(Jalghasy. Basy myna siltemede: Acylúya - patshalar dinastiyasy)

(Jalghasy)

14. Qarlúq qaghanaty men Qarahanidy: Resey iydeologiyasy ornyqtyrghan resmy tarihta «Turgesh qaghanatynan keyin 756 jyly (VIII ghasyr) Qarlúq qaghanaty ornady. Sosyn onyng ornyn 840 jyly (IH ghasyr) Qarahanidy memleketi basqan» dep oqytylady. Búl senimsiz derekter men dәlelsiz boljamdardan qúralghan jalghan tújyrymdar ekeni anyq. Qarlúqtar qúramynda «turgesh» degen bar, al Turgesh toby Turky Ashina dinastiyasynyng ózi ekenin aldynghy maqalamyzda jazdyq (turk ashina – turkash). Yaghni, Qarlúq qaghanaty zamanynda da qazirgi Orta Aziya men Qazaqstan aumaghynda Turky Ashina (turkash-týrkesh) dinastiyasy biyligi jalghasqan.

Álem ghalymdary moyyndaghan tarihy jazbalardyng biregeyi – HIII ghasyrdaghy arab tarihshysy Ibn әl Asirding «Kitab әl-kamil fiy-t-ta'riyh» atty enbegi. Ataqty akademik V.V.Bartolidtyng «Ibn al-Asir s velichayshey dobrosovestnostiu y redkiym po tomu vremeny kriticheskim taktom sobral ogromnyy material dlya svoego truda», degeni sózimizge aighaq. Áriyne, atalghan tarihy jazbany Resey oqymystylary orysshagha audarghan. Sondyqtan onda kóptegen týrkilik ataular men esimder búrmalanghan, jazbadaghy derekter tizbegi reseylik jalghan tújyrymdargha say ózgertilgen. Mysaly, oryssha audarmada jaqsha ishinde týrkilik ataulardyng arabsha jazbadaghy jazylu núsqasy  kórsetilgen, alayda «karluk», «guziy», «uchuk», «bazuk» tәrizdi asa manyzdy ataulardyng jazylu núsqalary joq (olardy «v tekste:***» dep júldyzshalarmen jasyrghan). Degenmen, osy oryssha audarmanyng ózinen shynayy tarih orystar aitqanday emestigin týsinu qiyn emes (tikeley arabsha núsqadan qazaqsha audarsa, kóp shyndyq ashylar edi).

Reseylik iyezuydterding zymiyan sayasaty Týrgesh qaghanatyndaghy qazaq halqyn «karluk» dep búrmalap engizgen tariyhqa. Arab әripterining jazylu úqsastyqtary olargha solay búrmalaugha mýmkindik berdi (arabsha onnan solgha qaray oqylatynyn eskertemiz): كزاق – kazaq, كرلق – karluq. Osylaysha 751 jylghy Talas (Atlah) shayqasynda músylman arab әskerimen qosylyp Sin әskerin talqandaghan qazaq emes, Qarlúqtar bolyp shygha keldi. Alayda shynayylyghyn әlem ghalymdary ghana emes, Resey tarihshylary da amalsyz moyyndaghan Ibn әl Asir jazbasy tarihymyzdyng mýlde ózgeshe ekendigin kórsetedi.

Qytay jazbalarynda «karluk» degen joq, orystar qytay jazbasyna «gelolu» dep engen ataudy «karluk» dep týsindiruge mәjbýr boldy. Shyndyghynda, «gelolu» – «Kereyler» degen ataudyng qytaysha búrmalanuy, gelolu qúramyndaghy «moluo», «chisy», «tashiliy» degen rular – kerey taypasynyng molqy, sherushi, taryshy rulary. Sol gelolu taypasy mekendegen aimaqta әli kýnge deyin qazaqtyng Kerey taypasy otyr. Al Qarlúq pen Qarahanidy degen ataularmen esh ru nemese el saqtalmaghan, olar iz-týzsiz joq boldy. Qaydan saqtalsyn, onday ataumen tarihta esh el nemese taypa bolmasa, ol ataular qazaqtyng bolghanyn jasyrumen ainalysqan reseylikterding qalamynan tughan. Kanigu – kanly, jujan – jýrjen, taydjut – adayjúrt, mangu – manghyl men manghyt, nay (qytaysha «sýt eli») – nayman (nay men manghy odaghynan), gelolu – kerey, arguni – arghyn, hunrat – qonyrat, uysun – ýisýn, dula – dulat, kifchak – qypshaq, burch – berish, cherkash – sherkesh, hegu – qyrghy nemese qyrghyz, uhu – uaq, yuechjy – oshaq, ata – atalyq, huni – qonyr, hunimo – qonyrmyn, tartar – tatar, siliuani – asylúyang (as), bordjigin – bórijigin, shiyvey – shiybórash (shapyrash), lani – úlan (alan), suybu – súrbóri (kókbóri), huyani – qúman (kumandy men qúmyq), hanasuvegy – hanasýibegi, tuge – tórgi (turkiy), asyanishe – asúyanshy, sirak – siraqty, yazyk – ýzik (ýz-aqýz), ýzbek – ózbek, aors – arys (urus), kasah, kashak, hasa, kosag – qazaq, ýiqyr – úighyr, qarapapah – qaraqalpaq, tazjik – taz jәne tәjik, djalayyr – jalayyr, akkoyly – aqqoyly, qarakoyly – qaraqoyly, chumukun – shymyrqún, shunish – janys, hulsuzu – qúli, abar – abyraly men avar, sakalban – alban, syvan – syban, shahsevan – saqsyban, alan tanaidy – tana men baytana, alan – qarashay men balqar jәne digor (osetiyn) men dula (dulat), asyldan – súltan, asyljik – seldjuk bolyp jalghasa beredi. Osylaysha ejelgi taypa-elder men olardyng úrpaqtarynyng ýzilmegen baylanysyn kóremiz. Al jeke dara memleket ornatty delinetin Qarahanidy men Qarlúqtardan esh iz qalmaghan. Óitkeni, múnday ataular tarihta bolmaghan. Tarazdaghy Qarahan baba kesenesi Qarahanidiylerding bolghanyna dәlel emes. Óitkeni, onyng HIH ghasyrda salynghany belgili, Qarahanidy dinastiyasynyng tarihta bolghanyn dәleldeu ýshin túrghyzylghan.

Endi Sin eli jayynda dúrys anyqtama alyp alsaq, reseylikter «Sin – Qytay eli» dep tújyrymdaghan. Qytayda eng alghashqy Sini memleketi bizding dәuirimizge deyingi III ghasyrda boldy. Ony ornatqan Shihuandy qytay derekteri «sunu (varvarlar) elinen, yaghni, huni eli adamy» dep kórsetken. Al Huni imperiyasyn biyleushi «Shyn» dep atalghan,  maghynasy – asa biyik úly, biyleushi әuleti Shynýi dep atalghan (shaniu) jәne biyleushiler tek asylúyan ruynan bolghan (siluani). Huni adamy ornatqan qytaylyq memleketting «Sini» atauy men huni biyleushisining «Shyn» lauazymy úqsas dybystalady. Shamasy, Qytayda memleket ornatqan Huni ózin «Shyn» dep atatqan. Osy atau qytay tilinde «Sini» bolyp, memleket osy ataumen tariyhqa engen.

Qazirgi Qytayda VI ghasyrdan bastap Shynghyshan zamanyna deyin bolghan memleketter: Suy (581-618 j.j), Tan (618-907 j.j), Sun (960-1279 j.j), Yuani (1280-1368 j.j). Reseylikter «751 jyly Talas shayqasynda arabtar men kóshpeli týrkiler әskeri qytay (Siyn) әskerin talqandady» dep tújyrymdaydy. Ol zamanda qytay elinde Tan memleketi bolypty, onyng atauy Sin atauyna esh úqsamaydy. Tan memleketi VIII ghasyrda óz ishindegi alauyzdyqtan óte әlsiz bolghan. Qytay tarihynda sol jýzjyldyqta Talas shayqasy oryn alghany jazylmaydy. Olay bolsa arab jazbasyndaghy «Siyn» qytay eli boluy mýmkin emes, onyng ýstine Ibn әl Asir «Sin eli – týrkiler» dep anyq kórsetken. Ibn әl Asir jazbasy «Sin eli» dep derektegen aimaqqa qazirgi Mangholiya men «ishki Mangholiya» jәne batys Manjuriya engen deymiz (ejelgi Huni halqy jeri), arabsha jazbadaghy atau – «Siyn» emes «Shiyn», dәlirek aitsaq, «Shyn». Ol aimaqta VIII ghasyrda Ýiqyr kaghanaty boldy.

Qytaydyng soltýstik batysynda, kәzirgi Bayan Nur qalasy ornalasqan aimaqta H ghasyr men HI ghasyrda tanghúttardyng óte quatty Sya memleketi bolghan (tanghút emes, tatar eli ekeni Ibn әl Asir derekterinen bayqalady). Ol ataudyng dúrysy Asúya dep bilemiz, yaghni, Asylúya dinastiyasy biylegen týrki-tatarlar memleketi.

Manjur jurjenderi HII ghasyrdyng basynda Szini imperiyasyn ornatqan (1115-1234 j.j) jәne onyng qúramyna Soltýstik Qytayda engen, artynsha onyng ornyn Shynghyshan imperiyasy basqany mәlim. Keyin XVI ghasyrda sol Manjur jurjenderi Qytaydy qayta baghyndyryp, Siyn imperiyasyn ornatqany belgili.

Asylúya jayly aldynghy maqalalarymyzdyng birinde IV-VI ghasyrlar arasyndaghy Jujan qaghanaty jayly aitylghan. Sol maqalada «jujan» sózi dúrysynda «jýrjan» ekenin aittyq. Olardyng әuelgi qalyptasqan jeri – Jurjan tenizining (Kaspiy) jaghasy, Manghystaudan manghy taypasyn ertip joryqtaryn bastaghan, sol manghylar men jýrjandar ornyqqan aimaq Manjýr (Manjuriya) dep atalyp ketken. Alayda, biyleushi jýrjandar onda (jýrjen) derbes ru bolyp saqtalyp qalghan, «r» dybysy joq qytay jazbasyna «jýrjan» atauy «jujan» bolyp engen. Shynghyshan zamanyndaghy manghyl taypasy sol Manghystaudan barghan manghy taypasynyng tap ózi. Jujan qaghanatyn biylegen – Súrbóras dinastiyasy (súrbóri taypasy men han taypasy asylúya odaghynan qalyptasqan), keyin baqtalastary – Tórgi Asúyashy (turky ashina) dinastiyasy olardy «Shiybórash» dep atatyp ketken jәne osy shiybórash qytay jazbasymen tariyhqa «shiyvey» bolyp engen. Búl derekterding bәri bizding maqalamyzda naqty dәleldermen jazylghan.

