Mәnerlep syrghanaudan olimpiadanyng  qola jýldegeri  Denis Tenning qaraqshylar qolynan qaytys  boluyna baylanysty ghalamtorda biraz pikirler jazyldy. Onyng negizgisi  - tәrtip saqshylarynyng júmysy talapqa say emestigi, osyghan baylanysty Ishki ister ministri Qalmúqan Qasymov jәne biraz sheneunekterdi mәrtebeli qyzmetterinen alastatu jayly talaptarmen týiindeldi. Ózining "jeke mýlkin qorghauda kórsetken erligi ýshin" Tenge "Halyq qaharmany" ataghyn beru kerek degen de úsynys boldy. Ile shala qylmystylar ústaldy, olar júmyssyz, kýnkóris ýshin avtokólik tonaumen ainalysatyn, osydan búryn da isti bolghan qandastarymyz kórinedi.

Ishki ister ministrligi qarap jatpady,  iskerligin kórsetu ýshin jýzdegen poliyseylerding qatysuymen Almaty, Taraz, Shymkent, Astana qalalarynyng avtobólshek satatyn bazarlaryn shúghyl tekserip, biznes ókilderin biraz dýrliktirdi. Osyghan baylanysty bizding sanamyzda "Olar búryn ne bitirgen?", "Úrylardyng qolynan qarapayym adam qaytys bolsa múnday dýrligu bolar ma edi?" degen sekildi sansyz súraqtar  dónbekship jatty.

Egemendik alghan 27 jyl aralyghynda qol jetken tabystarymyz az emes. Esilding sol jaghalauynda Astana boy kóterdi, jyl sayyn halyqaralyq dengeyde neshe týrli sharalar ótkizemiz. Almatyda  iri sport keshenderi salynyp qysqy Aziadany, TMD elderining ishinde birinshi bolyp Astanada EKSPO-ny ótkizdik. Qanshama  sauda oryndary, túrghyn jәne qonaqýiler boy kóterdi, kósheler tolghan shetel avtokólikteri, erteli-kesh keptelisten jýre almaysyz. Osyghan qarap halyqtyng jaghdayy jaqsy, túrmys dengeyi joghary dep oilaugha bolady. Biraq  shyntuaytqa keletin bolsaq, túraqty júmysy men baspanasy joq qanshama jastar otbasyn qúra almay Astana men Almaty jәne basqa iri qalalardyng bazarlarynda sandalyp jýr. Atalghan qalalarda salynyp jatqan zәulim túrghyn ýilerdi satyp alugha  olardyng mýmkindigi joq, bir-eki bólmeli pәterding qúny 50-60 myng AQSh dollaryna jetedi. Resmy derekter boyynsha júmyssyzdar sany 4,9 payyzdy qúraydy eken, 500 myng adamgha juyq, shynayy kórsetkish búdan әlde qayda joghary boluy mýmkin, oghan ózin-ózi júmyspen  qamtyp otyrghan eki millionnan asatyn túrghyndardy qosynyz. «Halqymyzdyng 40 payyzgha juyghy auylda túrady» - degen resmy derekke de senu qiyn. Sebebi újymsharlar men kensharlar jekeshelendirilip, taratylghannan keyin auylda mektep pen auruhana siyaqty budjettik mekemeler bolmasa, isteytin júmys qalmady. Túrghyndardyn, әsirese jastardyng kópshiligi qalagha aghyldy. Egemendikke qol jetken alghashqy jyldary olardyng jaghdayy da mәz emes edi, iri óndiris oryndary jabylyp, júmyssyzdyq beleng alghan. Kýn kóris ýshin halyqtyng kópshiligi sauda- sattyqpen ainalysyp, ala sómke kóterip, Qytaydyng arzan tauarlaryn tasydy.

