22 تامىزدا «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىنا بەلگىلى قوعامدىق بەلسەندى تالعات قاتاۋوۆتىڭ  "پۋشكينگە ەسكەرتكىش قويعان ورال ماحامبەتكە بيۋست تە ورناتقان جوق" اتتى ماقالاسى جاريالاعان ەدى. سول ماقالاعا باتىس قازاقستان وبلىسى اكىمدىگىنىڭ ءباسپاسوز قىزمەتى  «ورالدا يساتاي مەن ماحامبەتكە ەسكەرتكىش تۇرعىزىلادى» دەگەن جاۋاپ بەردى. ىلە-شالا تالعات قاتاۋوۆ "كولگىنوۆتىڭ يساتاي-ماحامبەت ەسكەرتكىشىن «زاپراۆكانىڭ» قاسىنا ورناتۋى - ارۋاقتى قورلاۋ!" دەگەن ۇندەۋ جاريالادى. وعان باتىس قازاقستان وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسى جاۋاپ بەردى.

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى وسى ماسەلەنى ىندەتە جازا باستاعانى سول ەدى، بىزگە التاي كولگىنوۆ باسقاراتىن وبلىستاعى ولقىلىقتار تۋرالى ماقالالار قارشا بورادى. باستى كوتەرگەن ماسەلەمىزدەن اۋىتقىمايىق دەگەن نيەتپەن ازىرگە بەلگىلى جۋرناليست تيحون الىپقاليدىڭ مىنا ءبىر ماقالاسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون سانادىق.  

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى

ءبىزدىڭ وڭىردە XIX عاسىردىڭ وتىزىنشى-قىرقىنشى جىلدارىندا بيلىك تىزگىنىن ۇستاعان جاڭگىر حان، بايماعامبەت سۇلتاندار ەلى مەن جۇرتى ءۇشىن اقىرىپ تەڭدىك سۇراعان حالىق باتىرلارى يساتاي مەن ماحامبەتتىڭ ارتىنا ءتۇسىپ، اقىرىندا، باستارىن الىپ تىنىپ ەدى... بۇگىنگى بيلىك باسىنداعىلار ەندى ولاردىڭ رۋحتارىن قۋدالاۋعا كوشتى. قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، جاڭگىر – حالىقتى قان قاقساتقان كوررۋپتسيونەر بولاتىن. جەرىن تارتىپ الىپ، ءۇستى-ۇستىنە سالىق سالىپ، الەۋمەتتىك جاعدايىن قيىنداتقاسىن قالىڭ ەل، قاراپايىم حالىقتىڭ حان ەزگىسىنە قارسى ءدۇر كوتەرىلگەنى – ابدەن زەرتتەلىپ ايقىندالعان، تياناقتى باعاسى بەرىلگەن تاريحي اقيقات.

بىراق قايتەرسىڭ، جاڭگىر حان كەزىندەگىدەي جەمقورلىق جايلاعان زامان ورنادى، ءار دەڭگەيدەگى بيلىككە ادىلدىك پەن اقيقاتقا پىسقىرمايتىن ءوپىرىم، اۋلەكى اكىم-قارالار كەلدى. حالىق سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن ۇلتىمىزدىڭ وزىق ويلى تۇلعالارى، زيالى جۇرت، كۇللى الەۋمەت ەكى عاسىرعا جۋىق القالاعان كوتەرىلىس باسشىلارى يساتاي مەن ماحامبەتكە تاۋەلسىزدىك داۋىرىندەگى بيلىك يەلەرى تەرىس ىڭعاي تانىتا باستادى...

ءبىزدىڭ قازىرگى اكىمىمىز كولگىنوۆ سەكىلدى ازاماتتارعا حالىق وكىلدەرىنەن گورى، ەلدى ەزىپ-جانشىپ توناعان، ورىس پاتشاسىنىڭ وتارلىق ساياساتىن قولداپ، سونىڭ كوزجۇمباي قولشوقپارى بولعان جاڭگىر حان – ەرەكشە سۇيكىمدى، جاندارىنا كەرەمەت جاقىن بولىپ شىقتى.