Manjýr jýrjenderi ózderin ejelgi shiyvey úrpaghy dep bilgen jәne Shynghyshan dinastiyasy da ózderin shiyvey úrpaghymyz dep tanidy. Manjýrler (manjur) qol astyndaghy hidan-halhalar yqpalymen jәne keyin qytay tili yqpalymen HVII ghasyrdan keyin týrkitildiligin joghaltty. Alayda, әli de tilderinde qazaqy sózder kezdesedi. Degenmen, olar sol HVII ghasyrgha deyin týrkitildiligin saqtap kelgen. Manjur jýrjenderi ózderi ornatqan eki memleketti de «Sini» dep atady, al qytay elinde ejelde bolghan Sini memleketin ornatqan huni adamy (ol da týrkitildi). Osy «Siyn» atauy dúrysynda «Shyn» dedik, ol – biyleushige, patsha-hangha beriletin lauazym. Óz imperiyasyn HIII ghasyrda ornatqan Temirshyn esimin Shynashan dep ózgertti, onyng eki esiminde de «Shyn» sózi bary beker emes. Onyng «Temirshyn» esimin «Timuchiyn» etken «r» dybysy joq qytay jazbalary, al «Shynashan» esimin «Chingishan» etken arapsha jazbalar yqpaly. Ol – Asylúya taypasynan taraytyn shiybórash (shiyvey) dinastiyasynan, osy «shiybórash» degen jaghymsyz ataudy onyng atalary «bórijigin» dep ózgertken (Shynghyshan ruy – bordjigiyn, yaghny bórijigin). Ol esimin Shynashan degen lauazym-esimge ózgertti, maghynasy: «Shyn» dәrejeli, «As» úrpaghynan bolghan «Han» (Shyn-As-Han). Ejelden týrkiler mekendegen qazirgi Mangholiya men Batys Manjuriya aimaqtaryn arab-parsylar erteden «Shiyn» atauymen tanyghan. Mine, osy ataudy oryssha «Siyn» dep kórsetken reseylikter ekeni týsinikti (arapshada: شين – shiyn, سين – siyn). Al Soltýstik Qytay ólkesi XI ghasyrdan bastap Shyng eli ornatqan Imperiyalar (manjur jýrjandyq Szini (Shyn) imperiyasy men Shynghyshan imperiyasy) qúramynda boldy, sol sebepten XIV ghasyrdaghy arap jazbalary ol aimaqtyda «Shin eli» (Sin eli) dep kórsetedi. Al oghan deyingi arap jazbalaryndaghy «Shin eli»,  ejelde huni halqy mekendegen qazirgi Mangholiya men Batys Manjuriya aimaqtary (Ibn әl Asirding «Sin eli – týrkiler» dep kórsetui sonyng dәleli).

Týrki Ashina dinastiyasy biylegen Týrgesh qaghanaty VIII ghasyrdyng ortasyna taman shyghys aimaghynan airylyp qalghan, onda jujandyq Asylúya shiyvey-shiybórash dinastiyasy biylik alyp, Ýiqyr qaghanaty ornaghanyn aldynghy maqalamyzda kórsetkenbiz. Onyng derbestigin 745 jyly Qytay imperatory amalsyz moyyndaghan jәne Guly Peylo (úly bóri) han ózin Gudulupigasuekehanem (Qúttyly-bek-Asýii-hany) dep jariyalaghany mәlim. Ol aimaqty arap jazbalary «Shin eli» dep tanyghanyn, ony reseylikter «Siyn» dep orysshalghanyn aittyq. Olay bolsa, Talas shayqasyna bir jaghynan Shyng eli әskeri (Ýiqyr qaghanaty әskeri), ekinshi jaghynan Týrgesh pen músylman arabtardyng birikken әskeri qatysqan. Týrgesh elining bir bóligi ol zaman músylman bolghan, memleket te músylman halifaty qúramynda dep tanylghan. Sondyqtan arab pen týrki músylmandary qazirgi Mangholiyadan kelgen dinsiz Shyng eli әskerimen soghysqan. Talas shayqasyna qatysqan kóshpeli týrkiler qazaq halqy, ony jasyru ýshin arap deregindegi «kazaq» atauyn «karluq» dep búrmalaghan jәne sol qazaq halqynyng memleketin Karluq qaghanaty etip tariyhqa engizgen Resey sayasaty. Sol Qazaq memleketi hanynyng IX ghasyrda Islam dinin qabyldaghanyn kórsetken arap dereginde búrmalaghan, ondaghy  «Qazaqhan» atauyn «Qarahakan» dep orysshalaghan jәne memleket atauyn  Qarahanidy etip tariyhqa engizgende Resey imperiyasy. Ony tómendegi derekter de rastaydy.

Halqymyzdyng shynayy tarihynan syr shertetin әri Resey iydeologtary tarapynan búrmalanbaghan Ibn әl Asir jazba múrasyn múhiyat zerdelep kórsek:  «Y nastupil god devyanosto chetvertyi (713 g)... V etom godu Kutayba, forsirovav reku, obyazal jiyteley Buhary, Kesha, Nasafa y Horezma dvadsati tysyach voinov, ony prisoedinilisi k nemu. Y napravil on ih v Shash, a sam dvinulsya na Ferganu y pribyl k Hodjentu. Podnyalisi ego jiyteli, vstretily y neodnokratno vstupaly v srajeniye. Y kajdyy raz uspeh soputstvoval musulimanam… V etom (750 g) possorilisi ihshid Fergany y sari Shasha. Ihshid poprosil pomoshy u sarya Sina, y dal emu podkreplenie iz 100 tysyach voinov, sarya Shasha okrujili, y on sdalsya na milosti sarya Sina, y tot ne prichinil zla ny emu, ny ego pribliyjennym. Izvestie ob etom dostiglo Abu Muslima, y on vyslal na voynu s nimy Ziyada ibn Saliha. Ony vstretilisi na reke Taraza, y musulimane pobedily iyh, perebily 50 tysyach y vzyaly v plen okolo 20 tysyach, ostalinye bejaly v Siyn. Bitva proizoshla v zulhidjja v tridsati, tretiem godu (751 g)».

Shash – qazirgi Tashkent qalasy, al Taraz degeni – qazirgi Talas ózeni. Osy derekten Tashkent aimaghyna músylman arabtar 713 jyly ornyghyp qoyghanyn bayqaymyz. Al 750 jyly Shash qalasyn Sin patshasy (Ýiqyr qaghanaty әskeri) basyp alghanyn estigen halif Ábu Muslima ol jaqqa qosymsha әsker jibergen. Yaghni, Tashkent pen Taraz halqy VIII ghasyrdyng basynda músylman bolghan (halif músylman jerin kәpirlerden qorghaugha tiyis, sol sebepten Tashkent pen Taraz aimaghyna qosysha әsker jibergen). Ol aimaqqa Islam dinin jetkizgen arabtar sol mangha ornyghyp qaldy. Óitkeni, arabtardyng barghan jerine ornyghyp, islam dinin jaidy maqsat etkeni belgili. Resey oqymystylarynyng «Talas shayqasynda jeniske jetken arabtar óz elderine qaytyp ketken tәrizdi» degen tújyrymdary orynsyz.

Ózge aimaqtarda biyleushi bolyp arab qolbasshylary saylandy, tek týrkiler otyrghan aimaqtarda olay bolmaghan. Óitkeni, sonau Huni imperiyasy zamanynan bastap, kýni keshege deyin týrkiler әleminde tek Asylúya dinastiyasy úrpaghyn ghana patsha dep tanityn dәstýr saqtalyp keldi. Sondyqtan músylman arab halifteri týrkilerding patshalyq dәstýrin búzugha tyryspady, týrki patshalarynyng halifatqa tәueldi ekenin moyyndauy olar ýshin jetkilikti bolghan (tipti, týrki patshalaryna músylman arap-parsy әlemi moyyúsynghanyna Osman Halifaty tarihy kuә). Islam dinine shaqyru ýshin kóshpeli qazaq halqymen aralasqan arabtar kóp úzamay qazaqqa sinip ketti, tek qalalyq arabtar ghana úzaq uaqyt últtaryn saqtaghan. Búdan kóshpeli týrki (qazaq) taypalarymen birigip Talas shayqasyna qatysqan arabtar men qojalar bir emes ekenin úghamyz.

Ibn әl Asir qojalar jayly mynaday asa manyzdy aqparat beredi: «Y nastupil god sto tretiy (722 g)... Yavilsya dvoirodnyy brat sarya Fergany k [Harashi] y skazal emu, chto sogdiysy v Hodjente. Soobshil emu ob ih polojeniy y dobaviyl: «Nagonyay iyh, poka ne ushly v ushelie. Poka ne vyidet srok, ot nas im ne budet pomoshiy... Harashy okrujil ih y naselil na nih stenobitnye mashiny. Y podnyalsya voin iz arabov y brevnom stal lomitisya v vorota Hodjenta. Y vorota otvorilisi.... Sabit Kutna, vspominaya kazni znatnyh, govoriyt: «Poradovala dushu kazni Karzandja, Kashkira, uchasti Beyada. Y Divashti, a takje uchasti Halandja v Hodjentskoy sitadeliy, gde ony pogibly y propaliy.... Y nastupil god chetyresta devyanosto shestoy (1103 god)... V etom godu v Ree byl ubit Abu-l Muzaffar ibn al-Hudjandi. Rod Hudjandy proishodit iz goroda Hodjenta, raspolojennogo v Maverannahre. Ony svoe proishojdenie k Muhallabu ibn Abu Sufra». Osy jazbadan Ábu Muzaffar degen imam-qojanyng HII ghasyrdyng basynda qaytys bolghanyn, qoja ruy qazirgi Hudjant qalasynda qalyptasqanyn, olar óz ruynyng negizin qalaghan Muhallab ibn Ábu Sufra dep týsingenin kóremiz. Muhallab ibn Ábu Sufra – VII ghasyrdyng sony men VIII ghasyrdyng basynda ómir sýrgen tabighin músylman, Iran aumaghyn 20 jyl biylegen әl-Hadjjadj ibn Yusuf degen arabtyng әsker basshysy bolghan. Tarihta osy eki adamnyng esimi qatar kezdesedi. Ál-Hadjjadj ibn Yusuf Mekke qalasy manyndaghy Tayfte dýniyege kelgen, esimindegi al-Hadjjadj atauynyng maghynasy – tughan jeri qajylyq aimaq boluymen baylanysty (mysaly, Búharadan shyqqan ghalym «әl-Búhariy», Tarazdan shyqqan adam «әl-Tarazi» dep ataldy). Onyng qol astyndaghy әskeri de sol qajylyq aimaqtan shyqqan araptar, olar da ózderin «hadjjadj» dep ataghandy únatqan deu oryndy. Ál-Hadjjadj ibn Yusufting Horasan biyleushisi etip Muhallab ibn Ábu Sufrany taghayyndaghany mәlim (Irannyng qazirgi Meshhed qalasy ornalasqan aimaghy). Onyng әskeri hadjjadj arabtarynan qúralghan jәne ózi 703 jyly qaytys bolghan. Jogharydaghy derekte 722 jyly Harashy bastaghan arabtardyng Hodjent qalasyn qalay basyp alghany qamtylghan. Osy Harashiy qolbasshy әl-Hadjjadj әskerinde shyndalghan jauynger dep aitylghan. Yaghni, Hodjent qalasyn basyp alghandar Hadjjadj araptary bolyp tabylady (Ibn әl Asir araptardyng Hodjent qalasyn Ferghana hanynyng kelisimimen jaulap alghanyn kórsetken, olar tek sol qalany ghana jaulap alugha kelisim alghan). Olar jaulap alghan qala әuelde Qohandy dep atalghan (túrghyndary qoqandaghysh boluy mýmkin). Arabsha «Hodjend» pen «Hohand» óte úqsas jazylady (خحند – hohand, خجند – hodjend), osyny eskermegen orys audarmashylary arabtar kelgenge deyingi oqighalarda da qalany Hodjend atauymen kórsete bergen. Dúrysynda, VIII ghasyrda hadjjadj arabtary jaulap alyp, iyelengen qala – Hohand, olar keyin, HI ghasyrda hodja degen ru-el bolyp qalyptasqanda qala «Hodjand» dep atalyp ketken deu oryndy. Al qalasynan airylghan týrki-ýzbekter sol aimaqta Hohand atauymen ózge qala túrghyzghan. Qazirgi Hudjand pen Hohand qalalary kórshi jatyr (arasy, shamamen 100 shaqyrymnan asady). Kóp úzamay Harashy qolbasshy halifting ashuyna úshyrap qaza tapqan. Sondyqtan halif hadjjadj arabtaryn 351 jylghy Talas shayqasyna tartpaghan dep tújyrym jasaghanymyz jón. Óitkeni, basqa derekte Talas shayqasyna qatysqan arab әskeri iyemendikter ekeni jazylghan.

