Adamzat qauymy es bilip, etek japqannan beri kókten týsken tórt kitaptan bólek, jan súlulyghyn saqtap qalu, jetildiru jolyndaghy izdenster kórkem shygharmanyng aishyqty tilimen nemese muzykanyng nәzik notalarymen amanattaldy. Qarap otyrsaq, sol Úly múrat jolyndaghy talpynystar býgingi kýni sayaz tartqan sekildi. Búl aqyrzaman belgilerinen tәn adasudan qazaq halqy da onsha alys emes. Ángimeni osy taqyrypqa búrdyq....

Omar Jәlelúly, dintanushy:

- Jalpy estetika - birinshi orynda túratyn súlulyq turaly ilim. Bizde kóbinese estetika turaly sóz bolsa, ony bos әureshilik, әueyilik dep qaraytyn adamdar da kezdesedi. Nobeli syilyghynyng iyegeri Iosif Brodskiyding shved akademiyasynda sóilegen sózinde: «Estetikalyq sezim, estetikalyq tanym - adamnyng etikalyq yaghny adamgershilik tanymynyng aldynda jýredi. Mysaly, ómirge kelgen jas sәby bir adamgha qúshaq jaza úmtylyp, bir adamnan zerezep bolyp qashady. Negizi ekeuinde tanymasa da, estetikalyq týisikpen adamnyng jaqsy ne, jaman ekenin aiyra biledi. Sondyqtan adamnyng býkil adamgershiligi, kisiligi - estetikalyq sezimining qalyptasuyna baylanysty» dep pikir aitady. Osy pikirdi qazaq mәdeniyetimen salystyrsaq, Abaygha jýginemiz. Qazaqta óleng degen sóz bar. Óleng - әri әn, әri sóz bolyp sanalady qazaq ýshin. Endeshe әn men sózding adamnyng estetikalyq sezimin qalyptastyratyny dausyz mәsele. Abaydyn:

Tughanda dýnie esigin ashady ólen,

Adamzat qauymy es bilip, etek japqannan beri kókten týsken tórt kitaptan bólek, jan súlulyghyn saqtap qalu, jetildiru jolyndaghy izdenster kórkem shygharmanyng aishyqty tilimen nemese muzykanyng nәzik notalarymen amanattaldy. Qarap otyrsaq, sol Úly múrat jolyndaghy talpynystar býgingi kýni sayaz tartqan sekildi. Búl aqyrzaman belgilerinen tәn adasudan qazaq halqy da onsha alys emes. Ángimeni osy taqyrypqa búrdyq....

Omar Jәlelúly, dintanushy:

- Jalpy estetika - birinshi orynda túratyn súlulyq turaly ilim. Bizde kóbinese estetika turaly sóz bolsa, ony bos әureshilik, әueyilik dep qaraytyn adamdar da kezdesedi. Nobeli syilyghynyng iyegeri Iosif Brodskiyding shved akademiyasynda sóilegen sózinde: «Estetikalyq sezim, estetikalyq tanym - adamnyng etikalyq yaghny adamgershilik tanymynyng aldynda jýredi. Mysaly, ómirge kelgen jas sәby bir adamgha qúshaq jaza úmtylyp, bir adamnan zerezep bolyp qashady. Negizi ekeuinde tanymasa da, estetikalyq týisikpen adamnyng jaqsy ne, jaman ekenin aiyra biledi. Sondyqtan adamnyng býkil adamgershiligi, kisiligi - estetikalyq sezimining qalyptasuyna baylanysty» dep pikir aitady. Osy pikirdi qazaq mәdeniyetimen salystyrsaq, Abaygha jýginemiz. Qazaqta óleng degen sóz bar. Óleng - әri әn, әri sóz bolyp sanalady qazaq ýshin. Endeshe әn men sózding adamnyng estetikalyq sezimin qalyptastyratyny dausyz mәsele. Abaydyn:

Tughanda dýnie esigin ashady ólen,

Ólenmen jer qoynyna kirer denen.

Ómirdegi qyzyghyng bәri ólenmen,

Oylansanshy bos qaqpay elen-selen,- deytini adamnyng osy dýniyege kelgennen bastap, tal besikten jer besikke deyingi ómiri - ómir. Ómir bolghanda qayansha jýrip kýneltetin jay ómir emes, ómirding qyzyghy - bәri ólenmen bolady degendi menzeydi. Yaghni, adamsha ómir sýru estetikalyq sezimge baylanysty dep otyr hakim.

