22 tamyzda «Abai.kz» aqparattyq portalyna belgili qoghamdyq belsendi Talghat Qatauovtyng  "Pushkinge eskertkish qoyghan Oral Mahambetke bust te ornatqan joq" atty maqalasy jariyalaghan edi. Sol maqalagha Batys Qazaqstan oblysy әkimdigining baspasóz qyzmeti  «Oralda Isatay men Mahambetke eskertkish túrghyzylady» degen jauap berdi. Ile-shala Talghat Qatauov "Kólginovting Isatay-Mahambet eskertkishin «zapravkanyn» qasyna ornatuy - әruaqty qorlau!" degen ýndeu jariyalady. Oghan Batys Qazaqstan oblystyq Mәdeniyet basqarmasy jauap berdi.

Abai.kz aqparattyq portaly osy mәseleni indete jaza bastaghany sol edi, bizge Altay Kólginov basqaratyn oblystaghy olqylyqtar turaly maqalalar qarsha borady. Basty kótergen mәselemizden auytqymayyq degen niyetpen әzirge belgili jurnalist Tihon Álipqalidyng myna bir maqalasyn oqyrman nazaryna úsynudy jón sanadyq.  

Abai.kz aqparattyq portaly

Bizding ónirde XIX ghasyrdyng otyzynshy-qyrqynshy jyldarynda biylik tizginin ústaghan Jәngir han, Baymaghambet súltandar eli men júrty ýshin aqyryp tendik súraghan halyq batyrlary Isatay men Mahambetting artyna týsip, aqyrynda, bastaryn alyp tynyp edi... Býgingi biylik basyndaghylar endi olardyng ruhtaryn qudalaugha kóshti. Qazirgi tilmen aitqanda, Jәngir – halyqty qan qaqsatqan korrupsioner bolatyn. Jerin tartyp alyp, ýsti-ýstine salyq salyp, әleumettik jaghdayyn qiyndatqasyn qalyng el, qarapayym halyqtyng han ezgisine qarsy dýr kóterilgeni – әbden zerttelip aiqyndalghan, tiyanaqty baghasy berilgen tarihy aqiqat.

Biraq qaytersin, Jәngir han kezindegidey jemqorlyq jaylaghan zaman ornady, әr dengeydegi biylikke әdildik pen aqiqatqa pysqyrmaytyn ópirim, әuleki әkim-qaralar keldi. Halyq sýiispenshiligine bólengen últymyzdyng ozyq oily túlghalary, ziyaly júrt, kýlli әleumet eki ghasyrgha juyq alqalaghan kóterilis basshylary Isatay men Mahambetke tәuelsizdik dәuirindegi biylik iyeleri teris ynghay tanyta bastady...

Bizding qazirgi әkimimiz Kólginov sekildi azamattargha halyq ókilderinen góri, eldi ezip-janshyp tonaghan, orys patshasynyng otarlyq sayasatyn qoldap, sonyng kózjúmbay qolshoqpary bolghan Jәngir han – erekshe sýikimdi, jandaryna keremet jaqyn bolyp shyqty.

Jәngir handy dәripteuge kelgende, әlgilerding «jandary» jomart, peyilderi ken. Isatay men Mahambetting ruhyn asqaqtatyp, sol arqyly eldin, júrttyn, keyingi tolqyn jas úrpaqtyng patriottyq sezimin ayalap ósiruge, órbituge, jasatyp janghyrtugha mýlde qúlyqtary joq. Bizding ónir basshylarynyng Oral qalasynda Isatay-Mahambet eskertkishin ornatu mәselesin birneshe jyldan beri sozbaqqa salyp, әri iyterip, beri tartumen jýrgeni – búghan naqty dәlel.

Qos batyrgha arnap oblys ortalyghynda enseli eskertkish ornatu bastamasyn – әueli 2012 jyldyng basynda «Isatay-Mahambet» qoghamdyq qory kótergen edi. Osy maqsatqa oraylastyryp «Oral óniri» gazetinde jariyalaghan maqalamyzgha Aqjayyq júrtshylyghy jedel ýn qosty, jan-jaqty qoldau bildirdi. Qoghamdyq ortada zor yqylasty, yntaly janghyryq (rezonans) tughyzghan son, oblys әkimdigi de qarap qalmady. Júrtshylyq jaqtaghan bastamany maqúldap, eskertkishting joba-josparyn jasau mindetin algha tartty.