Olay bolsa, VIII ghasyrda Tashkent pen Taraz aimaqtaryna ornyqqan músylman arabtar qazaqtar pen ózbekter qúramynda boluy tiyis. Ózbekter – ru-taypalaryn әldeqashan úmytqan otyryqshy halyq, sondyqtan qay ózbekting atasy arabtan taraytynyn anyqtau mýmkin emes. Qazaqtar – kóne huni-saq zamanynan beri ru-taypa bolyp tәrtiptelu dәstýrinen esh ainymaghan halyq. Qazaqta Ramadan degen taypa bar. Olardyng basym bóligi batysta – Kishi jýz qúramynda bolghanymen, edәuir bóligi Qazaqstannyng ontýstiginde otyr. Olardyng ata qonysy ertede Tashkent aimaghy bolghanyn dәleldeytin derekter bar. «Ramadan» atauy taza arab sózi ekeni anyq, búl taypanyng tanbasy dulat taypasy tanbasymen birdey. Osy derekter VIII ghasyrda kelgen arab músylmandary dula (dulat) taypasy qyzdaryna ýilenip, qazaq halqy qúramyna «ramadan» atauymen jeke ru bolyp singenin kórsetedi. Sol kelgen arabtar arasynda Múhammed payghambarmen (s.gh.s.) rulas adamdar da bolghan. Olardy ózge músylmandar «seyd» (myrza) dep ataghany, tәjik elindegiler әli de «seyd» dep atalatyny jәne qojalar arasynda eng bedeldisi seyd qojalar ekeni belgili. Sol seyd arabtar ramadan taypasynda bolsa jeke ru atauymen saqtalar edi. Demek, seyd arabtar ózge qazaq taypasy qúramynda qalghan. Oshaqty taypasyndaghy seyit ruy sol qúrmetti músylman arabtardan qalyptasuy mýmkin. Óitkeni, ol ruda ata-babasynan moldalyqty, din jolyn ústanyp kelgen әuletter kóp kezdesedi. Sonymen ramadan taypasy men seyit ruy VIII ghasyrda Tashkent pen Taraz aimaqtaryna ornyqqan arabtardan bastau alghan dep bilemiz. Al qoja ruy Hodjend qalasyna qonystanghan Hadjadj arabtarynan VIII-HI ghasyrlarda qalyptasqan (shamamen 250 jyl), Ibn әl Asirde olardyng «otany» Hodjend qalasy ekenin kórsetken. Olar HI ghasyrdan bastap osy qaladan ózge aimaqtargha taralghan (Zakavkazie men Týrkiyadaghy Hodjaly qalalary, Qaraqalpaqstandaghy Hodjeli qalasy). Qazirgi Qaraqalpaqstangha VIII ghasyrda ornyqqan arabtar nókis ruy bolyp qalyptasty jәne ondaghy Nókis qalasy atauyn solar ornyqtyrghan. Keyin sol nókis ruynyn Shymkent aimaghyna yghysqandary dulat taypasy qúramyna endi (olar arghy tekteri arab ekenin úmytqan joq).

Endi Ibn әl Asir derekterinen orystar Qarlúq pen Qarahanidy dep eki bólektegen jazbalardy zerttep kórsek: «Vladetelem Balasaguna y Strany turkov byl Sharaf ad-Daula (1030-1056). On byl religiozen y udovletvorilsya povinoveniyem emu ego bratiev y rodstvennikov y razdelil stranu mejdu nimi. Svoemu bratu Arslan-teginu otdal mnogoe iz Strany turkov, Taraz y Isbidjab otdal svoemu bratu Bogra-hanu, Ferganu vsu selikom otdal dyade po otsu Tuga-hanu, a Buharu y Samarkand y drugie otdal Ibn Aliy-teginu. A sam on udovolistvovalsya Balasagunom y Kashgarom.... Ony — musulimane iz potomstva Afrasiaba Turka.... Ih praded, Shabuk Kara-hakan, ... vo sne svoem prinyal islam y poutru obnarujiyl, chto on musulimaniyn. Kogda on umer, na ego mesto vstal ego syn Musa ibn Shabuk. Y v etom kraY sarskiy san ne prekrashalsya sredy ego potomkov vploti do Arslan-hana ibn Muhammada ibn Sulaymana ibn Dauda Bogra-hana ibn Ibrahima.... On vzbuntovalsya protiv Kadiyr-hana v 494 (1101) g., y tot otnyal u nego sarstvo, no Sandjar ubil Kadirhana y vernul sarstvo Arslan- hanu... Sredy ego voyska byl odin vid turkov, kotoryh nazyvaut karlukiy y turky guziyskiye... Ih toje dva vida. Odin vid nazyvait uchuk, y drugoy narod, kotoryy nazyvayt buzuk... V etom godu, safare (1043 g.) prinyaly islam 10 tysyach kibitok iz nevernyh turkov... Y priynesly v jertvu v deni prazdnika Jertvy (zu-l-hidjja) 20 tysyach golov oves, y Allah izbavil musuliman ot ih vrajdy. Ony provodily leto v krayah Bulgara, a zimovaly v krayah Balasaguna.... Ne prinyavshimy islam sredy turkov ostalisi tatary y hitaiy, ony v oblastyah Sina».

Búl jerde «strana turkov» dep kóshpeli qazaq eli kórsetilgeni týsinikti (arabtyq týpnúsqada solay jazyluy da mýmkin). Óitkeni, otyryqshy týrkiler (ýzbek, ýiqyr) otyrghan aimaqty Taraz, Ispidjab (Shymkent), Ferghana, Búhara, Samarqand, Qashqar degen basty qalalary arqyly sipattaghan. Qazaq elining (týrkilerdin) músylman emesterining eng songhylary HI ghasyrdyng basynda (1043 jyly) islam dinin qabyldaghanyn, olardyng jaylaugha – Búlghar eline (Oral taularynan әri jatqan aimaq) deyin baratynyn, al qystaulary Balasaghún aimaghy ekenin jazghan. Balasaghún aimaghy da, Balasaghún qalasy da qay jerde ekeni naqty anyqtalmaghan. Ibn әl Asir týrkilerding jaylauda soltýstiktegi alys Búlghar eline (Oral taulary aimaghy) baryp, qysta Balasaghún aimaghyn qystaytynyn kórsetedi. Soghan qaraghanda, ol qazirgi Talas, Sozaq, Sarysu, Moyynqúm, Shu audandary ornalasqan ýlken aimaq tәrizdi. Onyng atauyn Balasaghún emes, Talasaghyn degen oryndy. Talas pen Shu ózenderi Alataudan bir jerden aghyp shyghady,  sputniktik kartadan ekeuining arnasy ertede Telqonyr degen jerde qosylyp, odan әri Aral tenizine deyin sozylghany anyq bayqalady. Qosylyp aghyp jatqandyqtan ol ekeuide sol zamanda kóbine Talas ózeni dep atalghan tәrizdi. Yaghni, qazirgi Talas, Sozaq, Sarysu, Moyynqúm, Shu audandary jerleri Talas ózeni aghyp ótetin aimaq bolghandyqtan, halyq «Talas aghyny» dep atap ketken. Arabsha eki atau óte úqsas, «t» әrpin «b» dep týsindirip, búrmalap orysshalaghan: تالاصغن – talasaghyn, بالاصغن – balasaghun.

Týrkilerding islam dinin qabyldamaghandary Sin aimaghynda (qazirgi Mangholiya) otyrghanyn, olardyng tatar jәne hitay bolyp ekige bólinetinin jazady Ibn әl Asiyr. Derekte osy ekeuining de týrki ekeni anyq kórsetilgen. Yaghni, «Tatar taypasy ol zamanda manghol tildi bolghan, hitay degender – qidandar, olar da manghol tildiler» degen reseylik tújyrymdar tolyq jalghan. Búl jerdegi «tatar» degeni – tatar men hakas últtaryn qalyptastyrghan el (hakastar ózderin «tadar» dep te ataydy, olardy «qyrghyz» dep búrmalaytyn Resey sayasaty). Al «hitai» degeni – qazaqtar, «hazaq» sózin oryssha «hitaiy» dep әdeyi búrmalaghan. Osy eki sózding arabsha jazylulary mynaday: حظاق – hazaq, حطاى – hataiy. Eski arab jazbasynda «q» men «z» әripterindegi noqattar óship qalghanyn paydalanghan audarmashy «z» әrpin «t», «q» әrpin «i» dep týsindirip, «hazaq» atauyn «hataiy» dep tanbalaghan (ony «hitaiy» dep týsindirgen). Demek Shynghyshangha deyinde onda otyrghan kerey, nayman, merki (merkit), manghyl (manghy), jalayyr, qonyrat taypalary men adayjúrt (taydjut), bórijiging (bordjigiyn) rulary qazaq halqy dep tanylghan.