جاڭگىر حاندى دارىپتەۋگە كەلگەندە، الگىلەردىڭ «جاندارى» جومارت، پەيىلدەرى كەڭ. يساتاي مەن ماحامبەتتىڭ رۋحىن اسقاقتاتىپ، سول ارقىلى ەلدىڭ، جۇرتتىڭ، كەيىنگى تولقىن جاس ۇرپاقتىڭ پاتريوتتىق سەزىمىن ايالاپ وسىرۋگە، وربىتۋگە، جاساتىپ جاڭعىرتۋعا مۇلدە قۇلىقتارى جوق. ءبىزدىڭ ءوڭىر باسشىلارىنىڭ ورال قالاسىندا يساتاي-ماحامبەت ەسكەرتكىشىن ورناتۋ ماسەلەسىن بىرنەشە جىلدان بەرى سوزباققا سالىپ، ءارى يتەرىپ، بەرى تارتۋمەن جۇرگەنى – بۇعان ناقتى دالەل.

قوس باتىرعا ارناپ وبلىس ورتالىعىندا ەڭسەلى ەسكەرتكىش ورناتۋ باستاماسىن – اۋەلى 2012 جىلدىڭ باسىندا «يساتاي-ماحامبەت» قوعامدىق قورى كوتەرگەن ەدى. وسى ماقساتقا ورايلاستىرىپ «ورال ءوڭىرى» گازەتىندە جاريالاعان ماقالامىزعا اقجايىق جۇرتشىلىعى جەدەل ءۇن قوستى، جان-جاقتى قولداۋ ءبىلدىردى. قوعامدىق ورتادا زور ىقىلاستى، ىنتالى جاڭعىرىق (رەزونانس) تۋعىزعان سوڭ، وبلىس اكىمدىگى دە قاراپ قالمادى. جۇرتشىلىق جاقتاعان باستامانى ماقۇلداپ، ەسكەرتكىشتىڭ جوبا-جوسپارىن جاساۋ مىندەتىن العا تارتتى.

كوپ ۇزاماي جەرگىلىكتى ورگان باسشىلارى لايىقتى دەپ تاپقان ورىننىڭ جاي-جاپسارى، بۇكىل ەرەكشەلىكتەرى، ءمۇسىن ونەرىنىڭ زاڭدىلىقتارى تۇگەل ەسكەرىلىپ، وبلىس اكىمدىگىنىڭ كەلىسىمىمەن ەسكەرتكىشتىڭ جوباسى تياناقتىلىپ ءتۇزىلدى. اۆتورى اناۋ-مىناۋ كوشەنىڭ كوك اتتىلىسى ەمەس، ەلىمىزدە كەڭ تانىمال ءمۇسىنشى، رەسپۋبليكانىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى بولات دوسجانوۆ بولاتىن. سول كەزدەگى وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى  قول قويىپ، «يساتاي-ماحامبەت» قورىنا كەلىپ تۇسكەن رەسمي حاتتا ءتيىستى قارجىنىڭ بيۋدجەتتەن تاياۋ ۋاقىتتا بولىنەتىنى تۋرالى حابارلانعان-دى. بىراق، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، وبلىس اكىمدىگى تاراپىنان بەرىلگەن ۋادەنىڭ سوڭى سيىرقۇيمشاقتانىپ كەتتى. 2012 جىل وتە باردى. ودان كەيىنگى جىلدىڭ دا تالاي ايى ارتتا قالدى. ايتاتىندارى سول باياعى: «قارجى تابىلماي جاتىر، جەتپەي جاتىر». تۇسىنگەندەي، سەنگەندەي ەدىك...