Kóp úzamay jergilikti organ basshylary layyqty dep tapqan orynnyng jay-japsary, býkil erekshelikteri, mýsin ónerining zandylyqtary týgel eskerilip, oblys әkimdigining kelisimimen eskertkishting jobasy tiyanaqtylyp týzildi. Avtory anau-mynau kóshening kók attylysy emes, elimizde keng tanymal mýsinshi, respublikanyng enbek sinirgen qayratkeri Bolat Dosjanov bolatyn. Sol kezdegi oblys әkimining orynbasary  qol qoyyp, «Isatay-Mahambet» qoryna kelip týsken resmy hatta tiyisti qarjynyng budjetten tayau uaqytta bólinetini turaly habarlanghan-dy. Biraq, nege ekeni belgisiz, oblys әkimdigi tarapynan berilgen uәdening sony siyrqúimshaqtanyp ketti. 2012 jyl óte bardy. Odan keyingi jyldyng da talay aiy artta qaldy. Aytatyndary sol bayaghy: «Qarjy tabylmay jatyr, jetpey jatyr». Týsingendey, sengendey edik...

Jany bar sóz! Bizding de boljamymyz da osyghan úyalap jýrgen-di. Kóp qarjy bólingen jobadan elge, halyqqa eshqanday payda bolmasa da, әkimderding soghan qúlshynyp túratynynan sony úqqanday edik. «Isatay-Mahambet eskertkishinen de múrttaryn myqtap maylap alghysy kelgen-au» – degen oigha qaldyq...

«Aytqan qúlda – jazyq joq» demekshi, «Jýzdesu» gazetining 2013 jylghy 24 qazan kýngi sanyndaghy kólemdi maqalamda mәselening mәnisi barynsha taldanyp, el-júrtqa jariya jasaldy. Kóterilgen mәsele – eleusiz qalmady, kópshilik ýlken qoldau bildirdi. Aldynghylardyng biri bolyp, satirik jazushy, oiy ótkir otanshyl patriot Ghabbas Qabyshev ýn qosty.

Ótken 2017 jyldyng jazynda «Ýkimet búrynghy B.Dosjanovtyng jobasyn kesip-piship bekitti, qos batyrdyng eskertkishi әuelde kelisilgen BQMU-dyng aldyndaghy alangha ornatylatyn boldy, tayauda budjetten qarjy bólinbek» – degendi estigende, ýmit oty qaytadan janyp, aghyl-tegil quanghanymdy qalay jasyrayyn...

Alayda, Ýkimetting búl sheshimining jýzege asuy da – sozalandap úzay berdi.  Batyrlardyng mýsini qalanyng syrtyndaghy ainalma joldyng boyynda Shaghannyng jaghasynda... qalagha batystan kelip kiretin kýre joldyng ýstinde – Ysqyryq tauy qyrqasynda...Zashaghan kentining aumaghyndaghy oralmaly jolda ornatylmaq-mys...

El ishin keulep ketken osy sekildi qauesetter oiymyzdy oiran-topyr jasady. Sonda Ýkimetting sheshimi qayda qaldy?

Biylghy jyldyng ózinde Isatay-Mahambet eskertkishin ornatu mәselesi el-júrtty dýbiltip, әldeneshe qaytara qaralghany – aina-qatesiz shyndyq. Jyl basynda eskertkishting ornatylatyn orynyn ózgertpek bolghan oblystyq komissiyanyng otyrysyna Ýkimet bekitken jobanyng avtory B.Dosjanov ózi kelip qatysty. Ol bekitilgen eskertkish jobasynyng búryn tandalyp kelisilgen oryngha eseptelip jasalghanyn, oryn ózgerse mýlde basqa túrpattaghy eskertkish ornatu kerek bolatynyn, onday jaghdayda ózining sotqa jýginetinin mәlimdedi. Oblys әkimining orynbasary, komissiya tóraghasy Gh.Ospanqúlov zang búzugha bolmaytynyn eskerip, mәseleni talqylaudy osy jerden týpkilikti toqtatty. Sonymen oryn da, joba da ózgertilmey, eskertkish búrynghy kelisilgen qalpynda ornatylatyn boldy.

Taghdyr shirkinge ne daua, búdan keyin bir kishkene uaqyt ótkende B.Dosjanov kenetten dýnie saldy. «Ólding Mamay – qor boldyn»...