Shabuk Karahakan Resey biyligi dayyndatqan tarihta Satuq Qarahan dep kórsetilgen, onyng Karahanidy memleketin ornatushy ekeni de aitylady. Karahanidy memleketi 840 jyly (IH ghasyr) ornady delingen, yaghni, Shabuk Karahakan sol jýzjyldyqtyng ókili. Ibn әl Asir onyng biylikte otyryp músylmandyqty qabyldaghanyn jәne Afrasiaba Turka dinastiyasynyng úrpaghy ekenin jazady (onyng derekterinen atalghan dinastiya arabtargha jaqsy tanys ekeni bayqalady, yaghni, ol arabtar Orta Aziyagha kelgen zamanda da biylikte otyrghan Turkash dinastiyasy). Onyng memleketi qúramyna qazirgi Orta Aziya men Qazaqstan jәne Shynjan aumaqtary kirgen (Ýrimshi qalasy ornalasqan soltýstik aimaghynan basqasy) jәne memleket jerin eng alghash HI ghasyrda bauyrlaryna bólip bergen – Sharaf ad-Daula han. Memleket әskerinde «karluk» jәne «turky ghuziy» dep eki týrli atalatyn halyq bolghan. Ol halyq óz ishinde «ushuk», «buzuk» dep ekige bólingen (arabta «g», «ch» әripteri joq). Jogharyda orystardyng arabshadaghy «qazaq» atauyn «karluk» dep búrmalaghanyn kórsettik. Yaghni, Ibn әl Asir karluktardyn, yaghny qazaqtardyn ekinshi atauy turky ghuziy ekenin derektegen. Arabshada ghuziy men ghazaq birdey dese de bolady: غزق – ghazaq, غزى – ghuziy. Demek, memleket әskeri qazaq halqynan jasaqtalghan, olardy «qazaq» dep te, «týrki ghazaq» dep te ataghan. Ol qazaqtar óz ishinde eki halyqqa bólingen, ondaghy «ushuk» dúrysynda – uzbek, al «buzuk» dúrysynda qazaq dep bilemiz. Óitkeni, әripteri eskirip, key túsy óshken qoljazbadaghy «uzbek» pen «qazaq» ataularyn «ushuk» pen «buzuk» dep әdeyi búrmalap týsindiru qiyn emes. Olardyng arabsha jazylulary ózara úqsas: ذبكو – uzbek, شكو – ushuk,  قزك – qazak, بزك – buzuk («q» әrpining bas jaghy óship kórinbey qalghanyn paydalanyp, ony «b» dep kórsetken).

Reseylikter әdeyi búrmalap, «ghuzy degen – oghyzdar, olar ushuk pen bazuk degen eki topqa bólingen» dep tújyrymdady. Ibn әl Asirding osy derekterining oghyz eline, yaghny qazirgi Týrkimenstan aumaghyna esh qatysy joghy aidan anyq. Ángime qazirgi Qazaqstan men Ózbekstan jәne Shynjan aimaqtary jayly ekeni aiqyn kórinip túr. Sondyqtan reseylik tújyrymnyng týsingen adamgha qúny kók tiyn.

Biyleushi әulet – Afrasy Turkiy dinastiyasy («Afrasiaba» sózindegi «aba» – orystyq jalghau). Osy atau dúrysynda – Asúyashy, eki ataudyng arabsha jazyluy úqsastau: اثواشى – asúyashy, افراسى – afrasy (әripterining key jeri óship, eskirgen kóne jazbadaghy qazaqy ataulardy búrmalap týsindirip, ózgeshe etip orysshalaghan Resey audarmashylary. Búl – jay qatelik emes, olar shyn tarihty búrmalau niyetimen josparly týrde enbek etken). Al «Turkiy» atauy qazaqsha «tórgi» ekenin aldynghy maqalalarymyzda aittyq. Demek, memleketti biylegen dinastiya – Tórgi Asúyashy, ol tariyhqa «Turky Ashina» bolyp engen jәne Týrgesh qaghanatyn biylegen de solar ekenin naqty derektermen dәleldedik dep oilaymyz.

Memleket biyleushileri – Shabuk Karakahan úrpaqtary, olardyng arabsha jәne týrkilik esimderi qatar qoldanylghan. Shabuk Karakahan – Asylúya taypasynyng ókili, Tórgi Asúyashy (Turky Ashina) dinastiyasynan. Memleket biyligi HII ghasyrdyng basyna deyin osy әulette bolypty, songhy hany – Arysúlan, ol basyna týsken qiyn jaghdayda Sanjar súltannyng kómegine jýgingen. Sanjar súltan – Turky Seldjuk dinastiyasynyng adamy, ol dinastiya da Shabuk Karahakangha tuys ekeni Ibn әl Asir derekterinen anyq angharylady. «Turky Seldjuk» dúrysynda – Tórgi Asyljik dinastiyasy, sondyqtan dinastiya adamdaryn halyq «asyldan» dep ataghan. Ol ataudy «sultan» etken arabsha jazbalar ekenin aldynghy jariyalanymdarymyzda aitttyq. Yaghni, H ghasyrda qazirgi Týrkimenstan aumaghynda oghyz elin biylep, olargha islam dinin ýiretken, sosyn HI ghasyrda Zakavkazie men qazirgi Týrkiya aumaghyn biylegen, músylman әlemine jasalghan Krest joryghyna toytarys bergen, keyin Osman imperiyasynyng negizin qalaghan Tórgi Asyljik (Turky Seldjuk) dinastiyasy IH ghasyrdaghy Shabuk Karahakan әuletinen taraydy.

Endi Shabuk Karahakan esimin taldap kóreyik, onyng esimi dúrysynda Shattyq boluy mýmkin. Orystardyng ony birese Shabuk, birese Satuk dep kórsetui sony anghartady (arapshada: شاتوق – shatuq, شابوق – shabuq, ساتوق – satuq). Ibn әl Asir týrkilerde biyleushini «han» dep ataytynyn anyq jazghan (kelesi aqparatta), yaghny «hakan» degen ataudy qoldanbaghan. Negizinen «han» atauyn «kagan» dep kórsetetin qytay jazbalary, sebebin qytay tili zandylyghynan izdegen jón. Sol qytaylyq búrma ataudy qoldanyp, arabsha jazbalardaghy «han» atauyn ynghayy kelse «hakan» dep orysshalaghan – orys ghalymdary. Sondyqtan «Karahakan» dúrysynda «Kazahkan» dep bilemiz. Óitkeni H ghasyrda parsy jyrshysy Ferdausy ol memleketti biylegender Kazah handary ekenin, halqy «kóshpeli jauynger kazah» dep atalatynyn anyq jazghan. Orystar osy jazbadaghy «Kazahkan» atauyn «Karahan» dep búrmalau arqyly «Karahanidy» atauyn tariyhqa engizgen. Ibn әl Asir jazbasyn orysshalaghanda «Karahkan» atauyn әdeyi «Kara-hakan» dep orystyq «-» belgisi arqyly ózgertip jibergen. Arabsha jazyluynda eki atau birdey dese de bolady, tek «z» ýstinde noqat bar, al «r» ýstinde joq: كزحكن – kazahkan, كرحكن – karahakan. Demek, biyleushilerding arghy atasy Shabuk Karahakan emes, ol Tórgi Asúyashy (týrki ashina) dinastiyasyyng ókili – Shattyq Qazaq han.

Týrki Ashina (tórgi asúyashy) ruy tauly Altaydan shyqty, olar VI ghasyrda әueli qazirgi Qazaqstan aumaghynda Týrki qaghanatyn ornatqan. Qazaq halqy ol zamanda óz atauymen qalyptasyp qoyghanyn aldynghy jazbalarymyzda dәleldegenbiz. Týrki qaghanatynynda jәne onyng ornyn basqan Týrgesh qaghanatynynda halqy qazaqtar boldy, sol sebepten biyleushi dinastiya adamdaryn Orta Aziya halyqtary (ýzbek, tazjik, parsy) «qazaq» dep tanyghan. Memleket biyleushisi esimindegi «Qazaq han» atauy sonyng aiqyn dәleli. Tarazdaghy eski qorymdy «Qarahan baba jatqan jer» dep HIH ghasyrda kesene saldyrghandar, «Karahanidy memleketin biylegen qojalar» deytinder mýlde qatelesedi. Múnyng jalghan ekenin Ibn әl Asir jazbasy dәleldeydi. Qazaq memleketin erteden tek qazaq handary biylegen, qoja nemese arab eshqashan qazaqty biylemegen.

Osylaysha Ibn әl Asir jazbasy Orta Aziyadaghy alyp imperiya Qazaq handyghy ekenin, onyng halqy «qazaq» nemese «týrki qazaq» dep atalatynyn, ol halyq óz ishinde «ýzbek» pen «qazaq» bolyp ekige bólinetinin taygha tanba basqanday aiqyn kórsetedi. Yaghni, ol zamanda ýzbek pen qazaq birtútas halyq bolghan. Ibn Batutanyng HIV ghasyrda Altyn orda hany Múhammedti «Uzbek han» dep jazuynyng sebebi, ol memleket halqynyng qazaq dep te, uzbek depte atala beruimen baylanysty desek, qatelespeymiz. Ol kezde tazjik (tәjik) halqy – taudy mekendegen az el, qaraqalpaqtar (qarapapaq) Orta Aziyagha Kavkazdan tek HII ghasyrdan keyin jetti. Shynjandaghy ýisýn-ýzbekter qyrghy taypasymen aralasyp, ýiqyr (úighyr) halqy bolyp endi qalyptasyp jatty. Al qyrghyz eli Orta Aziyada joq bolatyn (olar Eniyseyden tek HVII ghasyrda kelgenin Aleksey Levshin jazady). Týrkimen halqy óz aimaghynda (oghyz elinde), yaghny qazirgi Týrkimenstan jerinde týzildi. Demek, Ibn әl Asir ómir sýrgen HIII ghasyrgha deyin qazirgi Qazaqstan men Orta Aziyanyng negizgi halqy qazaq dep atalghan, olardyng otyryqshy bóligi ýzbek dep te tanylghan. Qazaq halqynyng edәuir bóligi sol zamanda qazirgi Shynjan men Mangholiya aimaghynda da otyrghan, onda olarmen kórshi tatar halqy da mekendegenin angharamyz derekterden.

Saq eli men shyghystan auyp kelgen hunidardyn  aralasuymen I ghasyr men VI ghasyr aralyghynda Qazaq halqy qalyptasqanyn aitqanbyz. Yaghni, biylik hunidarda bolghandyqtan bizding dala «Qúnzaq» dep atalghanyn (maghynasy: «qúng jaq» - huni aimaghy) jәne ol artynsha aimaq halqynyng atauyna ainalghanyn, keyin atau «Qzaq» bolyp qysqaryp («ún» bóliginsiz), sosyn «Qazaq» bolyp birjolata ornyqqanyn aldynghy maqalalarda dәleldermen kórsetkenbiz.