جانى بار ءسوز! ءبىزدىڭ دە بولجامىمىز دا وسىعان ۇيالاپ جۇرگەن-ءدى. كوپ قارجى بولىنگەن جوبادان ەلگە، حالىققا ەشقانداي پايدا بولماسا دا، اكىمدەردىڭ سوعان قۇلشىنىپ تۇراتىنىنان سونى ۇققانداي ەدىك. «يساتاي-ماحامبەت ەسكەرتكىشىنەن دە مۇرتتارىن مىقتاپ مايلاپ العىسى كەلگەن-اۋ» – دەگەن ويعا قالدىق...

«ايتقان قۇلدا – جازىق جوق» دەمەكشى، «جۇزدەسۋ» گازەتىنىڭ 2013 جىلعى 24 قازان كۇنگى سانىنداعى كولەمدى ماقالامدا ماسەلەنىڭ ءمانىسى بارىنشا تالدانىپ، ەل-جۇرتقا جاريا جاسالدى. كوتەرىلگەن ماسەلە – ەلەۋسىز قالمادى، كوپشىلىك ۇلكەن قولداۋ ءبىلدىردى. الدىڭعىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، ساتيريك جازۋشى، ويى وتكىر وتانشىل پاتريوت عابباس قابىشەۆ ءۇن قوستى.

وتكەن 2017 جىلدىڭ جازىندا «ۇكىمەت بۇرىنعى ب.دوسجانوۆتىڭ جوباسىن كەسىپ-ءپىشىپ بەكىتتى، قوس باتىردىڭ ەسكەرتكىشى اۋەلدە كەلىسىلگەن بقمۋ-دىڭ الدىنداعى الاڭعا ورناتىلاتىن بولدى، تاياۋدا بيۋدجەتتەن قارجى بولىنبەك» – دەگەندى ەستىگەندە، ءۇمىت وتى قايتادان جانىپ، اعىل-تەگىل قۋانعانىمدى قالاي جاسىرايىن...

الايدا، ۇكىمەتتىڭ بۇل شەشىمىنىڭ جۇزەگە اسۋى دا – سوزالاڭداپ ۇزاي بەردى.  باتىرلاردىڭ ءمۇسىنى قالانىڭ سىرتىنداعى اينالما جولدىڭ بويىندا شاعاننىڭ جاعاسىندا... قالاعا باتىستان كەلىپ كىرەتىن كۇرە جولدىڭ ۇستىندە – ىسقىرىق تاۋى قىرقاسىندا...زاشاعان كەنتىنىڭ اۋماعىنداعى ورالمالى جولدا ورناتىلماق-مىس...

ەل ءىشىن كەۋلەپ كەتكەن وسى سەكىلدى قاۋەسەتتەر ويىمىزدى ويران-توپىر جاسادى. سوندا ۇكىمەتتىڭ شەشىمى قايدا قالدى؟

بيىلعى جىلدىڭ وزىندە يساتاي-ماحامبەت ەسكەرتكىشىن ورناتۋ ماسەلەسى ەل-جۇرتتى ءدۇبىلتىپ، الدەنەشە قايتارا قارالعانى – اينا-قاتەسىز شىندىق. جىل باسىندا ەسكەرتكىشتىڭ ورناتىلاتىن ورىنىن وزگەرتپەك بولعان وبلىستىق كوميسسيانىڭ وتىرىسىنا ۇكىمەت بەكىتكەن جوبانىڭ اۆتورى ب.دوسجانوۆ ءوزى كەلىپ قاتىستى. ول بەكىتىلگەن ەسكەرتكىش جوباسىنىڭ بۇرىن تاڭدالىپ كەلىسىلگەن ورىنعا ەسەپتەلىپ جاسالعانىن، ورىن وزگەرسە مۇلدە باسقا تۇرپاتتاعى ەسكەرتكىش ورناتۋ كەرەك بولاتىنىن، وڭداي جاعدايدا ءوزىنىڭ سوتقا جۇگىنەتىنىن مالىمدەدى. وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى، كوميسسيا توراعاسى ع.وسپانقۇلوۆ زاڭ بۇزۋعا بولمايتىنىن ەسكەرىپ، ماسەلەنى تالقىلاۋدى وسى جەردەن تۇپكىلىكتى توقتاتتى. سونىمەن ورىن دا، جوبا دا وزگەرتىلمەي، ەسكەرتكىش بۇرىنعى كەلىسىلگەن قالپىندا ورناتىلاتىن بولدى.