Almaty qalasy men tóniregine nazar audarsanyz, batysta Úzynaghash, shyghysta Esik, teriskeyde Qapshaghaygha deyin  qaptaghan sauda oryndary, azyq- týlik bolmasa, satylyp jatqan  tauarlardyng kópshiligi Qytay men Týrkiya, Resey, Ózbekstan men Qyrghyzstan siyaqty elderden әkelingen. Sonshama egistik jer men mal jayylymdary bola túra  Belorusi pen Qyrghyzstannan sýt pen may ónimderin tasymaldaymyz. Elbasynyng ýstimizdegi jyly AQSh-qa sapary kezinde 2,7 mlrd dollargha azyq-týlik ónimderi men qyzmetter kórsetu jóninde kelisimge qol qoyylypty. Demek, biz elimizding emes, shetel ekonomikasyn kóterip jatyrmyz, múnay men metall jәne basqa shiykizattardy satudan týsken tabysymyz halyqtyng  iygiligi men túrmys jaghdayyn jaqsartugha emes, biylik basyndaghy jәne ainalasyndaghy at tóbelindey adamdar qyzyghyn kórip otyr. Mәselen, elimizding ekonomikasy túralaghan 2017 jyly Forbes tizimine engen keybir baylarymyzdyng tabysy eki ese artypty. Songhy jyldary jan basyna shaqqandaghy jyldyq tabys eki esedey qúldyrap 5 myng AQSh dollarynan aspaydy, osydan on jylday búryngha kórsetkishten eki esege juyq tómen, bizdi  Resey men Ózbekstan basyp ozdy. AQSh pen Kanada jәne kóptegen Batys Europa elderinde búl kórsetkish 100 myng dollardy qúraydy eken, bir milliardtan asa halqy bar shyghystaghy kórshimiz Qytayda 25 mynnan asady.

Ókinishke oray biz ruhany janghyryp emes, qúldyrap bara jatqan siyaqtymyz. Túraqty júmysy men baspanasy bolmaghandyqtan qanshama jastar otbasyn qúra almay jýr, qúrghandardyng  ishinde 30 payyzgha juyghy ajyrasuda. Úly Otan Soghysy jyldary Kavkazdan eriksiz kóshirilgen sheshender men bolgarlar, týrikter men azerbayjandargha, Qiyr shyghystan jer audarylghan kәristerge pana bolghan halqymyz qazir qatygezdenip ketkendey. Beysen Qúranbek jýrgizetin «Qaraket» baghdarlamasynan neshe týrli jan týrshigerlik jaghdaylardy estip kóresiz. Tapqan  3-4 balasyn tastap, kýnkóris qamy nemese jeniltektikpen qanghyp ketken kelinshekter. Jetim balalar ýilerindegi sәbiyler men jasóspirimderding kópshiligi ózimizding qaragózder, birazy egemendik jyldary shetelderge satylyp ketti. Jana tughan nәresteni saudalaghan, dәrethanagha nemese qoqysqa tastaghan, jýrip bara jatqan avtokólik terezesinen laqtyrghan da ózimizding qandastarymyz. Ghalamtorda jariyalanghan derekterge qaraghanda kәmeletke tolmaghan ýsh mynnan asa qyzdar eki qabat bolypty, onyng jartysyna juyghy búrynghy Ontýstik Qazaqstan oblysynan kórinedi.

Sot pen qúqyq qorghau  mekemeleri jәne halyqqa qyzmet  kórsetu ortalyqtary qyzmetkerlerining salghyrttyghynan japa shegip jýrgen adamdar qansha ma? Jaqynda  «Abai.kz» portalynda elimizge tanymal әnshi Qajymúrat Sheshenqúl 5 jyldan beri ózining tiri ekenin dәleldey almay jýrgenin jazdy, qaytys bolghan inisining ornyna tizimnen shyghyp qalghan. Búl oryn alghan bir ghana  kelensizdik emes. Bastauysh synypta oqityn nemeresining zorlanuy jayly әjesining aryzy boyynsha Ontýstik Qazaqstan oblysynyng qúqyq qorghau mekemeleri eshqanday shara qoldanbaghan, qylmyskerler jergilikti sheneunekterding balalary bolghan. Jaqynda osynday aqparat  tarady. Týrkistan oblysynyng Abay auylynda 22 jastaghy jigit ózin eki er adamnyng qalay zorlaghany jayly jazypty, aryzy boyynsha shara qoldanylmaghan.

Egemen elimizding qoghamynda oryn alyp otyrghan osynday kónil kónshitpeytin, tipten jan týrshiktiretin  teris qúbylystardyng basty sebebi júmyssyzdyq, bolashaqqa degen senimning bolmauy, ru men jýzge bólinu, biylik  pen qúqyq qorghau organdary men tәrtip saqshylaryn jaylaghan paraqorlyq pen jemqorlyq. Júmyssyzdyqtyng saldarynan jastar kýn kóruding qamymen neshe týrli  qylmystargha baruda. Mәselen, Almaty qalasy boyynsha ótken jyly irili úsaqty 30 mynnan asa qylmys tirkelgen, olardyng tek 40 payyzy ghana anyqtalypty. Ókinishke oray  minbelerden aitylghan әdemi sózder, ýkimettik basylymdar men telearnalardan beriletin aqparattar men naqty isterding arasynda ýlken alshaqtyq bayqalady.