Tarihta Qarluk pen Qarahanidy memleketteri bolmaghan. Olar – qazaq últynyng keshegisin jasyru ýshin qoldanylghan jasandy ataular. Ol eki atau da arab jazbalaryndaghy «qazaq» atauyn búrmalaudan payda bolghan. Týrgesh qaghanaty zamanynan memleket birtútas saqtalghan. Onyng halqy qazaq dep atalghan jәne biylik Turky Ashina (Tórgi Asúyashy) dinastiyasynda bolghan. Al VIII ghasyrdan bastap memleketting Orta Aziya aimaghyndaghy halqy jappay músylmandyqqa óte bastaghan, halqy qazaq bolghandyqtan arap derekterinde Qazaq handyghy dep kórsetilgen (ony Karluq qaghanaty dep búrmalaghan orystar). IH ghasyrdyng basynda biyleushi Shattyq Qazaq han músylmandyqty qabyldap, Islam memleketting resmy dini dәrejesin iyelengen (osy handy Qarahakan dep búrmalaghan, memleket atauyn Qarahanidy etken orystar). Ibn әl Asir jazbasynan IH ghasyrda Islam dinin qabyldamaghan dala qazaqtarynyng bir toby bólinip qalghanyn (Qazaqstannyng soltýstik aimaghy), alayda olar da HI ghasyrdyng basynda tolyq músylman bolyp memleket biyligine moyynsúnghanyn kóremiz. Resey sayasaty kәzirgi qazaq elining soltýstiginde Qimaq qaghanaty bolghan degizdi, alayda onysyda arapsha kóne qoljazbadaghy «qazaq» sózin «qimaq» dep búrmalau ekenin angharu qiyn emes: قظق – qazaq, قمق – qimaq (kóne qoljazbada «z» әrpining jogharghy jaghy kórinbey qalghanyn paydalanyp, ony «m» etip kórsetken).

Óte imandy músylman bolghan Sharaf ad-Daula (Ábu Shudja Arysúlan han) qazirgi Qazaqstan aimaghyn («strana turkov») Arysúlan teging (arslan tegiyn) degen bauyryna, Shymkent (ispidjab) pen Taraz aimaghyn bauyry Bogra hangha, Ferghana aimaghyn әkesining bauyry Togha hangha (tuga han), Búhara men Samarhand aimaqtaryn Ibn Ály teginge taratyp beripti. Óz biyliginde Qashqar aimaghy men Talasaghyn (Balasaghún) aimaghyn ghana qaldyrghan. Qashqar aimaghy qazirgi Qyrghyzstan, Shynjan, Almaty, Taldyqorghan jerlerin, al Talasaghyn (Balasaghun) qazirgi Shu, Moyynqúm, Talas, Sozaq audandary aumaghyn qamtyghan degenimiz oryndy. Anyghynda, ol memleketting eng qauipti aimaqtaryn óz jauapkershiligine alghan. Óitkeni, Qashqar men Talasaghyn (Balasaghún) aimaqtary shyghystaghy dinsiz týrkiler (qazaq pen tatar) mekendegen Shyng (Siyn) elimen shekaralas bolghan.

Sonymen Shattyq Qazaq han әuleti biylegen ortaaziyalyq imperiya – Týrgesh qaghanatynan beri tútastyghyn saqtaghan. Islam dini kelgen VIII ghasyrdan bastap Qazaq handyghy dep atalghan jәne songhy hany Arysúlan zamanynda – HII ghasyrda ydyraghan. Ony joyghan – qazirgi Mangholiya aimaghynan kelgen dinsiz qazaqtar, yaghny músylman qazaq elin shyghystan kelgen kәpir qazaqtar jaulap alghan.

Endi sol «músylman emes» qazaqtar turaly zerdelesek, «V etom godu (1046 g) iz oblasty Tiybet vyshlo besschetnoe mnojestvo turkov. Ony obratilisi k Arslan-hanu, vladetelu Balasaguna, blagodarya ego za horoshee otnoshenie k poddannym. Ot nih ne bylo protivodeystviya ego gosudarstvu, odnako je ony ostanovilisi zdesi. Y on poslal k nim y prizval ih prinyati islam, y ony ne soglasilisi, no y ne bejaly ot nego, ...nahodilisi na slujbe hanstva vladeteley Turkestana. Arslan-han Muhammad ibn Sulayman zastavil pereselitisya svyshe 16 tysyach kibitok. Ih kochevie — u prohodov, kotorye otdelyaIt ego ot Sina. Ony prepyatstvovaly lubomu iz sarey proniknuti v ego stranu, za eto im sledovaly nagrady y nadely. Sluchilosi, chto on rasserdilsya na nih v odin iz godov y otluchil ih ot jen, chtoby ony ne razmnojalisi. Dlya nih eto byla tyajelo, ony neotstupno dobivalisi etogo, no prebyvaly v nereshiytelinosti. Sluchilosi, chto mimo nih sledoval bolishoy karavan s mnogochislennym bogatstvom y dragosennoy utvariu. Ony ego zahvatili, priyvely kupsov y skazaly iym: «Esly hotiyte svoe imushestvo, ukajiyte nam oblasti, obilinui pastbishami, shirokui, chtoby vmestila nas y vmestila nash skot». Mysly kupsov soshlisi na oblasty Balasagun, y ony im opisaly ee. Te vernuly ih imushestvo, vzyaly nadsmotrshikov, kotorye byly pry niyh, chtoby uderjati ih ot jen, y svyazaly iyh, zabraly svoih jen y otpravilisi v Balasagun.... Arslan-han delal nabegy na nih y mnogo raz vel s nimy djihad, y ony ego ocheni boyalisi».

Tiybetten kelgen sansyz týrkilerdi Balasaghún biyleushisi Arysúlan han Islam dinine shaqyrghan eken. Olar kelispegenimen el aimaghynan ketpey, oryndarynda otyrghan. Arysúlan han olardan 16 myng ýidi Shyng (Siyn) elimen baylanystyratyn tau shatqalyna kóshirgen, olar shekara kýzetshisi qyzmetin atqarghan eken. Osy jerdegi atau Tiybet emes Tarbaghatay boluy mýmkin, arabsha qoljazbadaghy osy ataudy әdeyi «Tiybet» dep búrmalaghan tәrizdi: تربغتئ – tarbaghatay, توبعتئ - tubәat. Tarbaghatay tauy Qazaqstannyng shyghysynda ornalasqan jәne negizgi bóligi qazirgi Qytaydyng batys-soltýstik aimaghynda jatyr. Ol – qazirgi Mangholiya aimaghyna kórshi ólke (Chuguchak pen Qaramay qalalary ornalasqan ólke). Osy jerde Qazaqstan men Qytaydy erteden baylanystyryp kele jatqan Bahty-Chuguchak tasjoly bar. Chuguchak aimaghy ertede «Tarbaghatay» dep atalghany kórestilgen. Talasaghyn aimaghyn (Balasaghún) biylegen Sharaf ad-Daul hannyng bir esimi – Arysúlan, alayda týrkilerding odan qashyp Balasaghúngha (Talasaghyn) baryp tyghyluy aqylgha simaydy. Soghan qaraghanda, әngime basqa Arysúlan hanmen baylanysty tәrizdi. Sharaf ad-Daul qazirgi Qazaqstan dalasyn («strana turkov») bauyry Arysúlan tegiynge bergenin jazdyq. Ol aimaqqa Semey-Ayagóz-Balqash aimaqtary da kirgeni týsinikti. Al Tarbaghatay sol aimaqqa kórshi jәne onda Qytaymen jalghastyratyn tau arasyndaghy jol da baryn aittyq. Ibn әl Asir osy týrkilerdi «turkiy-kitaiy» dep derektegen. Al «hitaiy» atauy arabshasynda «hazaq» ekenin aittyq (حظاق – hazaq, حطاى – hataiy), shyndyqty jasyru ýshin orys ghalymdary ony «kitaiy» dep búrmalaghan.

Sonymen Tarbaghatay tauynan týsken sansyz halyq – dinsiz qazaqtar, olar qypshaq taypasy siyaqty. Óitkeni, qazirgi Mangholiyada VIII ghasyrda Ýiqyr qaghanaty bolghan (ýiqyr – qyrghy eli degen maghynada, yaghny qyrghy taypasy basym bolghan). Artynan ol elding biyligin Qypshaq eli iyelengenin Selengi tasyndaghy tanbalar rastaydy (Qypshaq eli jayly kelesi maqalalalardyng birinde tolyq aitarmyz Qúday qalasa). Ondaghy biylikten shettetilgen qyrghy taypasynyng bir toby IH ghasyr ortasynda (840 j) qazirgi Ýrimshi aimaghyna ketip, otyryqshy ýz-ýisýndermen aralasyp, «ýiqyr» atauymen halyq qalyptastyryp bastaghan (úighyr). Sol qypshaqtar biylik alghan Ýiqyr qaghanaty IH ghasyrdyng sonynda birjolata joyyldy delinedi. Ýiqyr qaghanatyn ornatqan Úly Bóri han ekenin, al Selengi tasyndaghy jazba qypshaqtardy El Bóri ruy biylegenin kórsetetinin aldynghy maqalalarda aitqanbyz. Yaghni, Ýiqyr qaghanatyn Asylúyanyng shiyvey-shiybórash dinastiyasy biylegen.

Al H-HI ghasyrlarda qazirgi Qytaydyng batys-soltýstiginde asa quatty Sya (Asúya) memleketi payda bolghany Qytay tarihynda qamtylghan. Ol memleket Qytay imperiyasynan kәzirgi Ganisu provinsiyasy men Nenisiy-Huey avtonomiyalyq okrugin tartyp alghany kórsetilgen. Yaghni, ol memleket  әuelde kәzirgi Mangholiya shekarasyna jaqyn ólkede payda bolghan (Bayan Núr qalasy ornalasqan ólke). Ibn әl Asir HI ghasyrda týrkilerding Islam dinin qabyldamaghandary Sin (Shyn) aimaghynda ekenin jәne olardyng tatar men qazaq (hitai) dep atalatynyn jazghanyn jogharyda kórsettik. Asúya (Sya) memleketin ornatqan sol tatar eli dep bilemiz, Ibn әl Asir deregi Tatar hany Asylúyanyng Týrki Ashina (tórgi asúyashy) dinastiyasynan ekenin bayqatady. Qypshaq eli biylegen Ýiqyr qaghanatyn joyghan sol Asúya (Sya) memleketi degen jón, yaghniy, Shiyvey-shiybórashtar memleketin Týrki ashinalar (tórgi asúyashy) joq etken. Sya (asúya) asa quatty memleket boldy jәne Qytay imperiyasy men Manjur jurjenderi oghan tәueldi edi. Jenilgen qypshaqtar H ghasyrda Tarbaghatay tauyna baryp ornyqqan, al memleketting soltýstiginde qalghan qyrghy taypasy Baykalgha ketip, keyin – HV ghasyrda qyrghyz últyn qalyptastyrghan (Sibirge barghany ondaghy músylman qazaqtarmen aralasyp, bashqyr degen músylman últy bolyp qalyptasty).

