(جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەدە: اcىلۇيا - پاتشالار ديناستياسى)

(جالعاسى)

14. قارلۇق قاعاناتى مەن قاراحانيدى: رەسەي يدەولوگياسى ورنىقتىرعان رەسمي تاريحتا «تيۋرگەش قاعاناتىنان كەيىن 756 جىلى (VIII عاسىر) قارلۇق قاعاناتى ورنادى. سوسىن ونىڭ ورنىن 840 جىلى ء(ىح عاسىر) قاراحانيدى مەملەكەتى باسقان» دەپ وقىتىلادى. بۇل سەنىمسىز دەرەكتەر مەن دالەلسىز بولجامداردان قۇرالعان جالعان تۇجىرىمدار ەكەنى انىق. قارلۇقتار قۇرامىندا «تيۋرگەش» دەگەن بار، ال تيۋرگەش توبى تيۋركي اشينا ديناستياسىنىڭ ءوزى ەكەنىن الدىڭعى ماقالامىزدا جازدىق (تيۋرك اشينا – تيۋركاش). ياعني، قارلۇق قاعاناتى زامانىندا دا قازىرگى ورتا ازيا مەن قازاقستان اۋماعىندا تيۋركي اشينا (تيۋركاش-تۇركەش) ديناستياسى بيلىگى جالعاسقان.

الەم عالىمدارى مويىنداعان تاريحي جازبالاردىڭ بىرەگەيى – ءحىىى عاسىرداعى اراب تاريحشىسى يبن ءال ءاسيردىڭ «كيتاب ءال-كاميل في-ت-تا'ريح» اتتى ەڭبەگى. اتاقتى اكادەميك ۆ.ۆ.بارتولدتىڭ «يبن ال-اسير س ۆەليچايشەي دوبروسوۆەستنوستيۋ ي رەدكيم پو تومۋ ۆرەمەني كريتيچەسكيم تاكتوم سوبرال وگرومنىي ماتەريال دليا سۆوەگو ترۋدا»، دەگەنى سوزىمىزگە ايعاق. ارينە، اتالعان تاريحي جازبانى رەسەي وقىمىستىلارى ورىسشاعا اۋدارعان. سوندىقتان وندا كوپتەگەن تۇركىلىك اتاۋلار مەن ەسىمدەر بۇرمالانعان، جازباداعى دەرەكتەر تىزبەگى رەسەيلىك جالعان تۇجىرىمدارعا ساي وزگەرتىلگەن. مىسالى، ورىسشا اۋدارمادا جاقشا ىشىندە تۇركىلىك اتاۋلاردىڭ ارابشا جازباداعى جازىلۋ نۇسقاسى  كورسەتىلگەن، الايدا «كارلۋك»، «گۋزي»، «ۋچۋك»، «بازۋك» ءتارىزدى اسا ماڭىزدى اتاۋلاردىڭ جازىلۋ نۇسقالارى جوق (ولاردى «ۆ تەكستە:***» دەپ جۇلدىزشالارمەن جاسىرعان). دەگەنمەن، وسى ورىسشا اۋدارمانىڭ وزىنەن شىنايى تاريح ورىستار ايتقانداي ەمەستىگىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس (تىكەلەي ارابشا نۇسقادان قازاقشا اۋدارسا، كوپ شىندىق اشىلار ەدى).

رەسەيلىك يەزۋيدتەردىڭ زىميان ساياساتى تۇرگەش قاعاناتىنداعى قازاق حالقىن «كارلۋك» دەپ بۇرمالاپ ەنگىزگەن تاريحقا. اراب ارىپتەرىنىڭ جازىلۋ ۇقساستىقتارى ولارعا سولاي بۇرمالاۋعا مۇمكىندىك بەردى (ارابشا وڭنان سولعا قاراي وقىلاتىنىن ەسكەرتەمىز): كزاق – كازاق, كرلق – كارلۋق. وسىلايشا 751 جىلعى تالاس (اتلاح) شايقاسىندا مۇسىلمان اراب اسكەرىمەن قوسىلىپ سين اسكەرىن تالقانداعان قازاق ەمەس، قارلۇقتار بولىپ شىعا كەلدى. الايدا شىنايىلىعىن الەم عالىمدارى عانا ەمەس، رەسەي تاريحشىلارى دا امالسىز مويىنداعان يبن ءال اسير جازباسى تاريحىمىزدىڭ مۇلدە وزگەشە ەكەندىگىن كورسەتەدى.

قىتاي جازبالارىندا «كارلۋك» دەگەن جوق، ورىستار قىتاي جازباسىنا «گەلولۋ» دەپ ەنگەن اتاۋدى «كارلۋك» دەپ تۇسىندىرۋگە ءماجبۇر بولدى. شىندىعىندا، «گەلولۋ» – «كەرەيلەر» دەگەن اتاۋدىڭ قىتايشا بۇرمالانۋى، گەلولۋ قۇرامىنداعى «مولۋو», «چيسى», «تاشيلي» دەگەن رۋلار – كەرەي تايپاسىنىڭ مولقى, شەرۋشى, تارىشى رۋلارى. سول گەلولۋ تايپاسى مەكەندەگەن ايماقتا ءالى كۇنگە دەيىن قازاقتىڭ كەرەي تايپاسى وتىر. ال قارلۇق پەن قاراحانيدى دەگەن اتاۋلارمەن ەش رۋ نەمەسە ەل ساقتالماعان، ولار ءىز-ءتۇزسىز جوق بولدى. قايدان ساقتالسىن، ونداي اتاۋمەن تاريحتا ەش ەل نەمەسە تايپا بولماسا، ول اتاۋلار قازاقتىڭ بولعانىن جاسىرۋمەن اينالىسقان رەسەيلىكتەردىڭ قالامىنان تۋعان. كانگيۋ – كاڭلى، جۋجان – جۇرجەن، تايدجۋت – ادايجۇرت، مانگۋ – ماڭعىل مەن ماڭعىت، ناي (قىتايشا «ءسۇت ەلى») – نايمان (ناي مەن ماڭعى وداعىنان), گەلولۋ – كەرەي، ارگۋن – ارعىن، حۋنرات – قوڭىرات، ۋيسۋن – ءۇيسۇن، دۋلا – دۋلات، كيفچاك – قىپشاق، بۋرچ – بەرىش، چەركاش – شەركەش، حەگۋ – قىرعى نەمەسە قىرعىز، ۋحۋ – ۋاق، يۋەچجي – وشاق، اتا – اتالىق، حۋن – قوڭىر، حۋنمو – قوڭىرمىن، تارتار – تاتار، سيليۋان – اسىلۇياڭ (اس), بوردجيگين – بورىجىگىڭ، شيۆەي – ءشيبوراش (شاپىراش), لان – ۇلان (الان), سيۋيبۋ – ءسۇربورى (كوكبورى), حۋيان – قۇمان (كۋماندى مەن قۇمىق), حاناسيۋۆەگي – حاناسۇيبەگى، تۋگە – تورگى (تيۋركي), اسيانششە – اسۇياڭشى، سيراك – سيراقتى، يازىك – ۇزىك ء(ۇز-اقۇز), ۇزبەك – وزبەك، اورس – ارىس (ۋرۋس), كاساح، كاشاك، حاسا، كوساگ – قازاق، ۇيقىر – ۇيعىر، قاراپاپاح – قاراقالپاق، تازجىك – تاز جانە تاجىك، دجالايىر – جالايىر، اككويلى – اققويلى، قاراكويلى – قاراقويلى، چۋمۋكۋن – شىمىرقۇڭ، شۋنيش – جانىس، حۋلسۋزيۋ – قۇلي، ابار – ابىرالى مەن اۆار، ساكالبان – البان، سىۆان – سىبان، شاحسەۆان – ساقسىبان، الان تانايدى – تانا مەن بايتانا، الان – قاراشاي مەن بالقار جانە ديگور (وسەتين) مەن دۋلا (دۋلات), اسىلدان – سۇلتان، اسىلجىك – سەلدجۋك بولىپ جالعاسا بەرەدى. وسىلايشا ەجەلگى تايپا-ەلدەر مەن ولاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ۇزىلمەگەن بايلانىسىن كورەمىز. ال جەكە دارا مەملەكەت ورناتتى دەلىنەتىن قاراحانيدى مەن قارلۇقتاردان ەش ءىز قالماعان. ويتكەنى، مۇنداي اتاۋلار تاريحتا بولماعان. تارازداعى قاراحان بابا كەسەنەسى قاراحانيديلەردىڭ بولعانىنا دالەل ەمەس. ويتكەنى، ونىڭ ءحىح عاسىردا سالىنعانى بەلگىلى، قاراحانيدي ديناستياسىنىڭ تاريحتا بولعانىن دالەلدەۋ ءۇشىن تۇرعىزىلعان.

ەندى سين ەلى جايىندا دۇرىس انىقتاما الىپ الساق، رەسەيلىكتەر «سين – قىتاي ەلى» دەپ تۇجىرىمداعان. قىتايدا ەڭ العاشقى تسين مەملەكەتى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ءىىى عاسىردا بولدى. ونى ورناتقان شيحۋاندى قىتاي دەرەكتەرى «سيۋنۋ (ۆارۆارلار) ەلىنەن، ياعني، حۋن ەلى ادامى» دەپ كورسەتكەن. ال حۋن يمپەرياسىن بيلەۋشى «شىڭ» دەپ اتالعان،  ماعىناسى – اسا بيىك ۇلى, بيلەۋشى اۋلەتى ءشىڭۇي دەپ اتالعان (شانيۋ) جانە بيلەۋشىلەر تەك اسىلۇياڭ رۋىنان بولعان (سيليۋان). حۋن ادامى ورناتقان قىتايلىق مەملەكەتتىڭ «تسين» اتاۋى مەن حۋن بيلەۋشىسىنىڭ «شىڭ» لاۋازىمى ۇقساس دىبىستالادى. شاماسى، قىتايدا مەملەكەت ورناتقان حۋن ءوزىن «شىڭ» دەپ اتاتقان. وسى اتاۋ قىتاي تىلىندە «تسين» بولىپ، مەملەكەت وسى اتاۋمەن تاريحقا ەنگەن.

قازىرگى قىتايدا VI عاسىردان باستاپ شىڭعىسحان زامانىنا دەيىن بولعان مەملەكەتتەر: سۋي (581-618 ج.ج), تان (618-907 ج.ج), سۋن (960-1279 ج.ج), يۋان (1280-1368 ج.ج). رەسەيلىكتەر «751 جىلى تالاس شايقاسىندا ارابتار مەن كوشپەلى تۇركىلەر اسكەرى قىتاي (سين) اسكەرىن تالقاندادى» دەپ تۇجىرىمدايدى. ول زاماندا قىتاي ەلىندە تان مەملەكەتى بولىپتى، ونىڭ اتاۋى سين اتاۋىنا ەش ۇقسامايدى. تان مەملەكەتى VIII عاسىردا ءوز ىشىندەگى الاۋىزدىقتان وتە ءالسىز بولعان. قىتاي تاريحىندا سول جۇزجىلدىقتا تالاس شايقاسى ورىن العانى جازىلمايدى. ولاي بولسا اراب جازباسىنداعى «سين» قىتاي ەلى بولۋى مۇمكىن ەمەس، ونىڭ ۇستىنە يبن ءال اسير «سين ەلى – تۇركىلەر» دەپ انىق كورسەتكەن. يبن ءال اسير جازباسى «سين ەلى» دەپ دەرەكتەگەن ايماققا قازىرگى ماڭعوليا مەن «ىشكى ماڭعوليا» جانە باتىس مانجۋريا ەنگەن دەيمىز (ەجەلگى حۋن حالقى جەرى), ارابشا جازباداعى اتاۋ – «سين» ەمەس «شين»، دالىرەك ايتساق، «شىڭ». ول ايماقتا VIII عاسىردا ۇيقىر كاعاناتى بولدى.

قىتايدىڭ سولتۇستىك باتىسىندا، كازىرگى بايان نۋر قالاسى ورنالاسقان ايماقتا ح عاسىر مەن ءحى عاسىردا تاڭعۇتتاردىڭ وتە قۋاتتى سيا مەملەكەتى بولعان (تاڭعۇت ەمەس، تاتار ەلى ەكەنى يبن ءال اسير دەرەكتەرىنەن بايقالادى). ول اتاۋدىڭ دۇرىسى اسۇيا دەپ بىلەمىز، ياعني، اسىلۇيا ديناستياسى بيلەگەن تۇركى-تاتارلار مەملەكەتى.

مانجۋر جۋرجەندەرى ءحىى عاسىردىڭ باسىندا تسزين يمپەرياسىن ورناتقان (1115-1234 ج.ج) جانە ونىڭ قۇرامىنا سولتۇستىك قىتايدا ەنگەن، ارتىنشا ونىڭ ورنىن شىڭعىسحان يمپەرياسى باسقانى ءمالىم. كەيىن XVI عاسىردا سول مانجۋر جۋرجەندەرى قىتايدى قايتا باعىندىرىپ، تسين يمپەرياسىن ورناتقانى بەلگىلى.