...Janadan konkurs jariyalanghan eken. «Oblystyq komissiya sol konkurstyng qorytyndysyn shygharady» – degendi kezdeysoq qúlaghym shalyp, óz erkimmen otyrysqa men de qatystym. Komissiyanyng tandauyna úsynylghan bes-alty joba túr, zalda. Sonyng ýsheuinde Isatay men Mahambet ózara renishti, ókpeli jandarday eki jaqqa qynyraya qarap qalghan. «Mynalary nesi?» – dep súrayyn. «Bireui – әuejay jaqqa, ekinshisi – Podstepnyy auylyna kóz tigip túrghan keypi ghoy» – dep týsindirdi basy-qasynda jýrgender...Múnyng naqty mәnisin – komissiya otyrysy bastalghanda bir-aq úqtym. Eskertkish endi әuejay men Podstepnoy auylynyng joldary toghysqan jerde, eki birdey benzin qúi stansasynyng túsynda ornatylmaq eken...Apyr-au, sonda halyq batyrlarynyng ruhyna jol boyyndaghy kólik qozghalysyn baqylaytyn MAY qyzmetkerining mindetin jýktemek pe? Álde, batyrlardyng ókpesine shang qaptyryp, benzin iysimen ruhtaryn ulap óltirmek pe? Onsyz da osy bizding Oralda Mahambetting ruhyn – Jәngir handay jebir-jalmauyzdyng aldynda jyghyp salghanyn kýlli halyq, qazaq ziyalylary jaqsy biledi. Endi qos batyrdy qaytara óltiruge qalay shydaugha bolar. Osy oilar basyma shapshyghan bette ornymnan qalay atyp túrghanymdy bilmeymin...

Qalanyng ishinde, halyqtyng qaynaghan ortasynda túrmaytyn bolsa, ol eskertkish ornatylmay-aq qoysyn. Aydalada túrghan eskertkish elge, halyqqa qyzmet etpeydi. Batyrlardyng monumenttik mýsini, eng aldymen, ruhymyzdy kóteruge, jas úrpaqtyng patriottyq sezimin qalyptastyrugha qajet. Anau aidaladaghy eskertkishke ózdiginen kim barady? Eskertkishting aldynda ruhaniy-tәrbiyelik, kópshilik sharalar ýzdiksiz ótkizilip jatpasa, qalanyng myng san túrghyny óz qalauymen údayy taghzym etpeytin bolsa, halyqqa, elge qanday payda?..

Ishimde osylay búrq-sarq qaynaghan dýniyeni alqa toptyng aldynda apyl-ghúpyl aqtara saldym...

«Qos batyrdyng eskertkishine qala ishinen qazir oryn tiymese, keler úrpaqtar týbinde әiteuir bir jónin shygharar, layyqty sheshimin tabar, әzirge aruaqtardy da mazalamay, bosqa qyruar qarjy da shyghyndamay, mәseleni typ-tynysh jauyp tastaghanymyz jaqsy» – dedim.

Komissiya mýsheleri, qoghamdyq belsendiler qarsylyq jasamady. Mәjiliske tóraghalyq etip otyrghan oblys әkimining orynbasary Gh.Ospanqúlov oryndy úsynys-pikirdi ónir basshysyna aityp jetkizetinin bildirdi. Eskertkishke qala ishinen layyqty oryn tabylatynyna ýmittendirdi. Artynsha oblys әkimi A.Kólginov qalanyng jәne oblystyq mәdeniyet basqarmasy basshylaryna «qala ishinen eskertkishke oryn tabyndar» – dep tapsyrma bergenin estigende, kәdimgidey quandyq.

Endi sol quanyshymyz su sepkendey basylyp, ensemiz etbetinen týsti. IYen qalanyng ishinen oryn tabylmapty. Jergilikti biylik organdary eskirtkishti benzin iysi bulyqtyrghan jol boyyna ornatugha kirisip jatyr...

Tirisinde ózderi, ólisinde ruhtary qor bolghan, qayran batyrlar-ay! Mahambet qyzghysh qúsqa: «Seni kólden aiyrghan – Lashyn qústyng ekpini. Meni elden aiyrghan – Han Jәngirding tepkini» – dep múng shaqqan edi-au...

Qos batyrdyng ruhyn qaladaghy qalyng elden aiyryp, aulaqqa qughan kimning tepkini: aqynnyng ba, әkimning be? Kýlli halyq ardaqtylarynyng ruhyn aidalagha qughan masqarany kim kórgen?!.

Álgiler el-júrt aldynda masqara úyatqa qalatynyn, tarihtyng aiyptauyna úshyraytynyn oilay ma eken, sirә?! Álde, «Shaytan alsyn, shal alsyn – Tókeng bayghús mal alsyn» demekshi, «meyli eskertkish qayda túrsa, onda túrsyn – «otkat» aqsha qaltamyzgha qúiylsyn» – degen korrupsiyalyq niyet kýsh alyp ketpese, ne qylsyn – osynday da oy keledi sorly basyma. Áytpese, sonshalyq әngýdik emes qoy: aidalagha qyruar qarjy tógetindey!
Abay hakimning «qalyng eli, qayran júrty» – sizder ne deysizder búghan?..

Tihon Álipqaliy, Qazaqstannyng qúrmetti jurnaliysi, Oral qalasy

Abai.kz