تاعدىر شىركىنگە نە داۋا، بۇدان كەيىن ءبىر كىشكەنە ۋاقىت وتكەندە ب.دوسجانوۆ كەنەتتەن دۇنيە سالدى. «ءولدىڭ ماماي – قور بولدىڭ»...

...جاڭادان كونكۋرس جاريالانعان ەكەن. «وبلىستىق كوميسسيا سول كونكۋرستىڭ قورىتىندىسىن شىعارادى» – دەگەندى كەزدەيسوق قۇلاعىم شالىپ، ءوز ەركىممەن وتىرىسقا مەن دە قاتىستىم. كوميسسيانىڭ تاڭداۋىنا ۇسىنىلعان بەس-التى جوبا تۇر، زالدا. سونىڭ ۇشەۋىندە يساتاي مەن ماحامبەت ءوزارا رەنىشتى، وكپەلى جاندارداي ەكى جاققا قىڭىرايا قاراپ قالعان. «مىنالارى نەسى؟» – دەپ سۇرايىن. «بىرەۋى – اۋەجاي جاققا، ەكىنشىسى – پودستەپنىي اۋىلىنا كوز تىگىپ تۇرعان كەيپى عوي» – دەپ ءتۇسىندىردى باسى-قاسىندا جۇرگەندەر...مۇنىڭ ناقتى ءمانىسىن – كوميسسيا وتىرىسى باستالعاندا ءبىر-اق ۇقتىم. ەسكەرتكىش ەندى اۋەجاي مەن پودستەپنوي اۋىلىنىڭ جولدارى توعىسقان جەردە، ەكى بىردەي بەنزين قۇيۋ ستانساسىنىڭ تۇسىندا ورناتىلماق ەكەن...اپىر-اۋ، سوندا حالىق باتىرلارىنىڭ رۋحىنا جول بويىنداعى كولىك قوزعالىسىن باقىلايتىن ماي قىزمەتكەرىنىڭ مىندەتىن جۇكتەمەك پە؟ الدە، باتىرلاردىڭ وكپەسىنە شاڭ قاپتىرىپ، بەنزين يسىمەن رۋحتارىن ۋلاپ ولتىرمەك پە؟ ونسىز دا وسى ءبىزدىڭ ورالدا ماحامبەتتىڭ رۋحىن – جاڭگىر حانداي جەبىر-جالماۋىزدىڭ الدىندا جىعىپ سالعانىن كۇللى حالىق، قازاق زيالىلارى جاقسى بىلەدى. ەندى قوس باتىردى قايتارا ولتىرۋگە قالاي شىداۋعا بولار. وسى ويلار باسىما شاپشىعان بەتتە ورنىمنان قالاي اتىپ تۇرعانىمدى بىلمەيمىن...

قالانىڭ ىشىندە، حالىقتىڭ قايناعان ورتاسىندا تۇرمايتىن بولسا، ول ەسكەرتكىش ورناتىلماي-اق قويسىن. ايدالادا تۇرعان ەسكەرتكىش ەلگە، حالىققا قىزمەت ەتپەيدى. باتىرلاردىڭ مونۋمەنتتىك ءمۇسىنى، ەڭ الدىمەن، رۋحىمىزدى كوتەرۋگە، جاس ۇرپاقتىڭ پاتريوتتىق سەزىمىن قالىپتاستىرۋعا قاجەت. اناۋ ايدالاداعى ەسكەرتكىشكە وزدىگىنەن كىم بارادى؟ ەسكەرتكىشتىڭ الدىندا رۋحاني-تاربيەلىك، كوپشىلىك شارالار ۇزدىكسىز وتكىزىلىپ جاتپاسا، قالانىڭ مىڭ سان تۇرعىنى ءوز قالاۋىمەن ۇدايى تاعزىم ەتپەيتىن بولسا، حالىققا، ەلگە قانداي پايدا؟..