اسىلۇيا جايلى الدىڭعى ماقالالارىمىزدىڭ بىرىندە ءىV-ءVى عاسىرلار اراسىنداعى جۋجان قاعاناتى جايلى ايتىلعان. سول ماقالادا «جۋجان» ءسوزى دۇرىسىندا «ءجۇرجان» ەكەنىن ايتتىق. ولاردىڭ اۋەلگى قالىپتاسقان جەرى – جۋرجان تەڭىزىنىڭ (كاسپي) جاعاسى، ماڭعىستاۋدان ماڭعى تايپاسىن ەرتىپ جورىقتارىن باستاعان، سول ماڭعىلار مەن ءجۇرجاندار ورنىققان ايماق ءماڭجۇر (مانجۋريا) دەپ اتالىپ كەتكەن. الايدا، بيلەۋشى ءجۇرجاندار وندا (جۇرجەن) دەربەس رۋ بولىپ ساقتالىپ قالعان، «ر» دىبىسى جوق قىتاي جازباسىنا «ءجۇرجان» اتاۋى «جۋجان» بولىپ ەنگەن. شىڭعىسحان زامانىنداعى ماڭعىل تايپاسى سول ماڭعىستاۋدان بارعان ماڭعى تايپاسىنىڭ تاپ ءوزى. جۋجان قاعاناتىن بيلەگەن – ءسۇربوراس ديناستياسى ء(سۇربورى تايپاسى مەن حان تايپاسى اسىلۇيا وداعىنان قالىپتاسقان), كەيىن باقتالاستارى – تورگى اسۇياشى (تيۋركي اشينا) ديناستياسى ولاردى «ءشيبوراش» دەپ اتاتىپ كەتكەن جانە وسى ءشيبوراش قىتاي جازباسىمەن تاريحقا «شيۆەي» بولىپ ەنگەن. بۇل دەرەكتەردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ ماقالامىزدا ناقتى دالەلدەرمەن جازىلعان.

ءماڭجۇر جۇرجەندەرى وزدەرىن ەجەلگى شيۆەي ۇرپاعى دەپ بىلگەن جانە شىڭعىسحان ديناستياسى دا وزدەرىن شيۆەي ۇرپاعىمىز دەپ تانيدى. ماڭجۇرلەر (مانجۋر) قول استىنداعى حيدان-حالحالار ىقپالىمەن جانە كەيىن قىتاي ءتىلى ىقپالىمەن حVII عاسىردان كەيىن تۇركىتىلدىلىگىن جوعالتتى. الايدا، ءالى دە تىلدەرىندە قازاقى سوزدەر كەزدەسەدى. دەگەنمەن، ولار سول حVII عاسىرعا دەيىن تۇركىتىلدىلىگىن ساقتاپ كەلگەن. مانجۋر جۇرجەندەرى وزدەرى ورناتقان ەكى مەملەكەتتى دە «تسين» دەپ اتادى، ال قىتاي ەلىندە ەجەلدە بولعان تسين مەملەكەتىن ورناتقان حۋن ادامى (ول دا تۇركىتىلدى). وسى «تسين» اتاۋى دۇرىسىندا «شىڭ» دەدىك، ول – بيلەۋشىگە، پاتشا-حانعا بەرىلەتىن لاۋازىم. ءوز يمپەرياسىن ءحىىى عاسىردا ورناتقان تەمىرشىڭ ەسىمىن شىڭاسحان دەپ وزگەرتتى، ونىڭ ەكى ەسىمىندە دە «شىڭ» ءسوزى بارى بەكەر ەمەس. ونىڭ «تەمىرشىڭ» ەسىمىن «تيمۋچين» ەتكەن «ر» دىبىسى جوق قىتاي جازبالارى، ال «شىڭاسحان» ەسىمىن «چينگيسحان» ەتكەن اراپشا جازبالار ىقپالى. ول – اسىلۇيا تايپاسىنان تارايتىن ءشيبوراش (شيۆەي) ديناستياسىنان، وسى «ءشيبوراش» دەگەن جاعىمسىز اتاۋدى ونىڭ اتالارى «بورىجىگىڭ» دەپ وزگەرتكەن (شىڭعىسحان رۋى – بوردجيگين، ياعني بورىجىگىڭ). ول ەسىمىن شىڭاسحان دەگەن لاۋازىم-ەسىمگە وزگەرتتى، ماعىناسى: «شىڭ» دارەجەلى، «اس» ۇرپاعىنان بولعان «حان» (شىڭ-اس-حان). ەجەلدەن تۇركىلەر مەكەندەگەن قازىرگى ماڭعوليا مەن باتىس مانجۋريا ايماقتارىن اراب-پارسىلار ەرتەدەن «شين» اتاۋىمەن تانىعان. مىنە، وسى اتاۋدى ورىسشا «سين» دەپ كورسەتكەن رەسەيلىكتەر ەكەنى تۇسىنىكتى (اراپشادا: شين – شين, سين – سين). ال سولتۇستىك قىتاي ولكەسى XI عاسىردان باستاپ شىڭ ەلى ورناتقان يمپەريالار (مانجۋر جۇرجاندىق تسزين (شىڭ) يمپەرياسى مەن شىڭعىسحان يمپەرياسى) قۇرامىندا بولدى، سول سەبەپتەن XIV عاسىرداعى اراپ جازبالارى ول ايماقتىدا «شين ەلى» (سين ەلى) دەپ كورسەتەدى. ال وعان دەيىنگى اراپ جازبالارىنداعى «شين ەلى»،  ەجەلدە حۋن حالقى مەكەندەگەن قازىرگى ماڭعوليا مەن باتىس مانجۋريا ايماقتارى (يبن ءال ءاسيردىڭ «سين ەلى – تۇركىلەر» دەپ كورسەتۋى سونىڭ دالەلى).

تۇركى اشينا ديناستياسى بيلەگەن تۇرگەش قاعاناتى ءVIIى عاسىردىڭ ورتاسىنا تامان شىعىس ايماعىنان ايرىلىپ قالعان، وندا جۋجاندىق اسىلۇيا شيۆەي-ءشيبوراش ديناستياسى بيلىك الىپ، ۇيقىر قاعاناتى ورناعانىن الدىڭعى ماقالامىزدا كورسەتكەنبىز. ونىڭ دەربەستىگىن 745 جىلى قىتاي يمپەراتورى امالسىز مويىنداعان جانە گۋلي پەيلو (ۇلى ءبورى) حان ءوزىن گۋدۋلۋپيگاتسيۋەكەحانەم (قۇتتىلى-بەك-ءاسۇيى-حانى) دەپ جاريالاعانى ءمالىم. ول ايماقتى اراپ جازبالارى «شين ەلى» دەپ تانىعانىن، ونى رەسەيلىكتەر «سين» دەپ ورىسشالعانىن ايتتىق. ولاي بولسا, تالاس شايقاسىنا ءبىر جاعىنان شىڭ ەلى اسكەرى (ۇيقىر قاعاناتى اسكەرى), ەكىنشى جاعىنان تۇرگەش پەن مۇسىلمان ارابتاردىڭ بىرىككەن اسكەرى قاتىسقان. تۇرگەش ەلىنىڭ ءبىر بولىگى ول زامان مۇسىلمان بولعان، مەملەكەت تە مۇسىلمان حاليفاتى قۇرامىندا دەپ تانىلعان. سوندىقتان اراب پەن تۇركى مۇسىلماندارى قازىرگى ماڭعوليادان كەلگەن ءدىنسىز شىڭ ەلى اسكەرىمەن سوعىسقان. تالاس شايقاسىنا قاتىسقان كوشپەلى تۇركىلەر قازاق حالقى, ونى جاسىرۋ ءۇشىن اراپ دەرەگىندەگى «كازاق» اتاۋىن «كارلۋق» دەپ بۇرمالاعان جانە سول قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتىن كارلۋق قاعاناتى ەتىپ تاريحقا ەنگىزگەن رەسەي ساياساتى. سول قازاق مەملەكەتى حانىنىڭ IX عاسىردا يسلام ءدىنىن قابىلداعانىن كورسەتكەن اراپ دەرەگىندە بۇرمالاعان، ونداعى  «قازاقحان» اتاۋىن «قاراحاكان» دەپ ورىسشالاعان جانە مەملەكەت اتاۋىن  قاراحانيدى ەتىپ تاريحقا ەنگىزگەندە رەسەي يمپەرياسى. ونى تومەندەگى دەرەكتەر دە راستايدى.

حالقىمىزدىڭ شىنايى تاريحىنان سىر شەرتەتىن ءارى رەسەي يدەولوگتارى تاراپىنان بۇرمالانباعان يبن ءال اسير جازبا مۇراسىن مۇحيات زەردەلەپ كورسەك:  «ي ناستۋپيل گود دەۆيانوستو چەتۆەرتىي (713 گ)... ۆ ەتوم گودۋ كۋتايبا، فورسيروۆاۆ رەكۋ، وبيازال جيتەلەي بۋحارى، كەشا، ناسافا ي حورەزما دۆادتسات تىسياچ ۆوينوۆ، وني پريسوەدينيليس ك نەمۋ. ي ناپراۆيل ون يح ۆ شاش، ا سام دۆينۋلسيا نا فەرگانۋ ي پريبىل ك حودجەنتۋ. پودنياليس ەگو جيتەلي، ۆسترەتيلي ي نەودنوكراتنو ۆستۋپالي ۆ سراجەنيە. ي كاجدىي راز ۋسپەح سوپۋتستۆوۆال مۋسۋلمانام… ۆ ەتوم (750 گ) پوسسوريليس يحشيد فەرگانى ي تسار شاشا. يحشيد پوپروسيل پوموششي ۋ تساريا سينا, ي دال ەمۋ پودكرەپلەنيە يز 100 تىسياچ ۆوينوۆ، تساريا شاشا وكرۋجيلي، ي ون سدالسيا نا ميلوست تساريا سينا، ي توت نە پريچينيل زلا ني ەمۋ، ني ەگو پريبليجەننىم. يزۆەستيە وب ەتوم دوستيگلو ابۋ مۋسليما، ي ون ۆىسلال نا ۆوينۋ س نيمي زيادا يبن ساليحا. وني ۆسترەتيليس نا رەكە تارازا، ي مۋسۋلمانە پوبەديلي يح، پەرەبيلي 50 تىسياچ ي ۆزيالي ۆ پلەن وكولو 20 تىسياچ، وستالنىە بەجالي ۆ سين. بيتۆا پرويزوشلا ۆ زۋلحيدججا ۆ تريدتسات، ترەتەم گودۋ (751 گ)».

شاش – قازىرگى تاشكەنت قالاسى، ال تاراز دەگەنى – قازىرگى تالاس وزەنى. وسى دەرەكتەن تاشكەنت ايماعىنا مۇسىلمان ارابتار 713 جىلى ورنىعىپ قويعانىن بايقايمىز. ال 750 جىلى شاش قالاسىن سين پاتشاسى (ۇيقىر قاعاناتى اسكەرى) باسىپ العانىن ەستىگەن حاليف ءابۋ مۋسليما ول جاققا قوسىمشا اسكەر جىبەرگەن. ياعني، تاشكەنت پەن تاراز حالقى ءVIىI عاسىردىڭ باسىندا مۇسىلمان بولعان (حاليف مۇسىلمان جەرىن كاپىرلەردەن قورعاۋعا ءتيىس، سول سەبەپتەن تاشكەنت پەن تاراز ايماعىنا قوسىشا اسكەر جىبەرگەن). ول ايماققا يسلام ءدىنىن جەتكىزگەن ارابتار سول ماڭعا ورنىعىپ قالدى. ويتكەنى، ارابتاردىڭ بارعان جەرىنە ورنىعىپ، يسلام ءدىنىن جايۋدى ماقسات ەتكەنى بەلگىلى. رەسەي وقىمىستىلارىنىڭ «تالاس شايقاسىندا جەڭىسكە جەتكەن ارابتار ءوز ەلدەرىنە قايتىپ كەتكەن ءتارىزدى» دەگەن تۇجىرىمدارى ورىنسىز.

وزگە ايماقتاردا بيلەۋشى بولىپ اراب قولباسشىلارى سايلاندى، تەك تۇركىلەر وتىرعان ايماقتاردا ولاي بولماعان. ويتكەنى، سوناۋ حۋن يمپەرياسى زامانىنان باستاپ، كۇنى كەشەگە دەيىن تۇركىلەر الەمىندە تەك اسىلۇيا ديناستياسى ۇرپاعىن عانا پاتشا دەپ تانيتىن ءداستۇر ساقتالىپ كەلدى. سوندىقتان مۇسىلمان اراب حاليفتەرى تۇركىلەردىڭ پاتشالىق ءداستۇرىن بۇزۋعا تىرىسپادى، تۇركى پاتشالارىنىڭ حاليفاتقا تاۋەلدى ەكەنىن مويىنداۋى ولار ءۇشىن جەتكىلىكتى بولعان ء(تىپتى، تۇركى پاتشالارىنا مۇسىلمان اراپ-پارسى الەمى مويىۇسىنعانىنا وسمان حاليفاتى تاريحى كۋا). يسلام دىنىنە شاقىرۋ ءۇشىن كوشپەلى قازاق حالقىمەن ارالاسقان ارابتار كوپ ۇزاماي قازاققا ءسىڭىپ كەتتى، تەك قالالىق ارابتار عانا ۇزاق ۋاقىت ۇلتتارىن ساقتاعان. بۇدان كوشپەلى تۇركى (قازاق) تايپالارىمەن بىرىگىپ تالاس شايقاسىنا قاتىسقان ارابتار مەن قوجالار ءبىر ەمەس ەكەنىن ۇعامىز.