Qazir qazaqtyng estetikalyq tanymy synghan, mertikken synayly.Últtyq estetikanyng irgetasy dep jyraular poeziyasyn alayyqshy, Aqtamberdi aitady:

Arudan asqan jar bar ma,

Jylqydan asqan mal bar ma?

Biyening sýti sary bal,

Qymyzdan asqan dәm bar ma?

...Jylqy qoldan tayghan son,

Qyzyghy keter kýlkinin.

Qyzdyng kórki qúlpyda,

Jigitting kórki jylqyda.

Osy ólennen bayyrghy qazaq tanymynyng bir ýlgisin bayqaugha bolady. Qazaq estetikasynyng simvoly - jylqy bolghan. Búdan tuyndaytyn býkil asyl sezimder oy erkindigi, súlulyq, tazalyq, takaparlyq, degdarlyq edi. Estetikalyq ólshem bop otyrghan jylqy - qazaq jigitining kórki-túghyn. Búl estetikalyq úghymdar, dýniyeni qabyldau qalpyn búzbay on toghyzynshy ghasyrgha deyin kelgen edi. Otargha qalay ainaldyq, qazaqtyng estetiqalyq talghamy sanalatyn jylqy túghyrynan týsti. Abay ony jan-jýregimen sezindi. Myna ólenin qaranyz:

Osy qymyz qazaqqa,

Maqtanyng ba, asyng ba?

Qymyzdy basar artynan,

Et dayar ma qasynda?

Búl «búryn qazaq qymyz ishse aqsýiektigine, dәulettiligine sýienetin. Endi orystyng otaryna ainalghan song bastan dәuren ketti. Dәrmensiz, kedeyligindi esine al» degen eskertpe edi. Abyz qazaqtyng endigi ómirining kórinisin «juasty min de, airan ish» dep kórsetedi. Kórdiniz be, qazaqtyng estetikalyq talghamynyng synghan kezeni tym әride. «Qyzylshyl sezim, jas qymyz - bir ýlken borysh basynda». «Búryn «qyzylshyl sezim, jas qymyz» - últtyng estetikalyq sezimin qalyptastyratyn dýniyeler bolsa, endi boryshqa ainaldy, zaman ózgerdi, búrynghy sәn saltanatyndy, qymyzgha bórtip әn aitatynyndy kótermeydi» deydi Abaylyq tanym. Myna dýniyege suyq aqyldyng kózimen qaraytyn, dalalyq úly súlulyqtyng basyna nәubet kelgeni «oy kózimen qarasan, qoydan jylqy asyl ma» dan da anyq bayqalyp túr. Qazaqqa qashan koy jylqydan asyl bop edi? Braq basqa kelgen nәubet zamangha beyimdelip, qalay bolghan kýnde de últty saqtap qalugha ghana tyrashtanudy jolgha qoydy. Súlulyq simvoly týbirimen ózgerdi. Biz nege jylqyny mysal ghyp otyrmyz?  Mәni tym terende. Kezinde aghylshyndar ýndisterdi jon ýshin «bizondardy qúrtsan, ýndiler de joghalady» degen úran tastaghan. Ýitkeni olalrdyng estetikasy, etikasy, batyrlyghynyng bәri bizondargha baylanysty bolghan. Qazakty qúrtu ýshin otarlyq sayasat jylqyny mansúqtady. Jylqy minez halyq estetikadan airylyp, oy minezdi qazaqqa ózgerdi. Qazir biz beysanaly týrde jylqyny qalpyna keltiruge talpynyp jatyrmyz ghoy, jylqymen birge qazaqtyng estetikalyq sezimi, arman-múraty, erkindigi túghyryna qonady. Búl bir mәsele.

Áuezovtyng «Abay jolyn» oqyp otyrsang qazaq qanday? Qyzyldy jasyldy kiyingen qyz-bozbalalar, astarynda qúiryq jaly sýzilgen saygýlik. Júrt shat-shadyman, әn-kýii әuelegen, kesh boyy altybaqan ayasynda sauyq qúrghan jastar. Kezinde búny oqyghan synshysymaqtar «myna romandy qarap otyrsan, qazaq kommunizmde ómir sýripti, sonda qazaqqa sovet ýkimetining kerek bolmaghany ghoy» dep jerden jeti qoyan tapqanday, Áuezovty sýrindirmek bolghan. Abay, Múhtar dәuirinde qazaq tolyq qandy estetikasymen ómir sýrdi. Jaqsy әnder aitty, sәnimen, mәnimen kiyindi. Sovet ýkimeti kezinde qyl ayaghy búryn qazaq qaraly kýnderde ghana kiyetin qara týsti de taldap jatpaytyn boldy. Búnyng bәri últtyng estetikasy su ayaghy qúrdymgha bettegendiginin, tómendegendigining belgileri ghoy. Bizge bәri dúrys qúsap kórinetin, kóp eley bermeytin osynday úsaq nәrselerding bәri últtyq estetikagha әser etedi. Últtyq estetikanyng tómendeui tipti demografiyagha yqpal jasaydy. Súlulyqty sezinu quaty tómendegen adam nemese qogham belsiz, bedeuge ainalady. Anyzgha ainalghan essiz ghashyqtar býgingi qoghamda nege joq? Áriyne, bәri ómirge suyq aqyldyng kózimen qaraydy. Estetikalyq sezimnen góri materyaldyq jaghdayyng qalay, sony basty oryngha qoyady. Kәri qyzdar men súr boydaqtardyng sabylyp jýrgenin de tudyrghan jaghdayattar osy. Ony tarqatyp aitsaq, әngime alysqa keter.