Mәselen, bir jyldan asa  uaqyt "zeynetaqy kóteriledi, ol naqty enbek ótiline baylanysty qayta esepteledi" dep jar salyndy. Men ghylym doktorymyn, professor ataghym bar, zeynetke 2005 jyly 40 jyldyq júmys ótilimen shyqqan edim, 39 jyl  bir mekemede istedim. Songhy ýsh jyldaghy ailyq jalaqymnyng ortasha mólsheri 100 myng tengeden asatyn, eng bolmasa zeynetaqym 40-50 myng bolar dep oilaghan edim. № 1 tizimge sәikes maghan 10487 memlekettik jәne 3000 tenge  jәrdemaqy taghayyndaldy. Últtyq valutanyng birneshe ret qúldyrauyna jәne jyl sayynghy inflyasiyagha baylanysty 2018 jyly alatyn zeynetaqym 106630 tengege jetken edi, onyng 15 274 tengesi bazalyq, soghan bar joghy 13 000 tenge qosylypty. Salystyryp kórelik. Jaqynda  Germaniyada túratyn bir qandasymyzdyng Abai.kz portalynda otanyna ne sebepi oralmauy jayly súhbaty jariyalandy. Ol qarapayym júmys atqarghan, júmys ótili jetkilikti bolghandyqtan zeynetke erteleu, jasy 60-qa jetpesten shyghypty, ol ýshin tiyeseli qarjydan 10 payyz ústalady eken. Sony esepke almaghannyng ózinde alatyn zeynetaqysy  2 200 euro, nemese tengege shaqqanda 900 mynnan asady. Kýndelikti tútynatyn azyq-týlik pen kommunaldyq tólemderge, bir eki ret shetelge baryp, demalyp qaytuyna tolyq jetedi. Sonda túratyn jaqyndarymen birlese elimizge kelip kәsippen ainalyspaq bolghan eken, qoldau taba almapty. 2001-2007 jyldary  Enbek pen halyqty әleumettik qorghau ministri qyzmetin atqarghan, zeynetaqy taghayyndau jóninde talay bylyq shylyq jibergen Gýljan Qaraqúsova on jyldan asa Parlament deputaty bolyp otyr, qarjy salasyn basqarady. Janylmasam kezinde "on tauyghy bar  otbasy ózin ózi asyray alady" dep kókigen de osy kisi bolatyn.

Ýstimizdegi jyly  qauyrt iske asyru qolgha alynghan ekinshi bir shara - barlyq salalardy sifrlandyru bolyp túr.  Memlekettik telearnalardy qarap otyrsang jarty jyl ótpesten qol jetken nәtiyjeler jetkilikti kórinedi. Auylsharuashylyghyna kelsek, qansha egis kólemine túqym sebildi jәne miyneraldyq tynaytqyshtar qoldanyldy, janarmay júmsaldy   t.s.s. aqparattar anyqtalyp otyr. Shyndyghyna kelsek, búnyng bәri shetelderden әkelingen GPS jәne t.b. dәldigi joghary qúraldarmen jabdyqtalghan tehnikalar arqyly birneshe jyldan beri iske asyrylyp jatqan júmystar.

Densaulyq saqtau salasyna  nazar audaralyq.  Endi dәriger búrynghyday qaghaz toltyryp otyrmaydy, nauqas jayly aqparat elektrondy núsqada bolady, ortalyqtanghan jýiede saqtalmaq. Barlyq  eldi mekender ghalamtor jýiesimen qamtylghan ba, shaghyn auyldy qoyghanda, audan ortalyghynda elektrondy jýieni iygerip ketetin mamandar bar ma? Men Almaty qalasynyndaghy Preziydent әkimshiligining emhanasyna tirkelgenmin, birneshe jyl búryn ol elektrondy jýiege kóshken. Biraq ta, dәrigerding qabyldauyna kiru ýshin, kartochkandy alyp jýrgenin, eng bastysy ol seni 20-25 minut qabyldasa, 15-20 minuty kompiuterge aqparat endiruge ketedi.