يبن ءال اسير قوجالار جايلى مىناداي اسا ماڭىزدى اقپارات بەرەدى: «ي ناستۋپيل گود ستو ترەتي (722 گ)... ياۆيلسيا دۆويۋرودنىي برات تساريا فەرگانى ك [حاراشي] ي سكازال ەمۋ، چتو سوگديتسى ۆ حودجەنتە. سووبششيل ەمۋ وب يح پولوجەني ي دوباۆيل: «ناگونياي يح، پوكا نە ۋشلي ۆ ۋششەلە. پوكا نە ۆىيدەت سروك، وت ناس يم نە بۋدەت پوموششي... حاراشي وكرۋجيل يح ي ناتسەليل نا نيح ستەنوبيتنىە ماشينى. ي پودنيالسيا ۆوين يز ارابوۆ ي برەۆنوم ستال لوميتسيا ۆ ۆوروتا حودجەنتا. ي ۆوروتا وتۆوريليس.... سابيت كۋتنا، ۆسپومينايا كازن زناتنىح، گوۆوريت: «پورادوۆالا دۋشۋ كازن كارزاندجا، كاشكيرا، ۋچاست بەيادا. ي ديۆاشتي، ا تاكجە ۋچاست حالاندجا ۆ حودجەنتسكوي تسيتادەلي, گدە وني پوگيبلي ي پروپالي.... ي ناستۋپيل گود چەتىرەستا دەۆيانوستو شەستوي (1103 گود)... ۆ ەتوم گودۋ ۆ رەە بىل ۋبيت ابۋ-ل مۋزاففار يبن ال-حۋدجاندي. رود حۋدجاندي پرويسحوديت يز گورودا حودجەنتا, راسپولوجەننوگو ۆ ماۆەرانناحرە. وني سۆوە پرويسحوجدەنيە ك مۋحاللابۋ يبن ابۋ سۋفرا». وسى جازبادان ءابۋ مۋزاففار دەگەن يمام-قوجانىڭ ءحىى عاسىردىڭ باسىندا قايتىس بولعانىن، قوجا رۋى قازىرگى حۋدجانت قالاسىندا قالىپتاسقانىن، ولار ءوز رۋىنىڭ نەگىزىن قالاعان مۋحاللاب يبن ءابۋ سۋفرا دەپ تۇسىنگەنىن كورەمىز. مۋحاللاب يبن ءابۋ سۋفرا – VII عاسىردىڭ سوڭى مەن ءVIIى عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن تابيعين مۇسىلمان، يران اۋماعىن 20 جىل بيلەگەن ءال-حادججادج يبن يۋسۋف دەگەن ارابتىڭ اسكەر باسشىسى بولعان. تاريحتا وسى ەكى ادامنىڭ ەسىمى قاتار كەزدەسەدى. ءال-حادججادج يبن يۋسۋف مەككە قالاسى ماڭىنداعى تايفتە دۇنيەگە كەلگەن، ەسىمىندەگى ال-حادججادج اتاۋىنىڭ ماعىناسى – تۋعان جەرى قاجىلىق ايماق بولۋىمەن بايلانىستى (مىسالى، بۇحارادان شىققان عالىم «ءال-بۇحاري»، تارازدان شىققان ادام «ءال-تارازي» دەپ اتالدى). ونىڭ قول استىنداعى اسكەرى دە سول قاجىلىق ايماقتان شىققان اراپتار, ولار دا وزدەرىن «حادججادج» دەپ اتاعاندى ۇناتقان دەۋ ورىندى. ءال-حادججادج يبن ءيۋسۋفتىڭ حوراسان بيلەۋشىسى ەتىپ مۋحاللاب يبن ءابۋ سۋفرانى تاعايىنداعانى ءمالىم (يراننىڭ قازىرگى مەشحەد قالاسى ورنالاسقان ايماعى). ونىڭ اسكەرى حادججادج ارابتارىنان قۇرالعان جانە ءوزى 703 جىلى قايتىس بولعان. جوعارىداعى دەرەكتە 722 جىلى حاراشي باستاعان ارابتاردىڭ حودجەنت قالاسىن قالاي باسىپ العانى قامتىلعان. وسى حاراشي قولباسشى ءال-حادججادج اسكەرىندە شىڭدالعان جاۋىنگەر دەپ ايتىلعان. ياعني، حودجەنت قالاسىن باسىپ العاندار حادججادج اراپتارى بولىپ تابىلادى (يبن ءال اسير اراپتاردىڭ حودجەنت قالاسىن فەرعانا حانىنىڭ كەلىسىمىمەن جاۋلاپ العانىن كورسەتكەن، ولار تەك سول قالانى عانا جاۋلاپ الۋعا كەلىسىم العان). ولار جاۋلاپ العان قالا اۋەلدە قوحاڭدى دەپ اتالعان (تۇرعىندارى قوقاڭداعىش بولۋى مۇمكىن). ارابشا «حودجەند» پەن «حوحاند» وتە ۇقساس جازىلادى (خحند – حوحاند، خجند – حودجەند), وسىنى ەسكەرمەگەن ورىس اۋدارماشىلارى ارابتار كەلگەنگە دەيىنگى وقيعالاردا دا قالانى حودجەند اتاۋىمەن كورسەتە بەرگەن. دۇرىسىندا، ءVIIى عاسىردا حادججادج ارابتارى جاۋلاپ الىپ، يەلەنگەن قالا – حوحاند, ولار كەيىن، ءحى عاسىردا حودجا دەگەن رۋ-ەل بولىپ قالىپتاسقاندا قالا «حودجاند» دەپ اتالىپ كەتكەن دەۋ ورىندى. ال قالاسىنان ايرىلعان تۇركى-ۇزبەكتەر سول ايماقتا حوحاند اتاۋىمەن وزگە قالا تۇرعىزعان. قازىرگى حۋدجاند پەن حوحاند قالالارى كورشى جاتىر (اراسى، شامامەن 100 شاقىرىمنان اسادى). كوپ ۇزاماي حاراشي قولباسشى ءحاليفتىڭ اشۋىنا ۇشىراپ قازا تاپقان. سوندىقتان حاليف حادججادج ارابتارىن 351 جىلعى تالاس شايقاسىنا تارتپاعان دەپ تۇجىرىم جاساعانىمىز ءجون. ويتكەنى، باسقا دەرەكتە تالاس شايقاسىنا قاتىسقان اراب اسكەرى يەمەندىكتەر ەكەنى جازىلعان.

ولاي بولسا، ءVىII عاسىردا تاشكەنت پەن تاراز ايماقتارىنا ورنىققان مۇسىلمان ارابتار قازاقتار پەن وزبەكتەر قۇرامىندا بولۋى ءتيىس. وزبەكتەر – رۋ-تايپالارىن الدەقاشان ۇمىتقان وتىرىقشى حالىق، سوندىقتان قاي وزبەكتىڭ اتاسى ارابتان تارايتىنىن انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس. قازاقتار – كونە حۋن-ساق زامانىنان بەرى رۋ-تايپا بولىپ تارتىپتەلۋ داستۇرىنەن ەش اينىماعان حالىق. قازاقتا رامادان دەگەن تايپا بار. ولاردىڭ باسىم بولىگى باتىستا – كىشى ءجۇز قۇرامىندا بولعانىمەن، ەداۋىر بولىگى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە وتىر. ولاردىڭ اتا قونىسى ەرتەدە تاشكەنت ايماعى بولعانىن دالەلدەيتىن دەرەكتەر بار. «رامادان» اتاۋى تازا اراب ءسوزى ەكەنى انىق، بۇل تايپانىڭ تاڭباسى دۋلات تايپاسى تاڭباسىمەن بىردەي. وسى دەرەكتەر ءVIIى عاسىردا كەلگەن اراب مۇسىلماندارى دۋلا (دۋلات) تايپاسى قىزدارىنا ۇيلەنىپ، قازاق حالقى قۇرامىنا «رامادان» اتاۋىمەن جەكە رۋ بولىپ سىڭگەنىن كورسەتەدى. سول كەلگەن ارابتار اراسىندا مۇحاممەد پايعامبارمەن (س.ع.س.) رۋلاس ادامدار دا بولعان. ولاردى وزگە مۇسىلماندار «سەيد» (مىرزا) دەپ اتاعانى، تاجىك ەلىندەگىلەر ءالى دە «سەيد» دەپ اتالاتىنى جانە قوجالار اراسىندا ەڭ بەدەلدىسى سەيد قوجالار ەكەنى بەلگىلى. سول سەيد ارابتار رامادان تايپاسىندا بولسا جەكە رۋ اتاۋىمەن ساقتالار ەدى. دەمەك، سەيد ارابتار وزگە قازاق تايپاسى قۇرامىندا قالعان. وشاقتى تايپاسىنداعى سەيىت رۋى سول قۇرمەتتى مۇسىلمان ارابتاردان قالىپتاسۋى مۇمكىن. ويتكەنى، ول رۋدا اتا-باباسىنان مولدالىقتى، ءدىن جولىن ۇستانىپ كەلگەن اۋلەتتەر كوپ كەزدەسەدى. سونىمەن رامادان تايپاسى مەن سەيىت رۋى ءVىII عاسىردا تاشكەنت پەن تاراز ايماقتارىنا ورنىققان ارابتاردان باستاۋ العان دەپ بىلەمىز. ال قوجا رۋى حودجەند قالاسىنا قونىستانعان حادجادج ارابتارىنان VIII-ءحى عاسىرلاردا قالىپتاسقان (شامامەن 250 جىل), يبن ءال اسيردە ولاردىڭ «وتانى» حودجەند قالاسى ەكەنىن كورسەتكەن. ولار ءحى عاسىردان باستاپ وسى قالادان وزگە ايماقتارعا تارالعان (زاكاۆكازە مەن تۇركياداعى حودجالى قالالارى، قاراقالپاقستانداعى حودجەلى قالاسى). قازىرگى قاراقالپاقستانعا ءVIIى عاسىردا ورنىققان ارابتار نوكىس رۋى بولىپ قالىپتاستى جانە ونداعى نوكىس قالاسى اتاۋىن سولار ورنىقتىرعان. كەيىن سول نوكىس رۋىنىڭ شىمكەنت ايماعىنا ىعىسقاندارى دۋلات تايپاسى قۇرامىنا ەندى (ولار ارعى تەكتەرى اراب ەكەنىن ۇمىتقان جوق).

ەندى يبن ءال اسير دەرەكتەرىنەن ورىستار قارلۇق پەن قاراحانيدى دەپ ەكى بولەكتەگەن جازبالاردى زەرتتەپ كورسەك: «ۆلادەتەلەم بالاساگۋنا ي سترانى تيۋركوۆ بىل شاراف اد-داۋلا (1030-1056). ون بىل رەليگيوزەن ي ۋدوۆلەتۆوريلسيا پوۆينوۆەنيەم ەمۋ ەگو براتەۆ ي رودستۆەننيكوۆ ي رازدەليل سترانۋ مەجدۋ نيمي. سۆوەمۋ براتۋ ارسلان-تەگينۋ وتدال منوگوە يز سترانى تيۋركوۆ, تاراز ي يسبيدجاب وتدال سۆوەمۋ براتۋ بوگرا-حانۋ, فەرگانۋ ۆسيۋ تسەليكوم وتدال ديادە پو وتتسۋ تۋگا-حانۋ, ا بۋحارۋ ي ساماركاند ي درۋگيە وتدال يبن الي-تەگينۋ. ا سام ون ۋدوۆولستۆوۆالسيا بالاساگۋنوم ي كاشگاروم.... وني — مۋسۋلمانە يز پوتومستۆا افراسيابا تيۋركا.... يح پرادەد, شابۋك كارا-حاكان, ... ۆو سنە سۆوەم پرينيال يسلام ي پوۋترۋ وبنارۋجيل، چتو ون مۋسۋلمانين. كوگدا ون ۋمەر، نا ەگو مەستو ۆستال ەگو سىن مۋسا يبن شابۋك. ي ۆ ەتوم كرايۋ تسارسكي سان نە پرەكراششالسيا سرەدي ەگو پوتومكوۆ ۆپلوت دو ارسلان-حانا يبن مۋحاممادا يبن سۋلايمانا يبن داۋدا بوگرا-حانا يبن يبراحيما.... ون ۆزبۋنتوۆالسيا پروتيۆ كادير-حانا ۆ 494 (1101) گ.، ي توت وتنيال ۋ نەگو تسارستۆو، نو ساندجار ۋبيل كاديرحانا ي ۆەرنۋل تسارستۆو ارسلان- حانۋ... سرەدي ەگو ۆويسكا بىل ودين ۆيد تيۋركوۆ, كوتورىح نازىۆايۋت كارلۋكي ي تيۋركي گۋزيسكيە... يح توجە دۆا ۆيدا. ودين ۆيد نازىۆايۋت ۋچۋك, ي درۋگوي نارود، كوتورىي نازىۆايۋت بۋزۋك... ۆ ەتوم گودۋ، سافارە (1043 گ.) پرينيالي يسلام 10 تىسياچ كيبيتوك يز نەۆەرنىح تيۋركوۆ... ي پرينەسلي ۆ جەرتۆۋ ۆ دەن پرازدنيكا جەرتۆى (زۋ-ل-حيدججا) 20 تىسياچ گولوۆ وۆەتس، ي اللاح يزباۆيل مۋسۋلمان وت يح ۆراجدى. وني پروۆوديلي لەتو ۆ كراياح بۋلگارا, ا زيموۆالي ۆ كراياح بالاساگۋنا.... نە پرينياۆشيمي يسلام سرەدي تيۋركوۆ وستاليس تاتارى ي حيتاي, وني ۆ وبلاستياح سينا».