Al HII ghasyrda manjur jurjenderi kýsheyip Asúya (Sya) memleketin ydyratyp, quatty Szini (Shyn) imperiyasyn qúrdy. Yaghni, Asylúyalyq shiyvey-shiybórash toby sol zamanda qayta kýsh alyp, Asylúyalyq týrki ashina toby biylegen Sya (asúya) memleketin joq etti.  Manjur jurjenderden jenilgen Asúya (Sya) elining týrki-tatarlary Tarbaghatay tauyna ornyghyp, ondaghy qypshaqtardy qazirgi Qazaqstangha kóshuge mәjbýr etken. Ol aimaqtaghy nayman taypasy tatarlarmen til tabysyp óz jerinde qalghan tәrizdi (nayman taypasy erteden Turky ashina dinastiyasy biyliginde bolghanyn aldynghy maqalada aitqanbyz, al qypshaq biyleushileri (el bóri) shiyvey-shiybórash ekenin kórsettik).

Demek, tatarlar yghystyrghan dinsiz qazaqtar (qypshaq eli) Tarbaghatay tauynan týsip, qazirgi Ayagóz aimaghyna kelgen jәne el biyleushisi Arysúlan hannan ornyghugha rúqsat súraghan. Olar islam dinin qabyldamaghan, Arysúlan olardyng bir tobyn Shyng elimen (Sin eli) baylanystyratyn tau arasyndaghy jol boyyna ornalastyrghan (Bahty beketi). Artynsha Arysúlan han olardyng kóbeymeui ýshin әielderin bólektep tastaghan eken, oghan shydamaghan dinsiz qazaqtar (qypshaqtar) bir keruenshiler arqyly ózderine qolayly bolatyn Talasaghyn (Balasaghún) aimaghyn anyqtap, bala-shaghalaryn alyp sonda qashyp barypty (shamasy, Moyynqúmynyng Sozaqqa jaqyn aimaghy tәrizdi, óitkeni qypshaq taypasynyng ýlken toby Sozaq pen Týrkistan aimaqtarynda otyr). Talasaghyn (Balasaghún) aimaghy Sharaf ad-Daul han biyliginde, onyng da bir esimi Arysúlan ekenin eskerttik. Óz biyligindegi Talasaghyngha (qalyng qúmgha) tasalanghan dinsiz qazaqtargha (qypshaqtargha) talay joryq jasaghany, olardyng hannan qatty qoryqqany kórsetilgen (Tarbaghatay men Ayagózden biz aityp otyrghan Talasaghyn (Balasaghún) asa alys emes). Sol XI ghasyr basynda shyghystan kelgenderdi «qypshaq eli» dep kórsetken derekter bar, alayda XIII ghasyrda barsha jazbalar derekterin ózara salystyra otyryp zerttegen, osylaysha músylman elderining ortaq tarihyn jazghan Ibn әl Asir olardy «hazaq» (hitai) dep kórsetipti. Ibn әl Asir ómir sýrgen XIII ghasyrda «qypshaq eli» qazaq halqyna sinip, kóp taypanyng birine ainalyp qoyghany týsinikti, sol sebepten olardy da «qazaq» (hitai) dep kórsetken deu oryndy.

Sonau VIII ghasyrdan bastap músylmandyqqa ótken, sony HI ghasyrdyng basynda Islam dinin qabyldaghan qazaq elin jәne músylman qazaq handary biylegen memleketin HII ghasyrdyng basynda kәpir týrkiler basyp aldy. Ol kәpirler de qazaq ekenin angharamyz derekterden. Olardyng qazirgi Mangholiya aimaghynan kelgen dinsiz qazaqtar ekenin Ibn әl Asir anyq jazady. Sol oqighalardy oqy ketsek: «V 522 (1128) g., Krivoy, a eto Kur-han as-Siniy, dostig granis Kashgara s bolishim chislom, kakoe znaet toliko Allah. Protiv nego voorujilsya vladeteli Kashgara. On sobral svoy voyska y vyshel k nemu. Ony vstretilisi, srazilisi, y Krivoy Gurhan, byl razbiyt, y mnogo ego storonnikov bylo ubito. Zatem on umer, y ego mesto zanyal Gurhan. «Ku» – na hitayskom yazyke — prozviyshe velichayshego iz ih sarey, a «han» – prozviyshe turkskih sarey, tak chto eto znachiyt: «velichayshiy iz sarey». On byl maniyheem. Kogda on vyshel iz Sina v Turkestan, k nemu prisoedinilisi turki- hitaiy. Ony prejde nego vyshly iz Sina ... y otpravilisi v Balasagun... Tak u nih dolgo prodoljalosi, i, kogda vyshel Gurhan, ony takje prisoedinilisi k nemu, ih polojenie vozvelichilosi, a polchiyshe udvoilosi. Ony zavladely stranoy Turkestan... Kajdyy iz sarey, kto podchinilsya iym, prikreplyal na svoey grudy podobie serebryanoy doshechki: takov znak togo, kto im podchinyaetsya».

Jogharyda Manjur jurjenderding HII ghasyrdyng (1115-1234 j.j) basynda Szini imperiyasyn ornatqanyn aittyq. Kur han As Siny sol manjýr imperiyasy biyleushisi, múndaghy «As» sózi Asylúya dinastiyasyn bildiredi. Al «Siyn» dúrysynda «Shyn» dedik. «Kur» degen hitay tilinde «asa úly» degen maghyna beretinin aitady. Jogharyda «hitay» atauy dúrysynda «hazaq» ekenin kórsettik. «Kur» – «Kuz», dәlirek aitsaq «Qúz» degen qazaqy atau. Qazaq tilinde asa biyik shyng – «qúz» dep atalady. Sonda «Kur han as-Siniy» degen «Qúz han As Shyn» bolyp shyghady. Arabsha jazyluynda «Kur» men «Kuz» aiyrmasy «z» ýstindegi noqatta ghana: قوز – qúz, قور – qur. Osy qysqasha ataudyng ózi týrki-hitay degender qazaq ekenin keremet dәleldep túr, olardy deni sau adam qidan dey almas.

Resey ghalymdary qazaq sózderin zerttemegen, bilmegen degenge senbeymin. Olar qazaqtyng erteden bar halyq ekenin shamalary kelgenshe jasyrumen bolghan jәne әli de sol sayasatty jalghastyruda. Alayda, ony týsiner qazaq tarihshysy kórinbeydi. Szini imperiyasy atauy qytaysha búrmalanghan «Shyn» degenimiz oryndy. Shynghyshan әuleti men Manjur jurjenderi ertede Jurjan (jujan) qaghanatyn biylegen Shiyvey úrpaqtary ekenin, «manjýr» - manghy taypasy men jýrjan toby ataularynan qalyptasqanyn aityp óttik. Al Ibn әl Asir HIII ghasyrda olardy qazaq (hitai) deydi. Demek, Manjur jurjandary HII ghasyrda ózderin qazaq halqynan dep tanyghan. Qúz han Shyng (Szini) imperiyasy biyleushisi, yaghni, manghy (manjur) qazaghy. Ibn әl Asir ony «manhiy» dep kórsetken, osy sóz «maniyheiy» dep orysshalanghan tәrizdi. Arapsha jazyluy: مانحى - manhiy. Reseyding missionerlik sayasaty týrkilerdi shohyndyrugha barynsha tyrysty, Ýiqyr qaghanaty zamanynan Mangholiyadaghy key týrkilik taypalar maniyhey-hristiyan bolghan degen jalghan tújyrym ornyqtyrdy. Anyghynda solay bolghanyn dәleldeytin naqty birde dәlel joq. «Naymandar maniyhey-hristiyan bolghan» degen ótirikteri qazaqty shohyndyrugha qoldanghan ailalarynyng biri.

Keshegi HVII ghasyrda Qazaq handyghyn jaulaugha jiberilgen Sin imperiyasynyng Manjur qolbasshysy: «Búl bizge tuys halyq eken» dep basyp aludan bas tartqanyn qazirgi Qytay qazaqtary aityp jýr (búl shynymen bolghan oqigha dep bilemin). «Qúz han As Shyn» lauazym-esimindegi «As Shyn» atauy «ShynAsHan» (Shynghyshan) esiminde de bary beker emes. Qúz hannnyn ózine baghynghan patshalardyng keudelerine kýmis taqtasha taghu dәstýrin Shynghyshan da ústanghany belgili fakt. Yaghni, Qúz han – Asylúyanyng Shiybórash dinastiyasynan, al ol jaulap alghan músylman Qazaq handyghyn Tórgi Asúyashy (turky ashina) dinastiyasy biylep kelgenin jogharyda dәleldedik. Áuelde 1128 jyly Qashqar aimaghyna barghan Qúz han jeniliske úshyraghan eken. Ol ólgen song ornyn basqan kelesi Qúz hannyng joryghy aitylyp otyr osy derekterde. Tarbaghataydan HI ghasyrda kelip, Talasaghyn (Balasaghún) aimaghyna ornyqqan dinsiz qazaqtar da (qypshaq taypasy) Qúz han As-Shyng әskerine qosylyp, músylman Qazaq handyghyn jaulaugha at salysypty. Ibn әl Asir «sany asa kóp» dep kórsetken qypshaq taypasynyng ýlken toby sol HII ghasyrda Torghay dalasyna ornyqqan dep tújyrymdaghanymyz jón. Talasaghyn aimaghyna (Balasaghun) HI ghasyrda kelip ornyqqan dinsiz «hitaiy» men Qúz han eli (turkiy-hitaiy) bir halyq, olar qazaq halqynyng Shyng aimaghyndaghy (Siyn) músylman emes bóligi. Qúz han әskerine músylman qazaqtardyng (turky karlukiy) qosylyp ketui de sózimizge kuә (Shynghyshan biyliginde músylman qazaq eli birden moyyndaghan, qazaq halqy Asylúya dinastiyasynyng jeniske jetip biylik alghan kez kelgen hanyna sózsiz baghynu dәstýrin ústanghan (hannyng qay dinde ekenine qaramaghan)).