Ýkimet  densaulyq salasyna kónil bólmeydi deuge bolmaydy, jylyna milliardtaghan qarajat bólinip, bekitilgen tizim boyynsha nauqastar beker dәri-dәrmektermen qamtamasyz etilude, audan men oblys ortalyqtarynda jana auruhanalar salynyp, olar zamanauy qúral jabdyqtarmen jaraqtaluda. Sóite túra ókinishke oray barlyq dәrigerlerding bilim dengeyi joghary, qyzmetterin talapqa say istep jatyr dep aita qoi qiyn. Mәselen әriptesimning júbayyna qalalyq onkologiyalyq auruhanada eki ret ota jasady, aldymen aproskopiya tәsilimen, arada on-on bes tәulik ótpey ishin jaryp, jynys pen zәr mýshelerin tolyqtay alyp tastady. Qoyghan týtikshesi birde bitelip nemese shyghyp ketip, qanshama azaptandy, jedel jәrdem shaqyrsa, onyng dәrigerlerining qolynan kelmeydi, Qalqamandaghy auruhanagha aparady. Beyshara qanshama azap kórip, eki -ýsh aidan keyin kóz júmdy, mýshkil jaghdayyn bile túra dәrigerler ekinshi otany  ne ýshin jasaghany bizge týsiniksiz.

Kóktemnen beri  júbayym qaterli isikke shaldyghyp, medisina salasynyng júmysynyng qyr-syrymen tanysyp, sifrlanrdyrudan búryn shúghyl sheshuin qajet etetin kóp týitkilder bar ekenine kózim jetti. Auru belgisi nauryz aiynyng sonyna qaray ulitradabystyq tekseruden (UZI) ótkende bayqalyp, MRT zerttegende rastaldy. Dәriger onkologiya institutynda Sergey Vladimirovich degen tәjiriybeli maman isteydi, soghan barynyz dep kenes berdi. Ol   ota jasaugha kirip ketken eken, tapjylmay eki saghattan asa kýtuime tura keldi, MRT qorytyndysyn qarasymen úiqy bezining isiginen ót joly bitelip, ol qanmen denege taralyp jatqanyn, mehanikalyq sary auru dep atalatynyn, shúghyl ota jasatu qajet ekenin aitty. Býgin beysenbi bizge qannyng dayyn analiz qorytyndylarymen keluleriniz  kerek, oghan bir-eki tәulik uaqyt ketedi, nauqas shydamauy mýmkin. Sondyqtan Syzghanov atyndaghy hirurgiyalyq ortalyqqa aparghanynyz jón bolar dep kenesin berip, bólim mengerushisining aty jónin, qaydan tabugha bolatynyn jazyp berdi. Júmys ayaqtalugha taqap qalghan, eki saghattan asa kýtuge tura keldi, jas jigit eken, erteng tanerteng alyp keliniz, birden jatqyzamyz,  tekseristen ótkizip senbige qaldyrmay ota jasaymyz dedi. Júbayym auruhanada eki aptagha juyq jatty, dәrigermen birneshe ret kezdestim, telefonmen sóilestim, qarapayymdylyghymen, sypayylyghymen, biliktiligimen nauqastargha degen iltipattyghymen este qaldy.