بۇل جەردە «سترانا تيۋركوۆ» دەپ كوشپەلى قازاق ەلى كورسەتىلگەنى تۇسىنىكتى (ارابتىق تۇپنۇسقادا سولاي جازىلۋى دا مۇمكىن). ويتكەنى، وتىرىقشى تۇركىلەر (ۇزبەك، ۇيقىر) وتىرعان ايماقتى تاراز، يسپيدجاب (شىمكەنت), فەرعانا، بۇحارا، سامارقاند، قاشقار دەگەن باستى قالالارى ارقىلى سيپاتتاعان. قازاق ەلىنىڭ (تۇركىلەردىڭ) مۇسىلمان ەمەستەرىنىڭ ەڭ سوڭعىلارى ءحى عاسىردىڭ باسىندا (1043 جىلى) يسلام ءدىنىن قابىلداعانىن، ولاردىڭ جايلاۋعا – بۇلعار ەلىنە (ورال تاۋلارىنان ءارى جاتقان ايماق) دەيىن باراتىنىن، ال قىستاۋلارى بالاساعۇن ايماعى ەكەنىن جازعان. بالاساعۇن ايماعى دا، بالاساعۇن قالاسى دا قاي جەردە ەكەنى ناقتى انىقتالماعان. يبن ءال اسير تۇركىلەردىڭ جايلاۋدا سولتۇستىكتەگى الىس بۇلعار ەلىنە (ورال تاۋلارى ايماعى) بارىپ، قىستا بالاساعۇن ايماعىن قىستايتىنىن كورسەتەدى. سوعان قاراعاندا، ول قازىرگى تالاس، سوزاق، سارىسۋ، مويىنقۇم، شۋ اۋداندارى ورنالاسقان ۇلكەن ايماق ءتارىزدى. ونىڭ اتاۋىن بالاساعۇن ەمەس، تالاساعىن دەگەن ورىندى. تالاس پەن شۋ وزەندەرى الاتاۋدان ءبىر جەردەن اعىپ شىعادى،  سپۋتنيكتىك كارتادان ەكەۋىنىڭ ارناسى ەرتەدە تەلقوڭىر دەگەن جەردە قوسىلىپ، ودان ءارى ارال تەڭىزىنە دەيىن سوزىلعانى انىق بايقالادى. قوسىلىپ اعىپ جاتقاندىقتان ول ەكەۋىدە سول زاماندا كوبىنە تالاس وزەنى دەپ اتالعان ءتارىزدى. ياعني، قازىرگى تالاس، سوزاق، سارىسۋ، مويىنقۇم، شۋ اۋداندارى جەرلەرى تالاس وزەنى اعىپ وتەتىن ايماق بولعاندىقتان، حالىق «تالاس اعىنى» دەپ اتاپ كەتكەن. ارابشا ەكى اتاۋ وتە ۇقساس، «ت» ءارپىن «ب» دەپ ءتۇسىندىرىپ، بۇرمالاپ ورىسشالاعان: تالاصغن – تالاساعىن، بالاصغن – بالاساعۋن.

تۇركىلەردىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداماعاندارى سين ايماعىندا (قازىرگى ماڭعوليا) وتىرعانىن، ولاردىڭ تاتار جانە حيتاي بولىپ ەكىگە بولىنەتىنىن جازادى يبن ءال اسير. دەرەكتە وسى ەكەۋىنىڭ دە تۇركى ەكەنى انىق كورسەتىلگەن. ياعني، «تاتار تايپاسى ول زاماندا ماڭعول ءتىلدى بولعان، حيتاي دەگەندەر – قيداندار، ولار دا ماڭعول تىلدىلەر» دەگەن رەسەيلىك تۇجىرىمدار تولىق جالعان. بۇل جەردەگى «تاتار» دەگەنى – تاتار مەن حاكاس ۇلتتارىن قالىپتاستىرعان ەل (حاكاستار وزدەرىن «تادار» دەپ تە اتايدى، ولاردى «قىرعىز» دەپ بۇرمالايتىن رەسەي ساياساتى). ال «حيتاي» دەگەنى – قازاقتار، «حازاق» ءسوزىن ورىسشا «حيتاي» دەپ ادەيى بۇرمالاعان. وسى ەكى ءسوزدىڭ ارابشا جازىلۋلارى مىناداي: حظاق – حازاق، حطاى – حاتاي. ەسكى اراب جازباسىندا «ق» مەن «ز» ارىپتەرىندەگى نوقاتتار ءوشىپ قالعانىن پايدالانعان اۋدارماشى «ز» ءارپىن «ت»، «ق» ءارپىن «ي» دەپ ءتۇسىندىرىپ، «حازاق» اتاۋىن «حاتاي» دەپ تاڭبالاعان (ونى «حيتاي» دەپ تۇسىندىرگەن). دەمەك شىڭعىسحانعا دەيىندە وندا وتىرعان كەرەي، نايمان، مەركى (مەركىت), ماڭعىل (ماڭعى), جالايىر، قوڭىرات تايپالارى مەن ادايجۇرت (تايدجۋت), بورىجىگىڭ (بوردجيگين) رۋلارى قازاق حالقى دەپ تانىلعان.

شابۋك كاراحاكان رەسەي بيلىگى دايىنداتقان تاريحتا ساتۋق قاراحان دەپ كورسەتىلگەن، ونىڭ كاراحانيدى مەملەكەتىن ورناتۋشى ەكەنى دە ايتىلادى. كاراحانيدى مەملەكەتى 840 جىلى ء(ىح عاسىر) ورنادى دەلىنگەن، ياعني، شابۋك كاراحاكان سول جۇزجىلدىقتىڭ وكىلى. يبن ءال اسير ونىڭ بيلىكتە وتىرىپ مۇسىلماندىقتى قابىلداعانىن جانە افراسيابا تيۋركا ديناستياسىنىڭ ۇرپاعى ەكەنىن جازادى (ونىڭ دەرەكتەرىنەن اتالعان ديناستيا ارابتارعا جاقسى تانىس ەكەنى بايقالادى، ياعني، ول ارابتار ورتا ازياعا كەلگەن زاماندا دا بيلىكتە وتىرعان تيۋركاش ديناستياسى). ونىڭ مەملەكەتى قۇرامىنا قازىرگى ورتا ازيا مەن قازاقستان جانە شىڭجان اۋماقتارى كىرگەن ء(ۇرىمشى قالاسى ورنالاسقان سولتۇستىك ايماعىنان باسقاسى) جانە مەملەكەت جەرىن ەڭ العاش ءحى عاسىردا باۋىرلارىنا ءبولىپ بەرگەن – شاراف اد-داۋلا حان. مەملەكەت اسكەرىندە «كارلۋك» جانە «تيۋركي عۋزي» دەپ ەكى ءتۇرلى اتالاتىن حالىق بولعان. ول حالىق ءوز ىشىندە «ۋشۋك»، «بۋزۋك» دەپ ەكىگە بولىنگەن (ارابتا «گ»، «چ» ارىپتەرى جوق). جوعارىدا ورىستاردىڭ ارابشاداعى «قازاق» اتاۋىن «كارلۋك» دەپ بۇرمالاعانىن كورسەتتىك. ياعني، يبن ءال اسير كارلۋكتاردىڭ، ياعني قازاقتاردىڭ ەكىنشى اتاۋى تيۋركي عۋزي ەكەنىن دەرەكتەگەن. ارابشادا عۋزي مەن عازاق بىردەي دەسە دە بولادى: غزق – عازاق، غزى – عۋزي. دەمەك، مەملەكەت اسكەرى قازاق حالقىنان جاساقتالعان، ولاردى «قازاق» دەپ تە، «تۇركى عازاق» دەپ تە اتاعان. ول قازاقتار ءوز ىشىندە ەكى حالىققا بولىنگەن، ونداعى «ۋشۋك» دۇرىسىندا – ۋزبەك، ال «بۋزۋك» دۇرىسىندا قازاق دەپ بىلەمىز. ويتكەنى، ارىپتەرى ەسكىرىپ، كەي تۇسى وشكەن قولجازباداعى «ۋزبەك» پەن «قازاق» اتاۋلارىن «ۋشۋك» پەن «بۋزۋك» دەپ ادەيى بۇرمالاپ ءتۇسىندىرۋ قيىن ەمەس. ولاردىڭ ارابشا جازىلۋلارى ءوزارا ۇقساس: ذبكو – ۋزبەك، شكو – ۋشۋك,  قزك – قازاك، بزك – بۋزۋك («ق» ءارپىنىڭ باس جاعى ءوشىپ كورىنبەي قالعانىن پايدالانىپ، ونى «ب» دەپ كورسەتكەن).

رەسەيلىكتەر ادەيى بۇرمالاپ، «عۋزي دەگەن – وعىزدار، ولار ۋشۋك پەن بازۋك دەگەن ەكى توپقا بولىنگەن» دەپ تۇجىرىمدادى. يبن ءال ءاسيردىڭ وسى دەرەكتەرىنىڭ وعىز ەلىنە, ياعني قازىرگى تۇركىمەنستان اۋماعىنا ەش قاتىسى جوعى ايدان انىق. اڭگىمە قازىرگى قازاقستان مەن وزبەكستان جانە شىڭجان ايماقتارى جايلى ەكەنى ايقىن كورىنىپ تۇر. سوندىقتان رەسەيلىك تۇجىرىمنىڭ تۇسىنگەن ادامعا قۇنى كوك تيىن.

بيلەۋشى اۋلەت – افراسي تيۋركي ديناستياسى («افراسيابا» سوزىندەگى «ابا» – ورىستىق جالعاۋ). وسى اتاۋ دۇرىسىندا – اسۇياشى, ەكى اتاۋدىڭ ارابشا جازىلۋى ۇقساستاۋ: اثواشى – اسۇياشى، افراسى – افراسي (ارىپتەرىنىڭ كەي جەرى ءوشىپ، ەسكىرگەن كونە جازباداعى قازاقى اتاۋلاردى بۇرمالاپ ءتۇسىندىرىپ، وزگەشە ەتىپ ورىسشالاعان رەسەي اۋدارماشىلارى. بۇل – جاي قاتەلىك ەمەس، ولار شىن تاريحتى بۇرمالاۋ نيەتىمەن جوسپارلى تۇردە ەڭبەك ەتكەن). ال «تيۋركي» اتاۋى قازاقشا «تورگى» ەكەنىن الدىڭعى ماقالالارىمىزدا ايتتىق. دەمەك، مەملەكەتتى بيلەگەن ديناستيا – تورگى اسۇياشى, ول تاريحقا «تيۋركي اشينا» بولىپ ەنگەن جانە تۇرگەش قاعاناتىن بيلەگەن دە سولار ەكەنىن ناقتى دەرەكتەرمەن دالەلدەدىك دەپ ويلايمىز.

مەملەكەت بيلەۋشىلەرى – شابۋك كاراكاحان ۇرپاقتارى، ولاردىڭ ارابشا جانە تۇركىلىك ەسىمدەرى قاتار قولدانىلعان. شابۋك كاراكاحان – اسىلۇيا تايپاسىنىڭ وكىلى، تورگى اسۇياشى (تيۋركي اشينا) ديناستياسىنان. مەملەكەت بيلىگى ءحىى عاسىردىڭ باسىنا دەيىن وسى اۋلەتتە بولىپتى، سوڭعى حانى – ارىسۇلان، ول باسىنا تۇسكەن قيىن جاعدايدا سانجار سۇلتاننىڭ كومەگىنە جۇگىنگەن. سانجار سۇلتان – تيۋركي سەلدجۋك ديناستياسىنىڭ ادامى، ول ديناستيا دا شابۋك كاراحاكانعا تۋىس ەكەنى يبن ءال اسير دەرەكتەرىنەن انىق اڭعارىلادى. «تيۋركي سەلدجۋك» دۇرىسىندا – تورگى اسىلجىك ديناستياسى، سوندىقتان ديناستيا ادامدارىن حالىق «اسىلدان» دەپ اتاعان. ول اتاۋدى «سۋلتان» ەتكەن ارابشا جازبالار ەكەنىن الدىڭعى جاريالانىمدارىمىزدا ايتتتىق. ياعني، ح عاسىردا قازىرگى تۇركىمەنستان اۋماعىندا وعىز ەلىن بيلەپ، ولارعا يسلام ءدىنىن ۇيرەتكەن, سوسىن ءحى عاسىردا زاكاۆكازە مەن قازىرگى تۇركيا اۋماعىن بيلەگەن، مۇسىلمان الەمىنە جاسالعان كرەست جورىعىنا تويتارىس بەرگەن، كەيىن وسمان يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان تورگى اسىلجىك (تيۋركي سەلدجۋك) ديناستياسى ءىح عاسىرداعى شابۋك كاراحاكان اۋلەتىنەن تارايدى.

ەندى شابۋك كاراحاكان ەسىمىن تالداپ كورەيىك، ونىڭ ەسىمى دۇرىسىندا شاتتىق بولۋى مۇمكىن. ورىستاردىڭ ونى بىرەسە شابۋك, بىرەسە ساتۋك دەپ كورسەتۋى سونى اڭعارتادى (اراپشادا: شاتوق – شاتۋق, شابوق – شابۋق, ساتوق – ساتۋق). يبن ءال اسير تۇركىلەردە بيلەۋشىنى «حان» دەپ اتايتىنىن انىق جازعان (كەلەسى اقپاراتتا), ياعني «حاكان» دەگەن اتاۋدى قولدانباعان. نەگىزىنەن «حان» اتاۋىن «كاگان» دەپ كورسەتەتىن قىتاي جازبالارى, سەبەبىن قىتاي ءتىلى زاڭدىلىعىنان ىزدەگەن ءجون. سول قىتايلىق بۇرما اتاۋدى قولدانىپ، ارابشا جازبالارداعى «حان» اتاۋىن ىڭعايى كەلسە «حاكان» دەپ ورىسشالاعان – ورىس عالىمدارى. سوندىقتان «كاراحاكان» دۇرىسىندا «كازاحكان» دەپ بىلەمىز. ويتكەنى ح عاسىردا پارسى جىرشىسى فەرداۋسي ول مەملەكەتتى بيلەگەندەر كازاح حاندارى ەكەنىن، حالقى «كوشپەلى جاۋىنگەر كازاح» دەپ اتالاتىنىن انىق جازعان. ورىستار وسى جازباداعى «كازاحكان» اتاۋىن «كاراحان» دەپ بۇرمالاۋ ارقىلى «كاراحانيدى» اتاۋىن تاريحقا ەنگىزگەن. يبن ءال اسير جازباسىن ورىسشالاعاندا «كاراحكان» اتاۋىن ادەيى «كارا-حاكان» دەپ ورىستىق «-» بەلگىسى ارقىلى وزگەرتىپ جىبەرگەن. ارابشا جازىلۋىندا ەكى اتاۋ بىردەي دەسە دە بولادى، تەك «ز» ۇستىندە نوقات بار، ال «ر» ۇستىندە جوق: كزحكن – كازاحكان، كرحكن – كاراحاكان. دەمەك، بيلەۋشىلەردىڭ ارعى اتاسى شابۋك كاراحاكان ەمەس، ول تورگى اسۇياشى (تۇركى اشينا) ديناستياسىىڭ وكىلى – شاتتىق قازاق حان.

