۆ (ەتنوگرافيچەسكيە وچەركي). - الماتى، 1998. - س. 134.

29 پوتانين گ.H. اتالعان ەڭبەك. - س. 90; مونگول ەس زانشلىن يح تايلبار تول. -ۋلاانبااتار، 1992. - 302 ح.

30 "انا تiلi" گازەتi. 1992. N 1.

31 قاتران د. موڭعولياداعى قازاقتاردىڭ ءداستۇرلi تاعامدار جۇيەسi. تاريح ع. ك. دارەجەسiن الۋ ءۇشiن ۇسىنىلعان ديسس. قولجازباسى. - الماتى، 1996. - 115 ب.

32 مونگول ەس زانشلىن يح تايلبار تول. تەرگۇۇن بوت. ەمح.: اريااسۇرەن چ، نيامبۋ ح. -ۋب.،1992. - 549- ح (موڭعول سالت-داستۇرلەرiنiڭ ماعۇلماتناماسى). سۇيەكتiڭ مۇنداي ساقتاندىرۋشى قاسيەتiنە قاتىستى عۇرىپ تۇرiك حالىقتارىندا قارى جiلiككە بايلانىستى بەرiك ورىن العان. قاراڭىز:ءۋاليحانوۆ ش. تاڭدامالى.  - الماتى، 1985. - 186-ب.; ابرامزون س.م. كيرگيزى ي يح ەتنوگەنەتيچەسكيە ي يستوريكو-كۋلتۋرنىە سۆيازي. -فرۋنزە، 1990. - س. 318.

33 كارۋتتس ر. اتالعان ەڭبەك. - 131 ب. اۆتوردىڭ تۇزدiك ەتنوگرافيالىق جازبالارىنان. دەرەكتi بەرۋشiلەر: ونەرتانۋشى ت. اسەمقۇلوۆ (1955ج.ت.) جانە جۇماباي قادىرۇلى (1923 ج.ت.)

34 قر ورتالىق مەملەكەتتiك مۋزەي قورىندا كپ 1391 / 491 ساقتاۋلى

35 پوتانين گ.H. اتالعان ەڭبەك. تابليتسا حIح. فيگۋرا 39.

36 گيلوم دە رۋبرۋك. دورنود ەتگەەدەد زورچسون مين. - ۋلاانبااتار، 1988. - 173 ح. (شىعىس جۇرتتارىنا ساياحاتىم. 1965 ج فرانتسۋزشا تولىقتىرىلعان باسىلىمىنىڭ موڭعولشا اۋدارماسى)

37 بەرەزين ي. وچەرك ۆنۋترەننوگو ۋسترويستۆا ۋلۋسا دجۋچيەۆا. - سپب.، 1891. - س. 105.

38 Santaro M. ءنۇۇدلين سوەل داح ياسنى ورچلونگين تۋحاي // Bulletin IAMS News Information on Mongol Studies. Ulanbator, 1997. N1. - 121-128 pp

39 رادلوۆ ۆ.ۆ. يز سيبيري (سترانيتسى دنەۆنيكا). - م.،1989. - س.304-305; قوجاحمەتوۆا م.  ادام قۇپيا. - الماتى، 1997. - 54-130 بب.

40 Santaro M. اتالعان ەڭبەك. -126-132 pp.

41 ۋشاكوۆ ۆ.د. توپوگرافيچەسكوە يزوبراجەنيە يممۋنوكومپونەنتنىح ورگانوۆ جيۆوتنىح ۆ پەتروگليفاح // پروبلەمى وحرانى، يزۋچەنيا ي يسپولزوۆانيا كۋلتۋرنوگو ناسلەديا التايا (تەزيسى ناۋچنو-پراكتيچەسكوي كونفەرەنتسي). - بارناۋل، 1995. - سس. 144-145.

42 يشجامتس ن. رەليگيا ي ۆەروۆانيا مونگولوۆ ۆ ەدينوم گوسۋدارستۆە (حIII ۆ.) // ءتۇۇحين سۋدلال (Studia historica Mongolica). - ۋلاانبااتار، 1975. Tomus X, fasc. 20. 131-137 حح; مولدوباەۆ ي.ب. "ماناس" - يستوريكو-كۋلتۋرنىي پامياتنيك كىرگىزوۆ. - بيشكەك، 1995. - س. 240; ابدۋللين ح. جولتاي // جۇلدىز. 1999. N 5. - 99-100 بá.