Erlan Tóleutay, ónertanushy:

- Osy kýni ónerding barlyq salasynda estetikanyng tómendeui ýrdisi bayqalady. Al endi onyng eng soraqy jaghdayy muzyka ónerinde qalyptasyp otyr. Qayta әdebiyetting estetikalyq múrattaryna adal jazushy, qalamgerler, M.Maghauiyn, Á.Kekilbaylardyng jolyn qughan jas aqyn-jazushylarymyz bar. Búl sala boyynsha salystyra qarasaq, týniletindey, ýmit ýzetindey kýide emespiz. Meni alandatatyn muzyka ónerindegi azyp-tozu prosessi. Muzykagha degen estetikalyq ólshemderding tómendeui tobyrlyq mәdeniyetti qalyptastyrdy. Onyng sebebi toqsanynshy jyldardan bastap bizding muzyka ónerine óte ýlken ruhany qysym jasaldy. Batystyq danghaza әuenderdi nasihattaytyn «Azia dauysy», «Jas qanat», «Super star» t.b jobalar jastardyng talghamyn búzdy. Muzykada payda bolghan osy aghymmen, tobyrlyq mәdeniyetpen tynystaghan buyn qoghamdyq júmystargha aralasa bastady. Biylikke kelip jatyr. Últtyq muzykadan nәr almaghan osy buyn óte talghamy búzylghandar. Qazir qayda barsanda danghaza әuenderge baylanyp, matalghan jastardy jolyqtyrasyz. Búnyng zardabyn qazaq qoghamy әli tartatyn bolady. Ýitkeni búlarda әlgindey bir kisilik, adamgershilik, últtyq minez-qúlyq, qimyl-qozghalys, sóileu mәneri beyshara jaghdaygha ayaq basty. Basqa salany qaydam, muzykadaghy estetikalyq talghamnyng azuy, sheteldik muzyka aghymynyng qazaq qoghamyna kýshpen tanyluy - keyingi jas buynnyng qazaq muzykasyn, últtyq saryndardy mensinbeytin, ógeysinetin jaghdaygha ap keldi. Búl óte qauipti dert. Últtyq estetika óz dәstýrimen damymay últpyz deuding ózi artyq. Sosyn tәnge әser etetin muzykalardyng beleng aluy, jandy, jýrekti qozghamaytyn, sanany әldiylemeytin әuenderge shyrmala bastaghanymyz, tipti últtan búryn adamgha tәn qasiyetterden júrday qylytyn qúbylys. Búnyng ayaghy nege aparyp sogharyn Qúday bilsin? Ónerdi dýnie tabudyn, danqqa jetuding qúraly qyp aldyq. Búryn ónerpaz ónerge qyzmet jasaytyn, sol jolgha ózin arnaytyn. Al qazir kerisinshe bop ketti. Ónerding ústanymyna kereghar ýrdister algha ozdy. Ishki tanym túrghysynan estetikalyq kózqarastar tómendep, dýnie qonyzdyqqa bet búrdyq. Ózegi joq adamdar últtyng «qalaulysyna, sazgerine» ainaldy. «Beldeusiz ýy bolady, belgisiz by bolady» degen babamyzdyng aitqany ainymay keldi. Estetikalyq talghamnyng búzyluy ruhany azghyndyqqa apara jatyr. Qazir ómir turaly tereng filosofiyagha qúrylghan әn ne muzyka jazylmaydy. Masqara emes pe? Tómendeuding búdan artyq shegi joq. «Adam qúlaqtan azady» degen sóz bar, sol azudyng eng qauiptisi de osy.

Dayyndaghan Yrysbek Dәbey, «Qazaq әdebiyeti» gazeti