تۇركى اشينا (تورگى اسۇياشى) رۋى تاۋلى التايدان شىقتى، ولار ءVى عاسىردا اۋەلى قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا تۇركى قاعاناتىن ورناتقان. قازاق حالقى ول زاماندا ءوز اتاۋىمەن قالىپتاسىپ قويعانىن الدىڭعى جازبالارىمىزدا دالەلدەگەنبىز. تۇركى قاعاناتىنىڭدا جانە ونىڭ ورنىن باسقان تۇرگەش قاعاناتىنىڭدا حالقى قازاقتار بولدى، سول سەبەپتەن بيلەۋشى ديناستيا ادامدارىن ورتا ازيا حالىقتارى (ۇزبەك، تازجىك، پارسى) «قازاق» دەپ تانىعان. مەملەكەت بيلەۋشىسى ەسىمىندەگى «قازاق حان» اتاۋى سونىڭ ايقىن دالەلى. تارازداعى ەسكى قورىمدى «قاراحان بابا جاتقان جەر» دەپ ءحىح عاسىردا كەسەنە سالدىرعاندار، «كاراحانيدى مەملەكەتىن بيلەگەن قوجالار» دەيتىندەر مۇلدە قاتەلەسەدى. مۇنىڭ جالعان ەكەنىن يبن ءال اسير جازباسى دالەلدەيدى. قازاق مەملەكەتىن ەرتەدەن تەك قازاق حاندارى بيلەگەن, قوجا نەمەسە اراب ەشقاشان قازاقتى بيلەمەگەن.

وسىلايشا يبن ءال اسير جازباسى ورتا ازياداعى الىپ يمپەريا قازاق حاندىعى ەكەنىن، ونىڭ حالقى «قازاق» نەمەسە «تۇركى قازاق» دەپ اتالاتىنىن، ول حالىق ءوز ىشىندە «ۇزبەك» پەن «قازاق» بولىپ ەكىگە بولىنەتىنىن تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىن كورسەتەدى. ياعني، ول زاماندا ۇزبەك پەن قازاق ءبىرتۇتاس حالىق بولعان. يبن باتۋتانىڭ حIV عاسىردا التىن وردا حانى مۇحاممەدتى «ۋزبەك حان» دەپ جازۋىنىڭ سەبەبى، ول مەملەكەت حالقىنىڭ قازاق دەپ تە، ۋزبەك دەپتە اتالا بەرۋىمەن بايلانىستى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. ول كەزدە تازجىك (تاجىك) حالقى – تاۋدى مەكەندەگەن از ەل، قاراقالپاقتار (قاراپاپاق) ورتا ازياعا كاۆكازدان تەك ءحىى عاسىردان كەيىن جەتتى. شىڭجانداعى ءۇيسۇن-ۇزبەكتەر قىرعى تايپاسىمەن ارالاسىپ، ۇيقىر (ۇيعىر) حالقى بولىپ ەندى قالىپتاسىپ جاتتى. ال قىرعىز ەلى ورتا ازيادا جوق بولاتىن (ولار ەنيسەيدەن تەك ءحVىى عاسىردا كەلگەنىن الەكسەي لەۆشين جازادى). تۇركىمەن حالقى ءوز ايماعىندا (وعىز ەلىندە), ياعني قازىرگى تۇركىمەنستان جەرىندە ءتۇزىلدى. دەمەك، يبن ءال اسير ءومىر سۇرگەن ءحىىى عاسىرعا دەيىن قازىرگى قازاقستان مەن ورتا ازيانىڭ نەگىزگى حالقى قازاق دەپ اتالعان، ولاردىڭ وتىرىقشى بولىگى ۇزبەك دەپ تە تانىلعان. قازاق حالقىنىڭ ەداۋىر بولىگى سول زاماندا قازىرگى شىڭجان مەن ماڭعوليا ايماعىندا دا وتىرعان، وندا ولارمەن كورشى تاتار حالقى دا مەكەندەگەنىن اڭعارامىز دەرەكتەردەن.

ساق ەلى مەن شىعىستان اۋىپ كەلگەن حۋنداردىڭ  ارالاسۋىمەن I عاسىر مەن VI عاسىر ارالىعىندا قازاق حالقى قالىپتاسقانىن ايتقانبىز. ياعني، بيلىك حۋنداردا بولعاندىقتان ءبىزدىڭ دالا «قۇڭزاق» دەپ اتالعانىن (ماعىناسى: «قۇڭ جاق» - حۋن ايماعى) جانە ول ارتىنشا ايماق حالقىنىڭ اتاۋىنا اينالعانىن، كەيىن اتاۋ «قزاق» بولىپ قىسقارىپ («ۇڭ» بولىگىنسىز), سوسىن «قازاق» بولىپ ءبىرجولاتا ورنىققانىن الدىڭعى ماقالالاردا دالەلدەرمەن كورسەتكەنبىز.

تاريحتا قارلۋك پەن قاراحانيدى مەملەكەتتەرى بولماعان. ولار – قازاق ۇلتىنىڭ كەشەگىسىن جاسىرۋ ءۇشىن قولدانىلعان جاساندى اتاۋلار. ول ەكى اتاۋ دا اراب جازبالارىنداعى «قازاق» اتاۋىن بۇرمالاۋدان پايدا بولعان. تۇرگەش قاعاناتى زامانىنان مەملەكەت ءبىرتۇتاس ساقتالعان. ونىڭ حالقى قازاق دەپ اتالعان جانە بيلىك تيۋركي اشينا (تورگى اسۇياشى) ديناستياسىندا بولعان. ال ءVىىى عاسىردان باستاپ مەملەكەتتىڭ ورتا ازيا ايماعىنداعى حالقى جاپپاي مۇسىلماندىققا وتە باستاعان، حالقى قازاق بولعاندىقتان اراپ دەرەكتەرىندە قازاق حاندىعى دەپ كورسەتىلگەن (ونى كارلۋق قاعاناتى دەپ بۇرمالاعان ورىستار). ءىح عاسىردىڭ باسىندا بيلەۋشى شاتتىق قازاق حان مۇسىلماندىقتى قابىلداپ، يسلام مەملەكەتتىڭ رەسمي ءدىنى دارەجەسىن يەلەنگەن (وسى حاندى قاراحاكان دەپ بۇرمالاعان، مەملەكەت اتاۋىن قاراحانيدى ەتكەن ورىستار). يبن ءال اسير جازباسىنان ءىح عاسىردا يسلام ءدىنىن قابىلداماعان دالا قازاقتارىنىڭ ءبىر توبى ءبولىنىپ قالعانىن (قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماعى), الايدا ولار دا ءحى عاسىردىڭ باسىندا تولىق مۇسىلمان بولىپ مەملەكەت بيلىگىنە مويىنسۇنعانىن كورەمىز. رەسەي ساياساتى كازىرگى قازاق ەلىنىڭ سولتۇستىگىندە قيماق قاعاناتى بولعان دەگىزدى، الايدا ونىسىدا اراپشا كونە قولجازباداعى «قازاق» ءسوزىن «قيماق» دەپ بۇرمالاۋ ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس: قظق – قازاق, قمق – قيماق (كونە قولجازبادا «ز» ءارپىنىڭ جوعارعى جاعى كورىنبەي قالعانىن پايدالانىپ، ونى «م» ەتىپ كورسەتكەن).

وتە يماندى مۇسىلمان بولعان شاراف اد-داۋلا ء(ابۋ شۋدجا ارىسۇلان حان) قازىرگى قازاقستان ايماعىن («سترانا تيۋركوۆ») ارىسۇلان تەگىڭ (ارسلان تەگين) دەگەن باۋىرىنا، شىمكەنت (يسپيدجاب) پەن تاراز ايماعىن باۋىرى بوگرا حانعا، فەرعانا ايماعىن اكەسىنىڭ باۋىرى توعا حانعا (تۋگا حان), بۇحارا مەن سامارحاند ايماقتارىن يبن ءالي تەگىڭگە تاراتىپ بەرىپتى. ءوز بيلىگىندە قاشقار ايماعى مەن تالاساعىن (بالاساعۇن) ايماعىن عانا قالدىرعان. قاشقار ايماعى قازىرگى قىرعىزستان، شىڭجان، الماتى، تالدىقورعان جەرلەرىن، ال تالاساعىن (بالاساعۋن) قازىرگى شۋ، مويىنقۇم، تالاس، سوزاق اۋداندارى اۋماعىن قامتىعان دەگەنىمىز ورىندى. انىعىندا، ول مەملەكەتتىڭ ەڭ قاۋىپتى ايماقتارىن ءوز جاۋاپكەرشىلىگىنە العان. ويتكەنى، قاشقار مەن تالاساعىن (بالاساعۇن) ايماقتارى شىعىستاعى ءدىنسىز تۇركىلەر (قازاق پەن تاتار) مەكەندەگەن شىڭ (سين) ەلىمەن شەكارالاس بولعان.

سونىمەن شاتتىق قازاق حان اۋلەتى بيلەگەن ورتاازيالىق يمپەريا – تۇرگەش قاعاناتىنان بەرى تۇتاستىعىن ساقتاعان. يسلام ءدىنى كەلگەن ءVىىى عاسىردان باستاپ قازاق حاندىعى دەپ اتالعان جانە سوڭعى حانى ارىسۇلان زامانىندا – ءحىى عاسىردا ىدىراعان. ونى جويعان – قازىرگى ماڭعوليا ايماعىنان كەلگەن ءدىنسىز قازاقتار، ياعني مۇسىلمان قازاق ەلىن شىعىستان كەلگەن كاپىر قازاقتار جاۋلاپ العان.

ەندى سول «مۇسىلمان ەمەس» قازاقتار تۋرالى زەردەلەسەك، «ۆ ەتوم گودۋ (1046 گ) يز وبلاستي تيبەت ۆىشلو بەسسچەتنوە منوجەستۆو تيۋركوۆ. وني وبراتيليس ك ارسلان-حانۋ، ۆلادەتەليۋ بالاساگۋنا، بلاگوداريا ەگو زا حوروشەە وتنوشەنيە ك پودداننىم. وت نيح نە بىلو پروتيۆودەيستۆيا ەگو گوسۋدارستۆۋ، ودناكو جە وني وستانوۆيليس زدەس. ي ون پوسلال ك نيم ي پريزۆال يح پرينيات يسلام، ي وني نە سوگلاسيليس، نو ي نە بەجالي وت نەگو، ...ناحوديليس نا سلۋجبە حانستۆا ۆلادەتەلەي تۋركەستانا. ارسلان-حان مۋحامماد يبن سۋلايمان زاستاۆيل پەرەسەليتسيا سۆىشە 16 تىسياچ كيبيتوك. يح كوچەۆە — ۋ پروحودوۆ، كوتورىە وتدەليايۋت ەگو وت سينا. وني پرەپياتستۆوۆالي ليۋبومۋ يز تسارەي پرونيكنۋت ۆ ەگو سترانۋ، زا ەتو يم سلەدوۆالي ناگرادى ي نادەلى. سلۋچيلوس، چتو ون راسسەرديلسيا نا نيح ۆ ودين يز گودوۆ ي وتلۋچيل يح وت جەن، چتوبى وني نە رازمنوجاليس. دليا نيح ەتو بىلا تياجەلو، وني نەوتستۋپنو دوبيۆاليس ەتوگو، نو پرەبىۆالي ۆ نەرەشيتەلنوستي. سلۋچيلوس، چتو ميمو نيح سلەدوۆال بولشوي كاراۆان س منوگوچيسلەننىم بوگاتستۆوم ي دراگوتسەننوي ۋتۆاريۋ. وني ەگو زاحۆاتيلي، پريۆەلي كۋپتسوۆ ي سكازالي يم: «ەسلي حوتيتە سۆوە يمۋششەستۆو، ۋكاجيتە نام وبلاست، وبيلنۋيۋ پاستبيششامي، شيروكۋيۋ، چتوبى ۆمەستيلا ناس ي ۆمەستيلا ناش سكوت». مىسلي كۋپتسوۆ سوشليس نا وبلاستي بالاساگۋن, ي وني يم وپيسالي ەە. تە ۆەرنۋلي يح يمۋششەستۆو، ۆزيالي نادسموترششيكوۆ، كوتورىە بىلي پري نيح، چتوبى ۋدەرجات يح وت جەن، ي سۆيازالي يح، زابرالي سۆويح جەن ي وتپراۆيليس ۆ بالاساگۋن.... ارسلان-حان دەلال نابەگي نا نيح ي منوگو راز ۆەل س نيمي دجيحاد، ي وني ەگو وچەن بوياليس».