ىشىمدە وسىلاي بۇرق-سارق قايناعان دۇنيەنى القا توپتىڭ الدىندا اپىل-عۇپىل اقتارا سالدىم...

«قوس باتىردىڭ ەسكەرتكىشىنە قالا ىشىنەن قازىر ورىن تيمەسە، كەلەر ۇرپاقتار تۇبىندە ايتەۋىر ءبىر ءجونىن شىعارار، لايىقتى شەشىمىن تابار، ازىرگە ارۋاقتاردى دا مازالاماي، بوسقا قىرۋار قارجى دا شىعىنداماي، ماسەلەنى تىپ-تىنىش جاۋىپ تاستاعانىمىز جاقسى» – دەدىم.

كوميسسيا مۇشەلەرى، قوعامدىق بەلسەندىلەر قارسىلىق جاسامادى. ماجىلىسكە توراعالىق ەتىپ وتىرعان وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى ع.وسپانقۇلوۆ ورىندى ۇسىنىس-پىكىردى ءوڭىر باسشىسىنا ايتىپ جەتكىزەتىنىن ءبىلدىردى. ەسكەرتكىشكە قالا ىشىنەن لايىقتى ورىن تابىلاتىنىنا ۇمىتتەندىردى. ارتىنشا وبلىس اكىمى ا.كولگىنوۆ قالانىڭ جانە وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسى باسشىلارىنا «قالا ىشىنەن ەسكەرتكىشكە ورىن تابىڭدار» – دەپ تاپسىرما بەرگەنىن ەستىگەندە، كادىمگىدەي قۋاندىق.

ەندى سول قۋانىشىمىز سۋ سەپكەندەي باسىلىپ، ەڭسەمىز ەتبەتىنەن ءتۇستى. يەن قالانىڭ ىشىنەن ورىن تابىلماپتى. جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارى ەسكىرتكىشتى بەنزين ءيسى بۋلىقتىرعان جول بويىنا ورناتۋعا كىرىسىپ جاتىر...

تىرىسىندە وزدەرى، ولىسىندە رۋحتارى قور بولعان، قايران باتىرلار-اي! ماحامبەت قىزعىش قۇسقا: «سەنى كولدەن ايىرعان – لاشىن قۇستىڭ ەكپىنى. مەنى ەلدەن ايىرعان – حان جاڭگىردىڭ تەپكىنى» – دەپ مۇڭ شاققان ەدى-اۋ...

قوس باتىردىڭ رۋحىن قالاداعى قالىڭ ەلدەن ايىرىپ، اۋلاققا قۋعان كىمنىڭ تەپكىنى: اقىننىڭ با، اكىمنىڭ بە؟ كۇللى حالىق ارداقتىلارىنىڭ رۋحىن ايدالاعا قۋعان ماسقارانى كىم كورگەن؟!.

الگىلەر ەل-جۇرت الدىندا ماسقارا ۇياتقا قالاتىنىن، تاريحتىڭ ايىپتاۋىنا ۇشىرايتىنىن ويلاي ما ەكەن، ءسىرا؟! الدە، «شايتان السىن، شال السىن – توكەڭ بايعۇس مال السىن» دەمەكشى، «مەيلى ەسكەرتكىش قايدا تۇرسا، وندا تۇرسىن – «وتكات» اقشا قالتامىزعا قۇيىلسىن» – دەگەن كوررۋپتسيالىق نيەت كۇش الىپ كەتپەسە، نە قىلسىن – وسىنداي دا وي كەلەدى سورلى باسىما. ايتپەسە، سونشالىق اڭگۇدىك ەمەس قوي: ايدالاعا قىرۋار قارجى توگەتىندەي!
اباي حاكىمنىڭ «قالىڭ ەلى، قايران جۇرتى» – سىزدەر نە دەيسىزدەر بۇعان؟..

تيحون الىپقالي، قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى، ورال قالاسى

Abai.kz