Endi Ibn әl Asirding ary qaray ne jazghanyn qarayyq: «Zatem ony otpravilisi k strane Maverannahr. Ony srazilisi, y hakan Mahmud ibn Muhammad byl razbit y vernulsya v Samarkand. Hakan Mahmud poslal k sultanu Sandjaru, prosya u nego podderjkiy... Mahmud ibn Muhammad-han pojalovalsya emu na turkov-karlukov, y Sandjar napal na niyh. Te priybegly pod zashitu Gurhana y teh iz nevernyh, kto s niym. Sandjar ostanovilsya v Samarkande. Gurhan napisal emu pisimo, kotoroe zakluchalo hodataystvo za turkov-karlukov y trebovanie prostiti iyh.... Ony srazilisi 5 safara 536 g. (1141 g.). Turkiy-karluki, kotorye bejaly ot sultana Sandjara, byly silineyshimy iz ludey v boy. Sultan Sandjar ushel razbitym... Gosudarstvo hitaev y turkov-nevernyh utverdilosi v Maverannahre. Gurhan projil do radjaba 537 g (1143 g), v kotorom on umer. Posle nego sarstvovala odna iz ego docherey, no ee period byl nedolgiym, tak kak ona umerla. Posle nee sarstvovala ee mati, jena Gurhana, y ego syn Muhammad... V etom godu, zu-l-hidjje (1156 g) turkiy-karluky ubily Tamgadj-hana v Maverannahre y obvinily ego v durnyh postupkah, «y otnesly ego po rodoslovii k hudym vesham». Han hanov as-Siniy, sari hitaev, poruchil upravlenie Samarkandom y Buharoy ilihanu Djagry-hanu, synu Hasan-tegina, y sdelal ego sborshikom podatey u niyh. On iz sarskogo roda drevnego proishojdeniya y projival v Samarkande, rukovodya tam ego delami. V nastoyashee je vremya sari hitaev poslal emu vyseliti karlukskih turkov iz oblastey Buhary y Samarkanda v Kashgar, chtoby ony perestaly nositi orujiye y zanyalisi zemledeliyem y drugimy delami. Djagry-han otdal im prikazanie ob etom, no ony otkazalisi... Turkiy-karluky zametily eto toliko togda, kogda Djagry-han vnezapno nastig ih so svoimy otryadamy y voyskamy y obratil protiv nih mech. Ony bejaly y rasseyalisi, mnogih iz nih perebily y ograbili. Odna chasti iz nih ukrylasi v yamah y zaroslyah, no zatem soratniky Djagry-hana ih poymaly y istrebily do poslednego».

Qúz han As-Shyn qazirgi Qazaqstan aumaghynan son, Orta Aziyany tolyq jaulap alypty (tek qazirgi Týrkimenstan aumaghy Tórgi Asyljik (turky seldjuk) dinastiyasynan bolghan Sanjar súltan biyliginde qalghan). Sanjar súltan óz dinastiyasynan bolghan músylman qazaq handaryn qoldaghan, yaghny kәzirgi Qazaqstan men Orta Aziyany biylep kelgen Shattyq Qazaq han úrpaqtaryna kómektesken. Alayda, sol handardyng әskerleri – músylman qazaqtar («karluk» qazaq ekenin kórsettik) Qúz han jaghyna shyqqan. Demek, karluk-qazaqtar men hitay-qazaqtar bir últ bolghandyqtan, tez til tabysqan. Osy derekting ózi oryssha audarmadaghy «karluk», «hitay» degender shynynda qazaqtar ekenin anyq anghartady (Osy eki ataudyng arapsha jazylularyn ózbek, qyrghyz nemese úighyr ataularymen baylanystyru esh mýmkin emes, al «qazaq» atauymen úqsas jazylatyny dausyz). Sonymen kәzirgi Qazaqstan men Orta Aziya aimaghy Shyng (Szini) imperiyasy qúramyna engen. Ol imperiya qúramynda kәzirgi Manjuriya, Mangholiya (ishki Mangholiyamen qosa), Shynjan aimaqtary jәne Soltýstik Qytay bolghany belgili. Ár aimaqtyng óz hany bolghanyn, olardyng barlyghyn Qúz han As Shyng taghayyndaghanyn kóremiz (federasiyalyq imperiya bolghan). Osy shyndyq, As Shyng degen alyp imperiya Shynghyshangha deyinde bolghanyn, al Shynghyshan sol imperiyany qalpyna keltirip úlghaytqan túlgha ekenin kórsetedi. Onyng Temirshyng degen óz esimin Shynashan (Shynghyshan) dep ózgertui, ózine deyingi imperiya biyleushisi lauazymy Qúz han As Shyng boluymen tyghyz baylanysty degen jón.

Maurenahr biyleushisi (Búhara men Samarhand) Tamhadj handy músylman qazaqtar (karluk) óltirip, onyng dinastiyasyn jazghyryp-jamandaghany jazylghan tarihy qújatta. Qúz han onyng ornyna qoyghan adam da ejelgi handar dinastiyasynan eken (tórgi asúyashy). Qazaqta «Hannyng basyn han alar» degen tәmsil erteden bar, qarapayym qazaqtyng han túqymyn óltiruge qúqy bolmaghan. Ony istegen adam ýrim-bútaghymen óltirilgen, tipti ruyn qyryp salatyn bolghan. Ol adam Qúz han dinastiyasyna (shiybórash) baqtalas dinastiyadan (tórgi asúyashy) bolghandyqtan óltirgender jazalanbaghanyn, alayda olargha qaru ústaugha tyiym salynyp, Qashqar aimaghyna jer audarugha búiryq berilgenin kóremiz. Oghan kónbegendikten olardy týgeldey qyryp salghany bayandalghan (jauy bolsa da han túqymyn óltiru jazasyz qalmaytyny ózgege sabaq bolsyn degeni). Osylaysha músylman qazaq eline, músylman qazaq handary biylegen qazirgi Qazaqstan men Ózbekstan aumaqtaryna dinsiz qazaqtar ie bolghanyn Ibn әl Asir qamtidy. Qúz han ólgen song ornyna qyzy, sodan keyin әieli, sodan keyin Múhammed esimdi úly otyrypty. Múhammed esimi onyng músylman ekenin aighaqtaydy. Demek, kóp úzamay qalyng músylman qazaqtyng yqpalymen jana kelgen dinsiz qazaqtar da músylmandyqty qabylday bastaghan. Qúz hannyng әskeri negizinen qonyrat taypasy ekeni, odan basqa manghy, arghyn, kerey, uaq, barlas taypalary da bolghany bayqalady. Balqashtyng soltýstiginen bastap Qaraqalpaqstangha deyingi aimaqtarda kezdesetin «Qonyrat» atauly jerler sol zamannan qaluy mýmkin. Ózbek, qaraqalpaq, qyrghyz últtaryndaghy jәne ontýstik qazaqtary qúramyndaghy qonyrat, qypshaq, arghyn, kerey, uaq rulary sol Qúz han joryghy zamanynda kelgender dep bilemiz. Kәzirgi Mankent degen eldi meken atauy sol zamanda kelgen manghy rularynan qalghan estelik bolar.

Al Sanjar súltannyng jeniliske úshyrauy qazirgi Týrkimenstan aimaghyn biylegen Týrki Seldjuk (tórgi asúyashy) dinastiyasy ornyna Horezmshah dinastiyasy keluine yqpal etti. Ibn әl Asir derekterinde Horezmshahtyng arghy atasy Týrki Seldjuk súltanynyng qúly bolghany, keyin onyng bir úrpaghy Horezm qalasynyng basshysy bolyp taghayyndalyp kýsheygeni, sosyn Qúz hanmen soghysta әlsiregen Týrki Seldjukterden qazirgi Týrkimenstan aumaghy biyligin tartyp alghany jazylghan (Týrki Seldjukter óz biyligin qazirgi Týrkiya men Zakavkaziede jalghastyrghan).

Odan keyingi oqighalar bylay órbiydi: «V etom godu (1207g) Ala ad-Din Muhammad, syn horezmshaha, perepravilsya za reku Djeyhun dlya voyny s hitayami. Prichina etogo v tom, chto hitaiy uje davno jily v strane Turkestan y v Maverannahre y tyajelo popiraly ih narody. U nih v kajdom gorode namestniyk, kotoryy dostavlyaet im denigiy, a ony projivait v kibitkah po svoemu obychai... Kogda horasanskie dela utverdilisi v polizu horezmshaha Muhammada, on perepravilsya za reku Djeyhun.... Ony y hitay soshlisi drug s drugom v 606 (1209-10) g. Mejdu nimy proizoshly bitvy, podobnyh kotorym po siyle y stoykosty ne bylo, y hitay poterpely strashnoe porajeniye... Zatem horezmshah napravilsya v stranu Maverannahr y zanyal v ney kajdyy gorod y kajdyy kray vploti do Uzgenda y postavil v nih svoih namestnikov. Kogda horezmshah sdelal s hitayamy to, o chem my rasskazali, uselevshie iz nih ushly k svoemu saru, kotoryy v voyne ne uchastvoval, y sobralisi u nego... Bolishoe plemya tatar v drevnosty vyshlo iz svoey strany u granis Sina y poselilosi v tylu strany Turkestan. Mejdu nimy y hitayamy byla vrajda y voyny. Kogda ony uslyhaly o tom, chto sdelal horezmshah s hitayami, ony napaly na nih so svoim sarem Kushlu-hanom. Hitayskiy sari, uviydev eto, poslal k horezmshahu, govorya emu: «Chto kasaetsya togo, chto ty zahvatyval nashu stranu y izbival nashih ludey, to etomu — prosheniye. No k nam priyshel vrag, kotoromu my ne mojem protivostoyati. Vedi esly ony pobedyat nas y zavladeyt nami, nikto ne otrazit ih ot tebya. Polezno, esly ty otpravishisya k nam so svoimy voyskamy y pomojeshi nam voevati s nimi. A my klyanemsya tebe, chto, kogda pobedim iyh, ne stanem osparivati togo, chto ty zahvatil v strane, y udovletvorimsya tem, chto v nashih rukah». Y Kushlu- han, sari tatar, poslal k nemu, govorya: «Te hitay tvoy vragi, vragy tvoih otsov y nashy vragiy. Pomogy nam protiv niyh, y my klyanemsya, chto, kogda odoleem iyh, ne priblizimsya k tvoey strane y udovletvorimsya temy mestami, v kotoryh selilisi oniy». On otvetil kajdomu iz niyh: «Ya s toboiy y pomoshnik tebe protiv tvoego sopernika» — y vystupil so svoimy voyskami, tak chto stal lagerem poblizosty ot togo mesta, gde ony vystroilisi drug protiv druga, no prisoedinilsya k niym, chtoby ne dati ponyati, s kem iz nih on zaodno, y kajdyy lageri dumal, chto on vmeste s niym. Mejdu hitayamy y tataramy proizoshla bitva, y hitay poterpely velikoe porajeniye. Togda horezmshah napal y prinyalsya ubivati, brati v plen y grabiti y nikomu iz nih ne ostavlyal vozmojnosty spastisi. Uselel lishi neznachiytelinyy otryad vmeste s ih sarem, a odnoy iz turkskih okraiyn, v odnom meste, kotoroe okrujaiyt gory y puti k kotoromu toliko s odnoy storony, v nem ony y ukrepiliysi. A odin ih otryad pristal k horezmshahu y poshel s ego voyskom. Horezmshah poslal k Kushlu-hanu, saru tatar, izveshaya ego, chto yavilsya k nemu na pomoshi y esly by ne on, tot ne odolel by hitaev. Y Kushlu-han nekotoroe vremya priznaval eto. Zatem on poslal k nemu trebovanie o razdele strany hitaev, govorya emu: «Poskoliku my obedinilisi, chtoby pogubiti iyh, nam sleduet podeliti ih stranu». Tot skazal: «U menya dlya tebya net nichego, krome mecha, a vy hrabrostiu ne siliney hitaev y ne slavney sarstvom, budi dovolen y pomalkivay, inache ya otpravlusi k tebe y postuplu s toboy pohuje, chem postupil s hitayamiy». On snaryadilsya y nachal peredvigatisya, poka ne stal lagerem poblizosty ot niyh, y horezmshah ponyal, chto net u nego sily protivostoyati tomu, y stal uklonyatisya ot nego. No kogda tot peredvigalsya v kakoe-nibudi mesto, horezmshah ustremlyalsya na ego narod y obozy y grabil iyh. Y kogda on slyshal, chto kakoe-nibudi plemya snyalosi so svoego stoybisha, on napravlyalsya k nemu y napadal na niyh. Kushlu-han poslal skazati emu: «Tak ne delaiyt sari, tak delait razboynikiy. Esly ty sultan, kak govorishi, nam sleduet vstretitisya: ily ty razobieshi menya y zavladeeshi stranoy, kotoraya v moih rukah, ily ya sdelay eto s toboy». No horezmshah byl s nim grub y ne otvetil na to, chego tot dobivalsya, odnako prikazal jiytelyam Shasha, Fergany, Isfidjaba, Kasana y drugih gorodov vokrug niyh — bolee zdorovyh y bolee prosvetayshih v etom miyre ne bylo — vyselitisya iz nih y prisoedinitisya k musulimanskim oblastyam; zatem on ih vse razrushil iz straha, chto tatary zavladeit imiy... Potom na Kushlu-hana, pervyh tatar, obrushilosi nashestvie drugih tatar, kotorye opustoshily mir y sari kotoryh — Chingishan Temuchiyn. Ony otvlekly Kushlu-hana ot horezmshaha, tot poluchil peredyshku y perepravilsya za reku v Horasan».