تيبەتتەن كەلگەن سانسىز تۇركىلەردى بالاساعۇن بيلەۋشىسى ارىسۇلان حان يسلام دىنىنە شاقىرعان ەكەن. ولار كەلىسپەگەنىمەن ەل ايماعىنان كەتپەي، ورىندارىندا وتىرعان. ارىسۇلان حان ولاردان 16 مىڭ ءۇيدى شىڭ (سين) ەلىمەن بايلانىستىراتىن تاۋ شاتقالىنا كوشىرگەن، ولار شەكارا كۇزەتشىسى قىزمەتىن اتقارعان ەكەن. وسى جەردەگى اتاۋ تيبەت ەمەس تارباعاتاي بولۋى مۇمكىن، ارابشا قولجازباداعى وسى اتاۋدى ادەيى «تيبەت» دەپ بۇرمالاعان ءتارىزدى: تربغتئ – تارباعاتاي، توبعتئ - ءتۋباات. تارباعاتاي تاۋى قازاقستاننىڭ شىعىسىندا ورنالاسقان جانە نەگىزگى بولىگى قازىرگى قىتايدىڭ باتىس-سولتۇستىك ايماعىندا جاتىر. ول – قازىرگى ماڭعوليا ايماعىنا كورشى ولكە (چۋگۋچاك پەن قاراماي قالالارى ورنالاسقان ولكە). وسى جەردە قازاقستان مەن قىتايدى ەرتەدەن بايلانىستىرىپ كەلە جاتقان باحتى-چۋگۋچاك تاسجولى بار. چۋگۋچاك ايماعى ەرتەدە «تارباعاتاي» دەپ اتالعانى كورەستىلگەن. تالاساعىن ايماعىن (بالاساعۇن) بيلەگەن شاراف اد-داۋل حاننىڭ ءبىر ەسىمى – ارىسۇلان، الايدا تۇركىلەردىڭ ودان قاشىپ بالاساعۇنعا (تالاساعىن) بارىپ تىعىلۋى اقىلعا سيمايدى. سوعان قاراعاندا، اڭگىمە باسقا ارىسۇلان حانمەن بايلانىستى ءتارىزدى. شاراف اد-داۋل قازىرگى قازاقستان دالاسىن («سترانا تيۋركوۆ») باۋىرى ارىسۇلان تەگيڭگە بەرگەنىن جازدىق. ول ايماققا سەمەي-اياگوز-بالقاش ايماقتارى دا كىرگەنى تۇسىنىكتى. ال تارباعاتاي سول ايماققا كورشى جانە وندا قىتايمەن جالعاستىراتىن تاۋ اراسىنداعى جول دا بارىن ايتتىق. يبن ءال اسير وسى تۇركىلەردى «تيۋركي-كيتاي» دەپ دەرەكتەگەن. ال «حيتاي» اتاۋى ارابشاسىندا «حازاق» ەكەنىن ايتتىق (حظاق – حازاق، حطاى – حاتاي), شىندىقتى جاسىرۋ ءۇشىن ورىس عالىمدارى ونى «كيتاي» دەپ بۇرمالاعان.

سونىمەن تارباعاتاي تاۋىنان تۇسكەن سانسىز حالىق – ءدىنسىز قازاقتار, ولار قىپشاق تايپاسى سياقتى. ويتكەنى، قازىرگى ماڭعوليادا ءVىىى عاسىردا ۇيقىر قاعاناتى بولعان (ۇيقىر – قىرعى ەلى دەگەن ماعىنادا، ياعني قىرعى تايپاسى باسىم بولعان). ارتىنان ول ەلدىڭ بيلىگىن قىپشاق ەلى يەلەنگەنىن سەلەنگى تاسىنداعى تاڭبالار راستايدى (قىپشاق ەلى جايلى كەلەسى ماقالالالاردىڭ بىرىندە تولىق ايتارمىز قۇداي قالاسا). ونداعى بيلىكتەن شەتتەتىلگەن قىرعى تايپاسىنىڭ ءبىر توبى ءىح عاسىر ورتاسىندا (840 ج) قازىرگى ءۇرىمشى ايماعىنا كەتىپ، وتىرىقشى ءۇز-ۇيسۇندەرمەن ارالاسىپ، «ۇيقىر» اتاۋىمەن حالىق قالىپتاستىرىپ باستاعان (ۇيعىر). سول قىپشاقتار بيلىك العان ۇيقىر قاعاناتى ءىح عاسىردىڭ سوڭىندا ءبىرجولاتا جويىلدى دەلىنەدى. ۇيقىر قاعاناتىن ورناتقان ۇلى ءبورى حان ەكەنىن، ال سەلەنگى تاسىنداعى جازبا قىپشاقتاردى ەل ءبورى رۋى بيلەگەنىن كورسەتەتىنىن الدىڭعى ماقالالاردا ايتقانبىز. ياعني، ۇيقىر قاعاناتىن اسىلۇيانىڭ شيۆەي-ءشيبوراش ديناستياسى بيلەگەن.

ال ح-ءحى عاسىرلاردا قازىرگى قىتايدىڭ باتىس-سولتۇستىگىندە اسا قۋاتتى سيا (اسۇيا) مەملەكەتى پايدا بولعانى قىتاي تاريحىندا قامتىلعان. ول مەملەكەت قىتاي يمپەرياسىنان كازىرگى گانسۋ پروۆينتسياسى مەن نەنسي-حۋەي اۆتونوميالىق وكرۋگىن تارتىپ العانى كورسەتىلگەن. ياعني، ول مەملەكەت  اۋەلدە كازىرگى ماڭعوليا شەكاراسىنا جاقىن ولكەدە پايدا بولعان (بايان نۇر قالاسى ورنالاسقان ولكە). يبن ءال اسير ءحى عاسىردا تۇركىلەردىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداماعاندارى سين (شىڭ) ايماعىندا ەكەنىن جانە ولاردىڭ تاتار مەن قازاق (حيتاي) دەپ اتالاتىنىن جازعانىن جوعارىدا كورسەتتىك. اسۇيا (سيا) مەملەكەتىن ورناتقان سول تاتار ەلى دەپ بىلەمىز، يبن ءال اسير دەرەگى تاتار حانى اسىلۇيانىڭ تۇركى اشينا (تورگى اسۇياشى) ديناستياسىنان ەكەنىن بايقاتادى. قىپشاق ەلى بيلەگەن ۇيقىر قاعاناتىن جويعان سول اسۇيا (سيا) مەملەكەتى دەگەن ءجون، ياعني، شيۆەي-ءشيبوراشتار مەملەكەتىن تۇركى اشينالار (تورگى اسۇياشى) جوق ەتكەن. سيا (اسۇيا) اسا قۋاتتى مەملەكەت بولدى جانە قىتاي يمپەرياسى مەن مانجۋر جۋرجەندەرى وعان تاۋەلدى ەدى. جەڭىلگەن قىپشاقتار ح عاسىردا تارباعاتاي تاۋىنا بارىپ ورنىققان، ال مەملەكەتتىڭ سولتۇستىگىندە قالعان قىرعى تايپاسى بايكالعا كەتىپ، كەيىن – حV عاسىردا قىرعىز ۇلتىن قالىپتاستىرعان (سىبىرگە بارعانى ونداعى مۇسىلمان قازاقتارمەن ارالاسىپ، باشقىر دەگەن مۇسىلمان ۇلتى بولىپ قالىپتاستى).

ال ءحىى عاسىردا مانجۋر جۋرجەندەرى كۇشەيىپ اسۇيا (سيا) مەملەكەتىن ىدىراتىپ، قۋاتتى تسزين (شىڭ) يمپەرياسىن قۇردى. ياعني، اسىلۇيالىق شيۆەي-ءشيبوراش توبى سول زاماندا قايتا كۇش الىپ، اسىلۇيالىق تۇركى اشينا توبى بيلەگەن سيا (اسۇيا) مەملەكەتىن جوق ەتتى.  مانجۋر جۋرجەندەردەن جەڭىلگەن اسۇيا (سيا) ەلىنىڭ تۇركى-تاتارلارى تارباعاتاي تاۋىنا ورنىعىپ، ونداعى قىپشاقتاردى قازىرگى قازاقستانعا كوشۋگە ءماجبۇر ەتكەن. ول ايماقتاعى نايمان تايپاسى تاتارلارمەن ءتىل تابىسىپ ءوز جەرىندە قالعان ءتارىزدى (نايمان تايپاسى ەرتەدەن تيۋركي اشينا ديناستياسى بيلىگىندە بولعانىن الدىڭعى ماقالادا ايتقانبىز، ال قىپشاق بيلەۋشىلەرى (ەل ءبورى) شيۆەي-ءشيبوراش ەكەنىن كورسەتتىك).

دەمەك، تاتارلار ىعىستىرعان ءدىنسىز قازاقتار (قىپشاق ەلى) تارباعاتاي تاۋىنان ءتۇسىپ، قازىرگى اياگوز ايماعىنا كەلگەن جانە ەل بيلەۋشىسى ارىسۇلان حاننان ورنىعۋعا رۇقسات سۇراعان. ولار يسلام ءدىنىن قابىلداماعان، ارىسۇلان ولاردىڭ ءبىر توبىن شىڭ ەلىمەن (سين ەلى) بايلانىستىراتىن تاۋ اراسىنداعى جول بويىنا ورنالاستىرعان (باحتى بەكەتى). ارتىنشا ارىسۇلان حان ولاردىڭ كوبەيمەۋى ءۇشىن ايەلدەرىن بولەكتەپ تاستاعان ەكەن، وعان شىداماعان ءدىنسىز قازاقتار (قىپشاقتار) ءبىر كەرۋەنشىلەر ارقىلى وزدەرىنە قولايلى بولاتىن تالاساعىن (بالاساعۇن) ايماعىن انىقتاپ، بالا-شاعالارىن الىپ سوندا قاشىپ بارىپتى (شاماسى، مويىنقۇمىنىڭ سوزاققا جاقىن ايماعى ءتارىزدى، ويتكەنى قىپشاق تايپاسىنىڭ ۇلكەن توبى سوزاق پەن تۇركىستان ايماقتارىندا وتىر). تالاساعىن (بالاساعۇن) ايماعى شاراف اد-داۋل حان بيلىگىندە، ونىڭ دا ءبىر ەسىمى ارىسۇلان ەكەنىن ەسكەرتتىك. ءوز بيلىگىندەگى تالاساعىنعا (قالىڭ قۇمعا) تاسالانعان ءدىنسىز قازاقتارعا (قىپشاقتارعا) تالاي جورىق جاساعانى، ولاردىڭ حاننان قاتتى قورىققانى كورسەتىلگەن (تارباعاتاي مەن اياگوزدەن ءبىز ايتىپ وتىرعان تالاساعىن (بالاساعۇن) اسا الىس ەمەس). سول XI عاسىر باسىندا شىعىستان كەلگەندەردى «قىپشاق ەلى» دەپ كورسەتكەن دەرەكتەر بار، الايدا XIII عاسىردا بارشا جازبالار دەرەكتەرىن ءوزارا سالىستىرا وتىرىپ زەرتتەگەن، وسىلايشا مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ ورتاق تاريحىن جازعان يبن ءال اسير ولاردى «حازاق» (حيتاي) دەپ كورسەتىپتى. يبن ءال اسير ءومىر سۇرگەن XIII عاسىردا «قىپشاق ەلى» قازاق حالقىنا ءسىڭىپ، كوپ تايپانىڭ بىرىنە اينالىپ قويعانى تۇسىنىكتى، سول سەبەپتەن ولاردى دا «قازاق» (حيتاي) دەپ كورسەتكەن دەۋ ورىندى.

سوناۋ ءVىىى عاسىردان باستاپ مۇسىلماندىققا وتكەن، سوڭى ءحى عاسىردىڭ باسىندا يسلام ءدىنىن قابىلداعان قازاق ەلىن جانە مۇسىلمان قازاق حاندارى بيلەگەن مەملەكەتىن ءحىى عاسىردىڭ باسىندا كاپىر تۇركىلەر باسىپ الدى. ول كاپىرلەر دە قازاق ەكەنىن اڭعارامىز دەرەكتەردەن. ولاردىڭ قازىرگى ماڭعوليا ايماعىنان كەلگەن ءدىنسىز قازاقتار ەكەنىن يبن ءال اسير انىق جازادى. سول وقيعالاردى وقي كەتسەك: «ۆ 522 (1128) گ.، كريۆوي، ا ەتو كۋر-حان اس-سيني, دوستيگ گرانيتس كاشگارا س بولشيم چيسلوم، كاكوە زناەت تولكو اللاح. پروتيۆ نەگو ۆوورۋجيلسيا ۆلادەتەل كاشگارا. ون سوبرال سۆوي ۆويسكا ي ۆىشەل ك نەمۋ. وني ۆسترەتيليس، سرازيليس، ي كريۆوي گۋرحان، بىل رازبيت، ي منوگو ەگو ستوروننيكوۆ بىلو ۋبيتو. زاتەم ون ۋمەر، ي ەگو مەستو زانيال گۋرحان. «كۋ» – نا حيتايسكوم يازىكە — پروزۆيششە ۆەليچايشەگو يز يح تسارەي, ا «حان» – پروزۆيششە تيۋركسكيح تسارەي, تاك چتو ەتو زناچيت: «ۆەليچايشي يز تسارەي». ون بىل مانيحەەم. كوگدا ون ۆىشەل يز سينا ۆ تۋركەستان، ك نەمۋ پريسوەدينيليس تيۋركي- حيتاي. وني پرەجدە نەگو ۆىشلي يز سينا ... ي وتپراۆيليس ۆ بالاساگۋن... تاك ۋ نيح دولگو پرودولجالوس، ي، كوگدا ۆىشەل گۋرحان، وني تاكجە پريسوەدينيليس ك نەمۋ، يح پولوجەنيە ۆوزۆەليچيلوس، ا پولچيششە ۋدۆويلوس. وني زاۆلادەلي سترانوي تۋركەستان... كاجدىي يز تسارەي، كتو پودچينيلسيا يم، پريكرەپليال نا سۆوەي گرۋدي پودوبيە سەرەبريانوي دوششەچكي: تاكوۆ زناك توگو، كتو يم پودچينياەتسيا».