Aurudyng negizgi sebebi qaterli isik bolghandyqtan, ota jasalghannan  jarty ay ótkennen keyin, sol týitkilmen ainalysugha tura keldi. Túrghyndar sany eki milliongha juyqtaghan  Almatynyng qalalyq onkologiyalyq klinikasy ótken ghasyrdyng 60-70 jyldary salynghan eki qabat ghimaratta ornalasqan eken (jaqynda ghana ol ortalyq Papanin kóshesindegi 4- hirurgiyalyq keshenge kóshirildi) , koridory tar, qayda barmasang da kezek kýtip tizilip otyrghan nauqastar, kópshiligi egde adamdar,  orta jastaghylar da kezdesedi. Aldymen hirurgta boldyq, ol terapevke jiberdi, 2-3 tәulikten keyin onyng qabyldauyna kirdik. Aptasyna bir ret qana ótetin konsiliumdy onshaqty tәulik kýttik, qabyldaytyn uaqyty eki saghat, kezekte 20-gha  juyq nauqas. Júbayyma ota jasaugha bolmaytyndyqtan himioterapiya tәsilimen emdeu úsynyldy. Onkologiya instituyna bardym, bólim mengerushisi orta jasqa jetpegen qandasymyz eken, qabyldauynda bolyp joldama aldym. Kvota alu ýshin qalalyq onkologiya auruhanasyna kelsem, onda mamandar kenes berui úsynylghan eken, qol qoyylmaghan. Qaytadan institutqa keldim, tanertengi segiz ben toghyzdyng arasynda ghana mengerushini ústay alasyn. Qabyldau bólmesine kirsem, ol qol astyndaghy 4-5 qyzmetkerding apshysyn quyryp jatyr eken, aldyma ýlken adam kelip túr dep qymsynbaydy, auzynan «aq it kirip, qara iyt»  shyghady, 4-5 minut aralyghynda «v ...t» jәne «s ..a» degen sózderdi neshe ret qaytalandy. Jaghdaydy aita bastap edim, qazaqsha jete týsinbeytinin bildirdi, últaralyq tilge kóshuge tura keldi. Joldamany týzetkizip, qol qoydyryp, sol kýni qalalyq klinikadan kvota aldym. Sonymen auru belgisi bayqalghannan, nauqastyng em alugha jatqanyna deyin bir aidan asa uaqyt ótti. Osy eki arada talay nauqastarmen súhbattastym. Birneshe ay sendelip jýretinder bar eken, keybireuler sonau Atyraudan kelgen. Júbayym himiyalyq terapiyadan ótu ýshin institut auruhanasyna jatty, jana salynghan ghimarat bolsa da jaghdayy shamaly, bir bólmede 5-6 tósek, birneshe palatalarda jatqan nauqastar juynatyn jәne dәret alatyn bólme bireu ghana. Sonymen nauqastyng jatqanyna eki tәulik ótti, himiyasyn әli bastamaghan, qasynda jatqandardan súrastyryp bilse, qosymsha aqsha dәmetetin kórinedi, amalsyzdan beruge tura keldi. 7 tәulik emin aldy, auruhanadan erteng shygharamyz degen týni  ayaq astynan qan qysymy tómendep, 2-3 saghatqa juyq reanimasiya bólimining dәrigerleri kómek jasapty, ertengilikte kelsek, tamyrynan qan qúiyp jatyr eken. Bólim mengerushisi kabiynetine shaqyryp, nauqasty búdan ary ústay almaytynyn, reanimasiya bólimine jiberetinin, odan óz ayaghymen shygha qoyatyny eki talay ekenin nemese hospiske ornalastyrugha kómektesetinin, qalasaq ýige alugha bolatynyn aitty. Sonymen júbayymda auruhanadan shygharyp aldyq, bir-eki tәulikte azdap ózine keldi, núsqauda kórsetilgen dәri-dәrmekterin satyp alyp «Orbita» yqsham audanyndaghy «Mediyker Alatau»   auruhanasynda bir aptaday emdeldi, dәrigerlerding kómegimen beti beri qarady. Keyin Qytaydan kelgen tәjiriybeli dәrigerden on retten tórt kurs em alyp, densaulyghy biraz týzeldi.

Denis Tenning ólimine baylanysty Ishki Ister ministrligi men ony kóp jyldan beri basqaryp kele jatqan Qalmúqanbet Qasymovtyng atyna aitylghan syn dúrys dep oilaymyn. Songhy eki-ýsh jylda qanshama oilanyp tolghanbaghan shiyki zandar men erejeler qabyldanyp, halyqty dýrliktirdi, kópshilikting narazylyghyn tudyrdy, tipten kisi ólimderine deyin apardy. Mәselen   jol erejelerin búzghany ýshin avtokólik jýrgizushilerine salynatyn aiyppúl mólsherleri , jas sәbiyler men jetinshikterdi avtokólikpen tasymaldau, azamattardy uaqytsha tirkeu jәne t.s.s. Iri qalalarda avtokólik bólshekteri jәne basqa zattardy úrlau, esirtki tasymaldau men satu, auyldyq jerlerde malbarymtalau siyaqty qylmysty isterde tәrtip saqshylarynyng qatysy boluy mýmkin  degen kýmәnning negizi bar siyaqty. Osydan 2-3 jyl búryn maldaryn satugha Úzynaghash bazaryna әkelgen arystay ýsh oralman jigitti avtokóligimen aidalagha aparyp, óltirip ketti, estuimshe qylmysty bir adam ghana moynyna alyp, sottaldy. Negizinen búl úiymdasqan toptyng isi; ishinde tәrtip saqshylary men qúqyq qorghau organynyng qyzmetkerleri boluy mýmkin.

Denis Tenning   ólimi kópshilikti qatty tolghandyrdy. Elbasy onyng otbasyna kónil aityp, Ishki ister ministri men Bas prokurorgha qylmyskerlerdi ústap, zang boyynsha jazasyn beruge arnayy tapsyrma berdi. Qylmyskerler ústalghanymen, bizdegi kelensizdikter joyyla ma?

Múrat Qoyshybaev, auylsharuashylyq ghylymdarynyng doktory, professor

Abai.kz