Qúz han jaulap alghannan keyin Orta Aziyany dinsiz qazaqtar biylep-tóstegen, yaghni, qazaq dalasyn solar biylegeni, sondyqtan qazaq músylmandyghyna shirik amaldar aralasqany týsinikti (talgha shýberek baylap siynu, tәuip-baqsygha jýginu, molagha týnep bala súrau tәrizdi músylmangha tәn emes shirik amaldar). Orta Aziyanyng әr qalasyna biyleushi bolyp taghayyndalghan qazaq handary qalada senimdi salyq jinaytyn adamyn qaldyryp, ózi sol qala manyndaghy kiyiz ýide ómir sýrgeni hattalypty. Qúz han zamanynan 60 jyldan keyin, HIII ghasyrdyng basynda (1209j-1210j) Horezmshah pen qazaq (hitai) әskeri Orta Aziyada soghysyp, Horezmshah jeniske jetedi. Soghysqa Qúz han qatyspaghany kórsetilgen, shamasy ol imperiya ortalyghy kәzirgi Manjuriyada nemese Soltýstik Qytayda otyrghan boluy mýmkin. Horezmshah Uzgend qalasyna deyingi aimaqty óz iyeligine engizedi. Qúz han әskerining Horezmshahtan jenilgenin estigen tatar biyleushisi Kushly han Shyng imperiyasyna (Szini) shabuyl jasaydy (shamasy 1212 jyl bolar).

Jogharyda qazirgi Qytaydyng batys-soltýstiginde (Mangholiyagha kórshi aimaq) H-HI ghasyrlarda tatarlardyng Asúya (Sya) degen quatty memleketi bolghanyn, ony joyghan Manjur jýrjen qazaqtary (Szini memleketi) ekenin, yaghny Qúz han ekenin, jenilgen tatarlar HI ghasyrda Tarbaghatay tauyna ornyghyp, ondaghy dinsiz qazaqtardy (qypshaq eli) músylman Qazaq handyghyna ketuge mәjbýr etkenin aittyq. Al qazirgi Mangholiya Qúz han As Shyng imperiyasy (Szini) qúramynda sanalghan, onda biylikte Bórijiging ruy otyrdy, yaghni, shiyvey-shiybórash Shynghyshannyng ata-babalary biylegen jәne onyng әkesi men tatar hanynyng jaulyghy da belgili. Shynghyshan tarihynda nayman men merkit taypalary tatarlarmen odaqtas ekeni, Kushly han nayman biyleushisi dep kórsetiletini belgili, al nayman erteden Tarbaghatayda otyrghan qazaq taypasy. Osy derekter, memleketi (Sya-Asúya) joyylghan tatarlardyng  XI ghasyrda Tarbaghatay tauyna baryp ornyqqanyn kórsetedi. Ibn әl Asirdin: «Tatarlardyng ýlken bóligi ertede Sina eline kórshi jatqan óz elin tastap, Týrkistan júrtynyng tu syrtyna ornyqqan bolatyn» degen deregi bizding tújyrymnyng dúrystyghyn bayqatady. Manjýr qazaq hany As Shyng (As-Siyn) tatarlargha qarsy Horezmshahtan kómek súrapty, Tatar hany da Horezmshahty óz jaqtasy etuge úmtylghan. Onyn: «Ol qazaqtar (hitai) sening ata-babannyng jauy jәne bizding de jauymyz» degen sózderi Horezmshah pen tatar hanynyng Tórgi Asúyashy (turky ashina) dinastiyasynan ekenin anghartady. Al Qúz han әuleti jujandyq Asylúya Shiyvey-shiybórash dinastiyasynan ekenin aityp óttik (Shynghyshanda sol dinastiyadan). Horezmshah әuletining әuelden Týrki Seldjuk (tórgi asúyashy) dinastiyasy qamqorlyghynda bolghany, keyin solardyng ornyn basyp biylik alghany da sony rastay týsedi. Mine, euraziyalyq barsha halyqtardyng tarihy osy Asylúyalyq eki dinastiyanyng ózara baqtalastyghymen tyghyz baylanysta órbigen. Horezmshah qulyq jasap qazaq pen tatardyng qaysysy jenerin kýtken, sosyn jenilgen qazaq әskerin talqandaugha at salysypty. Osylaysha Horezmshah pen tatar hany әskerleri Qazaq hany әskerin tolyq joyyp, qazaq elin basyp alghan. Shyng (Szini) imperiyasy kәzirgi Qazaqstan men Orta Aziyadan airylyp әlsiredi, ol tek Manjuriya men Soltýstik Qytayda ghana saqtalyp qalghangha úqsaydy (1234 jylgha deyin). Al kәzirgi Mangholiyadaghy shiyvey-shiybórash hany Shynghyshannyng kýsheygenin, óz aimaghyna týrki ashinalyq Tatar hanyn jolatpaghanyn kóremiz. Kóp úzamay onyng shiyvey-shiybórashtyq Qúz han ýshin Tatar hanynan ese qaytarghanyn, Qúz han As Shyng ornatqan alyp imperiyany qalpyna keltirgenin, tipti onyng qúramyna býkil Qytaydy jәne Tayau Shyghys pen Shyghys Evropanyng kóp aimaghynda kirgizgenin barsha әlem kóretin bolady.

Tatar hany әskeri tatar taypasy ekeni týsinikti, olardyng әskerinde qazaqtyng nayman, merki (merkit), tama, jaghalbayly rularyda bolghan tәrizdi. Kәzirgi dulat taypasyna kirme sanalatyn besterek ruy «tatar» depte tanylady, olar sol kelgen tatarlar úrpaghy bolar. Al tama men jaghalbayly taypalary batys aimaqta otyrghany belgili, olardyng ontýstikte Sarysuda otyrghandary Tatar hany әskerimen sol zamanda shyghystan kelgender boluy mýmkin. Kәzirgi qyrghyz, qaraqalpaq, ózbekterdegi naymandar sol zamanda Orta Aziyagha ornyqqandardyng úrpaqtary ekeni týsinikti. Al Merki qalasy sol kelgen merki (merkit) taypasynan qalghan belgi bolar.

Tatar hany Horezmshahqa qazaq elin ózara bólisip alugha úsynys jasaghany, Horezmshah oghan kelispey tatar hanymen soghysugha bel baylaghany qamtylghan jazbada. Alayda, oghan shamasy kelmeytinin týsingen Horezmshah ashyq soghysqa barmaghan, ol tatarlardyng tu syrtynan shabuyldap, әlsiretumen bolghan. Sol sebepten tatar hany ony «Han emes, qaraqshy ekensin, handar olay jasamaydy» dep jazghyrghanyn kóremiz. Tashkent (Shash), Shymkent (Isfidjab), Taraz, Qúlan, Talasaghyn (Balasaghun) tәrizdi kóptegen qalalardy talqandap qiratqan Horezmshah ekenin Ibn әl Asir kórsetedi. Uaqyt óte kele Tatar hanyna Shyng (Siyn) elinen shyqqan, yaghni, qazirgi Mangholiyadan Shynghyshan shabuyldaghany aitylghan. Yaghni, Asylúyalyq eki dinastiyanyng (shiyvey-shiybórash pen týrki ashina) ózara baqtalastyghy ary qaray jalghasady. Tatar hany basymen qayghy bolyp jatqanyn paydalanghan Horezmshah az uaqytqa tynyshtyq tapqan. Kelesi maqalamyz sol Shyghyshan men Horezmshah arasyndaghy oqighalar jayynda bolady.

Osy jerde aita keterligi, Ibn әl Asirding VII ghasyrdan bastap HIII ghasyrdyng ortasyna deyingi (óz uaqytyna deyingi) músylman elderindegi eleuli oqighalardyng barlyghyn týgel qamtugha tyrysqany jәne onyng derekteri senimdi ekeni әlem ghalymdary tarapynan moyyndalghan. Ol osy enbegine sol zamandaghy barshagha belgili arab-parsy jazbalary derekterin qoldanghan, bir oqigha jayly qarama-qayshy derek bolsa, ekeuin qatar kórsetken. Ibn әl Asir HIII ghasyrda ómir sýrdi. Demek, onyng Qashqari, Ibn Fadlan jazbalary men  Istahry jazbasynyng parsylyq núsqasyn bilmeui mýmkin emes. Alayda, tarihshynyng enbekterinde olar jayynda bir auyz sóz aitylmaghan, olarda bar derekterge úqsas mәlimetter keltirilmegen. Kerisinshe, sol ýsh jazbada jәne «Mangholdyng qúpiya shejiresinde» joq – qazaq halqynyn sonau Mangholiyadan Orta Aziyagha deyin jayylghan alyp halyq ekenin kórsetedi. Osy faktining ózi Qashqari, Ibn Fadlan jazbalary men Istahry jazbasynyng parsylyq núsqasy jәne «Mangholdyng qúpiya shejiresi» degender qazaqtyng shyn tarihyn jasyru ýshin dayyndalghan Resey ghalymdarynyng jalghan dýniyeleri ekenin anyq dәleldeydi.

 (Jalghasy bar)

Bekjan Ádenúly

Abai.kz