جوعارىدا مانجۋر جۋرجەندەردىڭ ءحىى عاسىردىڭ (1115-1234 ج.ج) باسىندا تسزين يمپەرياسىن ورناتقانىن ايتتىق. كۋر حان اس سيني سول ءماڭجۇر يمپەرياسى بيلەۋشىسى، مۇنداعى «اس» ءسوزى اسىلۇيا ديناستياسىن بىلدىرەدى. ال «سين» دۇرىسىندا «شىڭ» دەدىك. «كۋر» دەگەن حيتاي تىلىندە «اسا ۇلى» دەگەن ماعىنا بەرەتىنىن ايتادى. جوعارىدا «حيتاي» اتاۋى دۇرىسىندا «حازاق» ەكەنىن كورسەتتىك. «كۋر» – «كۋز»، دالىرەك ايتساق «قۇز» دەگەن قازاقى اتاۋ. قازاق تىلىندە اسا بيىك شىڭ – «قۇز» دەپ اتالادى. سوندا «كۋر حان اس-سيني» دەگەن «قۇز حان اس شىڭ» بولىپ شىعادى. ارابشا جازىلۋىندا «كۋر» مەن «كۋز» ايىرماسى «ز» ۇستىندەگى نوقاتتا عانا: قوز – قۇز، قور – قۋر. وسى قىسقاشا اتاۋدىڭ ءوزى تۇركى-حيتاي دەگەندەر قازاق ەكەنىن كەرەمەت دالەلدەپ تۇر، ولاردى دەنى ساۋ ادام قيدان دەي الماس.

رەسەي عالىمدارى قازاق سوزدەرىن زەرتتەمەگەن، بىلمەگەن دەگەنگە سەنبەيمىن. ولار قازاقتىڭ ەرتەدەن بار حالىق ەكەنىن شامالارى كەلگەنشە جاسىرۋمەن بولعان جانە ءالى دە سول ساياساتتى جالعاستىرۋدا. الايدا، ونى تۇسىنەر قازاق تاريحشىسى كورىنبەيدى. تسزين يمپەرياسى اتاۋى قىتايشا بۇرمالانعان «شىڭ» دەگەنىمىز ورىندى. شىڭعىسحان اۋلەتى مەن مانجۋر جۋرجەندەرى ەرتەدە جۋرجان (جۋجان) قاعاناتىن بيلەگەن شيۆەي ۇرپاقتارى ەكەنىن، «ءماڭجۇر» - ماڭعى تايپاسى مەن ءجۇرجان توبى اتاۋلارىنان قالىپتاسقانىن ايتىپ وتتىك. ال يبن ءال اسير ءحىىى عاسىردا ولاردى قازاق (حيتاي) دەيدى. دەمەك، مانجۋر جۋرجاندارى ءحىى عاسىردا وزدەرىن قازاق حالقىنان دەپ تانىعان. قۇز حان شىڭ (تسزين) يمپەرياسى بيلەۋشىسى، ياعني، ماڭعى (مانجۋر) قازاعى. يبن ءال اسير ونى «مانحي» دەپ كورسەتكەن، وسى ءسوز «مانيحەي» دەپ ورىسشالانعان ءتارىزدى. اراپشا جازىلۋى: مانحى - مانحي. رەسەيدىڭ ميسسيونەرلىك ساياساتى تۇركىلەردى شوحىندىرۋعا بارىنشا تىرىستى، ۇيقىر قاعاناتى زامانىنان ماڭعولياداعى كەي تۇركىلىك تايپالار مانيحەي-حريستيان بولعان دەگەن جالعان تۇجىرىم ورنىقتىردى. انىعىندا سولاي بولعانىن دالەلدەيتىن ناقتى بىردە دالەل جوق. «نايماندار مانيحەي-حريستيان بولعان» دەگەن وتىرىكتەرى قازاقتى شوحىندىرۋعا قولدانعان ايلالارىنىڭ ءبىرى.

كەشەگى ءحVىى عاسىردا قازاق حاندىعىن جاۋلاۋعا جىبەرىلگەن تسين يمپەرياسىنىڭ مانجۋر قولباسشىسى: «بۇل بىزگە تۋىس حالىق ەكەن» دەپ باسىپ الۋدان باس تارتقانىن قازىرگى قىتاي قازاقتارى ايتىپ ءجۇر (بۇل شىنىمەن بولعان وقيعا دەپ بىلەمىن). «قۇز حان اس شىڭ» لاۋازىم-ەسىمىندەگى «اس شىڭ» اتاۋى «شىڭاسحان» (شىڭعىسحان) ەسىمىندە دە بارى بەكەر ەمەس. قۇز حانننىڭ وزىنە باعىنعان پاتشالاردىڭ كەۋدەلەرىنە كۇمىس تاقتاشا تاعۋ ءداستۇرىن شىڭعىسحان دا ۇستانعانى بەلگىلى فاكت. ياعني، قۇز حان – اسىلۇيانىڭ ءشيبوراش ديناستياسىنان, ال ول جاۋلاپ العان مۇسىلمان قازاق حاندىعىن تورگى اسۇياشى (تيۋركي اشينا) ديناستياسى بيلەپ كەلگەنىن جوعارىدا دالەلدەدىك. اۋەلدە 1128 جىلى قاشقار ايماعىنا بارعان قۇز حان جەڭىلىسكە ۇشىراعان ەكەن. ول ولگەن سوڭ ورنىن باسقان كەلەسى قۇز حاننىڭ جورىعى ايتىلىپ وتىر وسى دەرەكتەردە. تارباعاتايدان حI عاسىردا كەلىپ، تالاساعىن (بالاساعۇن) ايماعىنا ورنىققان ءدىنسىز قازاقتار دا (قىپشاق تايپاسى) قۇز حان اس-شىڭ اسكەرىنە قوسىلىپ، مۇسىلمان قازاق حاندىعىن جاۋلاۋعا ات سالىسىپتى. يبن ءال اسير «سانى اسا كوپ» دەپ كورسەتكەن قىپشاق تايپاسىنىڭ ۇلكەن توبى سول ءحىى عاسىردا تورعاي دالاسىنا ورنىققان دەپ تۇجىرىمداعانىمىز ءجون. تالاساعىن ايماعىنا (بالاساعۋن) ءحى عاسىردا كەلىپ ورنىققان ءدىنسىز «حيتاي» مەن قۇز حان ەلى (تيۋركي-حيتاي) ءبىر حالىق، ولار قازاق حالقىنىڭ شىڭ ايماعىنداعى (سين) مۇسىلمان ەمەس بولىگى. قۇز حان اسكەرىنە مۇسىلمان قازاقتاردىڭ (تيۋركي كارلۋكي) قوسىلىپ كەتۋى دە سوزىمىزگە كۋا (شىڭعىسحان بيلىگىندە مۇسىلمان قازاق ەلى بىردەن مويىنداعان، قازاق حالقى اسىلۇيا ديناستياسىنىڭ جەڭىسكە جەتىپ بيلىك العان كەز كەلگەن حانىنا ءسوزسىز باعىنۋ ءداستۇرىن ۇستانعان (حاننىڭ قاي دىندە ەكەنىنە قاراماعان)).

ەندى يبن ءال ءاسيردىڭ ارى قاراي نە جازعانىن قارايىق: «زاتەم وني وتپراۆيليس ك سترانە ماۆەرانناحر. وني سرازيليس، ي حاكان ماحمۋد يبن مۋحامماد بىل رازبيت ي ۆەرنۋلسيا ۆ ساماركاند. حاكان ماحمۋد پوسلال ك سۋلتانۋ ساندجارۋ، پروسيا ۋ نەگو پوددەرجكي... ماحمۋد يبن مۋحامماد-حان پوجالوۆالسيا ەمۋ نا تيۋركوۆ-كارلۋكوۆ، ي ساندجار ناپال نا نيح. تە پريبەگلي پود زاششيتۋ گۋرحانا ي تەح يز نەۆەرنىح، كتو س نيم. ساندجار وستانوۆيلسيا ۆ ساماركاندە. گۋرحان ناپيسال ەمۋ پيسمو, كوتوروە زاكليۋچالو حوداتايستۆو زا تيۋركوۆ-كارلۋكوۆ ي ترەبوۆانيە پروستيت يح.... وني سرازيليس 5 سافارا 536 گ. (1141 گ.). تيۋركي-كارلۋكي، كوتورىە بەجالي وت سۋلتانا ساندجارا، بىلي سيلنەيشيمي يز ليۋدەي ۆ بويۋ. سۋلتان ساندجار ۋشەل رازبيتىم... گوسۋدارستۆو حيتاەۆ ي تيۋركوۆ-نەۆەرنىح ۋتۆەرديلوس ۆ ماۆەرانناحرە. گۋرحان پروجيل دو رادجابا 537 گ (1143 گ), ۆ كوتوروم ون ۋمەر. پوسلە نەگو تسارستۆوۆالا ودنا يز ەگو دوچەرەي، نو ەە پەريود بىل نەدولگيم، تاك كاك ونا ۋمەرلا. پوسلە نەە تسارستۆوۆالا ەە مات, جەنا گۋرحانا، ي ەگو سىن مۋحامماد... ۆ ەتوم گودۋ، زۋ-ل-حيدججە (1156 گ) تيۋركي-كارلۋكي ۋبيلي تامگادج-حانا ۆ ماۆەرانناحرە ي وبۆينيلي ەگو ۆ دۋرنىح پوستۋپكاح، «ي وتنەسلي ەگو پو رودوسلوۆيۋ ك حۋدىم ۆەششام». حان حانوۆ اس-سيني, تسار حيتاەۆ، پورۋچيل ۋپراۆلەنيە ساماركاندوم ي بۋحاروي يلحانۋ دجاگرى-حانۋ، سىنۋ حاسان-تەگينا، ي سدەلال ەگو سبورششيكوم پوداتەي ۋ نيح. ون يز تسارسكوگو رودا درەۆنەگو پرويسحوجدەنيا ي پروجيۆال ۆ ساماركاندە، رۋكوۆوديا تام ەگو دەلامي. ۆ ناستوياششەە جە ۆرەميا تسار حيتاەۆ پوسلال ەمۋ ۆىسەليت كارلۋكسكيح تيۋركوۆ يز وبلاستەي بۋحارى ي ساماركاندا ۆ كاشگار، چتوبى وني پەرەستالي نوسيت ورۋجيە ي زانياليس زەملەدەليەم ي درۋگيمي دەلامي. دجاگرى-حان وتدال يم پريكازانيە وب ەتوم، نو وني وتكازاليس... تيۋركي-كارلۋكي زامەتيلي ەتو تولكو توگدا، كوگدا دجاگرى-حان ۆنەزاپنو ناستيگ يح سو سۆويمي وتريادامي ي ۆويسكامي ي وبراتيل پروتيۆ نيح مەچ. وني بەجالي ي راسسەياليس، منوگيح يز نيح پەرەبيلي ي وگرابيلي. ودنا چاست يز نيح ۋكرىلاس ۆ ياماح ي زاروسلياح، نو زاتەم سوراتنيكي دجاگرى-حانا يح پويمالي ي يسترەبيلي دو پوسلەدنەگو».

قۇز حان اس-شىڭ قازىرگى قازاقستان اۋماعىنان سوڭ، ورتا ازيانى تولىق جاۋلاپ الىپتى (تەك قازىرگى تۇركىمەنستان اۋماعى تورگى اسىلجىك (تيۋركي سەلدجۋك) ديناستياسىنان بولعان سانجار سۇلتان بيلىگىندە قالعان). سانجار سۇلتان ءوز ديناستياسىنان بولعان مۇسىلمان قازاق حاندارىن قولداعان، ياعني كازىرگى قازاقستان مەن ورتا ازيانى بيلەپ كەلگەن شاتتىق قازاق حان ۇرپاقتارىنا كومەكتەسكەن. الايدا، سول حانداردىڭ اسكەرلەرى – مۇسىلمان قازاقتار («كارلۋك» قازاق ەكەنىن كورسەتتىك) قۇز حان جاعىنا شىققان. دەمەك، كارلۋك-قازاقتار مەن حيتاي-قازاقتار ءبىر ۇلت بولعاندىقتان، تەز ءتىل تابىسقان. وسى دەرەكتىڭ ءوزى ورىسشا اۋدارماداعى «كارلۋك»، «حيتاي» دەگەندەر شىنىندا قازاقتار ەكەنىن انىق اڭعارتادى (وسى ەكى اتاۋدىڭ اراپشا جازىلۋلارىن وزبەك، قىرعىز نەمەسە ۇيعىر اتاۋلارىمەن بايلانىستىرۋ ەش مۇمكىن ەمەس، ال «قازاق» اتاۋىمەن ۇقساس جازىلاتىنى داۋسىز). سونىمەن كازىرگى قازاقستان مەن ورتا ازيا ايماعى شىڭ (تسزين) يمپەرياسى قۇرامىنا ەنگەن. ول يمپەريا قۇرامىندا كازىرگى مانجۋريا، ماڭعوليا (ىشكى ماڭعوليامەن قوسا), شىڭجان ايماقتارى جانە سولتۇستىك قىتاي بولعانى بەلگىلى. ءار ايماقتىڭ ءوز حانى بولعانىن، ولاردىڭ بارلىعىن قۇز حان اس شىڭ تاعايىنداعانىن كورەمىز (فەدەراتسيالىق يمپەريا بولعان). وسى شىندىق، اس شىڭ دەگەن الىپ يمپەريا شىڭعىسحانعا دەيىندە بولعانىن، ال شىڭعىسحان سول يمپەريانى قالپىنا كەلتىرىپ ۇلعايتقان تۇلعا ەكەنىن كورسەتەدى. ونىڭ تەمىرشىڭ دەگەن ءوز ەسىمىن شىڭاسحان (شىڭعىسحان) دەپ وزگەرتۋى، وزىنە دەيىنگى يمپەريا بيلەۋشىسى لاۋازىمى قۇز حان اس شىڭ بولۋىمەن تىعىز بايلانىستى دەگەن ءجون.

