1989 jyly 22 qyrkýiekte Qazaqstanda «Tilder turaly» zang qabyldanghan. Ol zanda sol kezdegi Qazaq KSR-ning memlekettik tili – qazaq tili, al orys tili – últaralyq til dep bekitildi. Al 1998 jyldyng 20 qantarynda QR Preziydenti Núrsúltan Nazarbaevtyng jarlyghymen 22 qyrkýiek – Qazaqstan halqy tilderining kýni bolyp jariyalanghan edi.

Sol kezden bastap qyrkýiekting 22-shi júldyzy adamdar Qazaqstannyng memlekettik tili — qazaq tili ekenin eske alyp is-sharalar ótkizip keldi. Qazaq tilining Qazaqstandaghy mәrtebesi eng joghary til ekenin júrtshylyq jylyna bir ret bolsa da dәl osy kýni esine alatyn. Ótirik-shyny aralas, kóbinde joghary jaqqa esep beru ýshin 22 qyrkýiek «patriottyq» keshter men kezdesuler ótetin. Búnday is-sharanyng kóbi mektep qabyrghalarynda jәne jogharghy oqu oryndarynda úiymdastyrylatyn.

Nesin jasyramyz, 22 qyrkýiekke oraylastyrylghan merekelik keshter jylda bir jýiemen, bir ssenariymen ótip jatatyn. Ol kýni mindetti týrde Soltanmahmút Torayghyrovtyng «Sýiemin tughan tildi – anam tilin, Besikte jatqanymda-aq bergen bilim» dep bastalatyn óleni, Múqaghaly Maqataevting «Ýsh baqytym», Múhtar Shahanovtyng «tórt ana» qatarly ólenderi oqylatyn. Al kesh sony Qadyr Myrza-Álinin:

«Ana tiling – aryng búl,

Úyatyng bop túr bette.

Ózge tilding bәrin bil,

Óz tilindi qúrmette», - degen ólenimen ayaqtalatyn.

Búdan bólek, týrli oqu oryndarynda oqushylar, studentter arasynda memleket tilin úlyqtaudan týrli jarystar úiymdastyrylyp jatatyn. Jylda qaytalanyp, jattandy bolsa da osy is-sharaladyng ózi qazaq tilining nasihattaluyna ózindik ýlesin tiygizip kele jatqan. Basta aitqanymyzday jylyna bir ret bolsa da qay tilding memlekettik til ekenin adamdardyng esine salatyn.

Ókinishtisi, el biyligi qazaq tilining mandayyna búiyrghan osy baqytyn da kóp kórdi. Ózderine óte týsinikti Resey elining tiline bolmasa qazaq tiline býirekteri búra bermeytin bizding shendiler 20 jyl boyy toylanyp kele jatqan til merekesi kýnining uaqytyn ózgertip tastady. Premier-Ministr Baqytjan Saghyntaev 2017 jyly 31 qazan kýni «Qazaqstan Respublikasynda mereke kýnder tizbesin bekitu turaly» №689 QR Ýkimetining qaulysyna qol qoydy. Jana qauly boyynsha tilder kýni 5 qyrkýiekte toylanatyn bolyp bekitildi.

Til merekesining uaqytyn ózgertkende ne túr demeniz. Basta aitqanymyzday, ana tilimizdi jylyna bir mәrte bolsa da úlyqtaytyn mereke negizinen oqu oryndarynda ótetin. Bәrimiz biletindey, jana oqu mausymy qyrkýiekting biri bastalady. Al oqu jana bastalyp, bireu kelip, bireu ketip jatqan uaqytta tilder kýnin atap ótu әrkimning qolynan keletin is emes. Mýmkin endi elimizde tilder kýni mýlde atalyp ótpeytin shyghar. Endi memlekettik tilding mәrtebesin oqushylar men studentterding esine salyp otyrudyng sәti týser me eken. Jattandy bolsa da joghardaghy ólenderding jylyna bir mәrte oqylyp túrghany jaqsy edi ghoy.

Ministrlikting týsindiruinshe, elimizde tilder merekesining datasy ózgeruining sebebi — 5 qyrkýiek Alash arysy Ahmet Baytúrsynúlynyng tughan kýni bolghandyqtan, til merekesin osy kýnge belgilegen eken. Bir qarasang búl sheshim oryndy sekildi. Úly ústaz Ahmet Baytúsynúlynyng dýniyege kelgen kýnin qasterleu jón-aq. Biraq, ne ýshin til janashyrynyng tughan kýnin toylau ýshin til merekesin joyymyz kerek. 5 qyrkýiek Ahandy arnayy eske alyp, 22 qyrkýiek ana tilimizdi ardaqtap otyrsaq artyq bolyp keter me edi, әlde. Týkke túrghysyz birdeneni mereke dep toylay beretin «toyshyl» qazaq biyligining osy jerde nege sonsha tarylghany týsiniksiz.

Resmy derek boyynsha, elimizde bir jylda 46 merekelik kýn bar eken. Onyng ishinde әr kәsip iyelerining kýni, qala kýnderi de bar. Búghan 11 memlekettik merekeni qosynyz. Mine, osynday týrli mereke-meyramdar belgilep, toylaudan sharshamaytyn bizding biylikting memlekettik tilge kelgende sarandyq tanytqanyn bayqap otyrmyz. Osydan-aq, el biyligining qazaq tiline qyryn qaraytynyn angharugha bolatyn shyghar.

Quanysh Qappas

Abai.kz