ماۋرەناحر بيلەۋشىسى (بۇحارا مەن سامارحاند) تامحادج حاندى مۇسىلمان قازاقتار (كارلۋك) ءولتىرىپ، ونىڭ ديناستياسىن جازعىرىپ-جامانداعانى جازىلعان تاريحي قۇجاتتا. قۇز حان ونىڭ ورنىنا قويعان ادام دا ەجەلگى حاندار ديناستياسىنان ەكەن (تورگى اسۇياشى). قازاقتا «حاننىڭ باسىن حان الار» دەگەن ءتامسىل ەرتەدەن بار، قاراپايىم قازاقتىڭ حان تۇقىمىن ولتىرۋگە قۇقى بولماعان. ونى ىستەگەن ادام ءۇرىم-بۇتاعىمەن ولتىرىلگەن، ءتىپتى رۋىن قىرىپ سالاتىن بولعان. ول ادام قۇز حان ديناستياسىنا (ءشيبوراش) باقتالاس ديناستيادان (تورگى اسۇياشى) بولعاندىقتان ولتىرگەندەر جازالانباعانىن، الايدا ولارعا قارۋ ۇستاۋعا تىيىم سالىنىپ، قاشقار ايماعىنا جەر اۋدارۋعا بۇيرىق بەرىلگەنىن كورەمىز. وعان كونبەگەندىكتەن ولاردى تۇگەلدەي قىرىپ سالعانى باياندالعان (جاۋى بولسا دا حان تۇقىمىن ءولتىرۋ جازاسىز قالمايتىنى وزگەگە ساباق بولسىن دەگەنى). وسىلايشا مۇسىلمان قازاق ەلىنە، مۇسىلمان قازاق حاندارى بيلەگەن قازىرگى قازاقستان مەن وزبەكستان اۋماقتارىنا ءدىنسىز قازاقتار يە بولعانىن يبن ءال اسير قامتيدى. قۇز حان ولگەن سوڭ ورنىنا قىزى، سودان كەيىن ايەلى، سودان كەيىن مۇحاممەد ەسىمدى ۇلى وتىرىپتى. مۇحاممەد ەسىمى ونىڭ مۇسىلمان ەكەنىن ايعاقتايدى. دەمەك، كوپ ۇزاماي قالىڭ مۇسىلمان قازاقتىڭ ىقپالىمەن جاڭا كەلگەن ءدىنسىز قازاقتار دا مۇسىلماندىقتى قابىلداي باستاعان. قۇز حاننىڭ اسكەرى نەگىزىنەن قوڭىرات تايپاسى ەكەنى، ودان باسقا ماڭعى، ارعىن، كەرەي، ۋاق، بارلاس تايپالارى دا بولعانى بايقالادى. بالقاشتىڭ سولتۇستىگىنەن باستاپ قاراقالپاقستانعا دەيىنگى ايماقتاردا كەزدەسەتىن «قوڭىرات» اتاۋلى جەرلەر سول زاماننان قالۋى مۇمكىن. وزبەك، قاراقالپاق، قىرعىز ۇلتتارىنداعى جانە وڭتۇستىك قازاقتارى قۇرامىنداعى قوڭىرات، قىپشاق، ارعىن، كەرەي، ۋاق رۋلارى سول قۇز حان جورىعى زامانىندا كەلگەندەر دەپ بىلەمىز. كازىرگى مانكەنت دەگەن ەلدى مەكەن اتاۋى سول زاماندا كەلگەن ماڭعى رۋلارىنان قالعان ەستەلىك بولار.

ال سانجار سۇلتاننىڭ جەڭىلىسكە ۇشىراۋى قازىرگى تۇركىمەنستان ايماعىن بيلەگەن تۇركى سەلدجۋك (تورگى اسۇياشى) ديناستياسى ورنىنا حورەزمشاح ديناستياسى كەلۋىنە ىقپال ەتتى. يبن ءال اسير دەرەكتەرىندە حورەزمشاحتىڭ ارعى اتاسى تۇركى سەلدجۋك سۇلتانىنىڭ قۇلى بولعانى، كەيىن ونىڭ ءبىر ۇرپاعى حورەزم قالاسىنىڭ باسشىسى بولىپ تاعايىندالىپ كۇشەيگەنى، سوسىن قۇز حانمەن سوعىستا السىرەگەن تۇركى سەلدجۋكتەردەن قازىرگى تۇركىمەنستان اۋماعى بيلىگىن تارتىپ العانى جازىلعان (تۇركى سەلدجۋكتەر ءوز بيلىگىن قازىرگى تۇركيا مەن زاكاۆكازەدە جالعاستىرعان).

ودان كەيىنگى وقيعالار بىلاي ءوربيدى: «ۆ ەتوم گودۋ (1207گ) الا اد-دين مۋحامماد، سىن حورەزمشاحا، پەرەپراۆيلسيا زا رەكۋ دجەيحۋن دليا ۆوينى س حيتايامي. پريچينا ەتوگو ۆ توم، چتو حيتاي ۋجە داۆنو جيلي ۆ سترانە تۋركەستان ي ۆ ماۆەرانناحرە ي تياجەلو پوپيرالي يح نارودى. ۋ نيح ۆ كاجدوم گورودە نامەستنيك, كوتورىي دوستاۆلياەت يم دەنگي, ا وني پروجيۆايۋت ۆ كيبيتكاح پو سۆوەمۋ وبىچايۋ... كوگدا حوراسانسكيە دەلا ۋتۆەرديليس ۆ پولزۋ حورەزمشاحا مۋحاممادا، ون پەرەپراۆيلسيا زا رەكۋ دجەيحۋن.... وني ي حيتاي سوشليس درۋگ س درۋگوم ۆ 606 (1209-10) گ. مەجدۋ نيمي پرويزوشلي بيتۆى، پودوبنىح كوتورىم پو سيلە ي ستويكوستي نە بىلو، ي حيتاي پوتەرپەلي ستراشنوە پوراجەنيە... زاتەم حورەزمشاح ناپراۆيلسيا ۆ سترانۋ ماۆەرانناحر ي زانيال ۆ نەي كاجدىي گورود ي كاجدىي كراي ۆپلوت دو ۋزگەندا ي پوستاۆيل ۆ نيح سۆويح نامەستنيكوۆ. كوگدا حورەزمشاح سدەلال س حيتايامي تو، و چەم مى راسسكازالي، ۋتسەلەۆشيە يز نيح ۋشلي ك سۆوەمۋ تساريۋ، كوتورىي ۆ ۆوينە نە ۋچاستۆوۆال, ي سوبراليس ۋ نەگو... بولشوە پلەميا تاتار ۆ درەۆنوستي ۆىشلو يز سۆوەي سترانى ۋ گرانيتس سينا ي پوسەليلوس ۆ تىلۋ سترانى تۋركەستان. مەجدۋ نيمي ي حيتايامي بىلا ۆراجدا ي ۆوينى. كوگدا وني ۋسلىحالي و توم، چتو سدەلال حورەزمشاح س حيتايامي، وني ناپالي نا نيح سو سۆويم تسارەم كۋشلۋ-حانوم. حيتايسكي تسار، ۋۆيدەۆ ەتو, پوسلال ك حورەزمشاحۋ، گوۆوريا ەمۋ: «چتو كاساەتسيا توگو، چتو تى زاحۆاتىۆال ناشۋ سترانۋ ي يزبيۆال ناشيح ليۋدەي، تو ەتومۋ — پروششەنيە. نو ك نام پريشەل ۆراگ، كوتورومۋ مى نە موجەم پروتيۆوستويات. ۆەد ەسلي وني پوبەديات ناس ي زاۆلادەيۋت نامي، نيكتو نە وترازيت يح وت تەبيا. پولەزنو، ەسلي تى وتپراۆيشسيا ك نام سو سۆويمي ۆويسكامي ي پوموجەش نام ۆوەۆات س نيمي. ا مى كليانەمسيا تەبە، چتو، كوگدا پوبەديم يح، نە ستانەم وسپاريۆات توگو، چتو تى زاحۆاتيل ۆ سترانە، ي ۋدوۆلەتۆوريمسيا تەم، چتو ۆ ناشيح رۋكاح». ي كۋشلۋ- حان، تسار تاتار، پوسلال ك نەمۋ، گوۆوريا: «تە حيتاي تۆوي ۆراگي، ۆراگي تۆويح وتتسوۆ ي ناشي ۆراگي. پوموگي نام پروتيۆ نيح، ي مى كليانەمسيا، چتو، كوگدا ودولەەم يح، نە پريبليزيمسيا ك تۆوەي سترانە ي ۋدوۆلەتۆوريمسيا تەمي مەستامي، ۆ كوتورىح سەليليس وني». ون وتۆەتيل كاجدومۋ يز نيح: «يا س توبويۋ ي پوموششنيك تەبە پروتيۆ تۆوەگو سوپەرنيكا» — ي ۆىستۋپيل سو سۆويمي ۆويسكامي، تاك چتو ستال لاگەرەم پوبليزوستي وت توگو مەستا، گدە وني ۆىسترويليس درۋگ پروتيۆ درۋگا، نو پريسوەدينيلسيا ك نيم، چتوبى نە دات پونيات، س كەم يز نيح ون زاودنو، ي كاجدىي لاگەر دۋمال، چتو ون ۆمەستە س نيم. مەجدۋ حيتايامي ي تاتارامي پرويزوشلا بيتۆا، ي حيتاي پوتەرپەلي ۆەليكوە پوراجەنيە. توگدا حورەزمشاح ناپال ي پرينيالسيا ۋبيۆات، برات ۆ پلەن ي گرابيت ي نيكومۋ يز نيح نە وستاۆليال ۆوزموجنوستي سپاستيس. ۋتسەلەل ليش نەزناچيتەلنىي وترياد ۆمەستە س يح تسارەم، ا ودنوي يز تيۋركسكيح وكراين, ۆ ودنوم مەستە, كوتوروە وكرۋجايۋت گورى ي پۋت ك كوتورومۋ تولكو س ودنوي ستورونى، ۆ نەم وني ي ۋكرەپيليس. ا ودين يح وترياد پريستال ك حورەزمشاحۋ ي پوشەل س ەگو ۆويسكوم. حورەزمشاح پوسلال ك كۋشلۋ-حانۋ، تساريۋ تاتار، يزۆەششايا ەگو، چتو ياۆيلسيا ك نەمۋ نا پوموشش ي ەسلي بى نە ون، توت نە ودولەل بى حيتاەۆ. ي كۋشلۋ-حان نەكوتوروە ۆرەميا پريزناۆال ەتو. زاتەم ون پوسلال ك نەمۋ ترەبوۆانيە و رازدەلە سترانى حيتاەۆ, گوۆوريا ەمۋ: «پوسكولكۋ مى وبەدينيليس، چتوبى پوگۋبيت يح، نام سلەدۋەت پودەليت يح سترانۋ». توت سكازال: «ۋ مەنيا دليا تەبيا نەت نيچەگو، كرومە مەچا، ا ۆى حرابروستيۋ نە سيلنەي حيتاەۆ ي نە سلاۆنەي تسارستۆوم، بۋد دوۆولەن ي پومالكيۆاي، يناچە يا وتپراۆليۋس ك تەبە ي پوستۋپليۋ س توبوي پوحۋجە، چەم پوستۋپيل س حيتايامي». ون سنارياديلسيا ي ناچال پەرەدۆيگاتسيا، پوكا نە ستال لاگەرەم پوبليزوستي وت نيح، ي حورەزمشاح پونيال، چتو نەت ۋ نەگو سيلى پروتيۆوستويات تومۋ، ي ستال ۋكلونياتسيا وت نەگو. نو كوگدا توت پەرەدۆيگالسيا ۆ كاكوە-نيبۋد مەستو، حورەزمشاح ۋسترەمليالسيا نا ەگو نارود ي وبوزى ي گرابيل يح. ي كوگدا ون سلىشال، چتو كاكوە-نيبۋد پلەميا سنيالوس سو سۆوەگو ستويبيششا، ون ناپراۆليالسيا ك نەمۋ ي ناپادال نا نيح. كۋشلۋ-حان پوسلال سكازات ەمۋ: «تاك نە دەلايۋت تساري، تاك دەلايۋت رازبوينيكي. ەسلي تى سۋلتان، كاك گوۆوريش، نام سلەدۋەت ۆسترەتيتسيا: يلي تى رازوبەش مەنيا ي زاۆلادەەش سترانوي، كوتورايا ۆ مويح رۋكاح، يلي يا سدەلايۋ ەتو س توبوي». نو حورەزمشاح بىل س نيم گرۋب ي نە وتۆەتيل نا تو، چەگو توت دوبيۆالسيا، ودناكو پريكازال جيتەليام شاشا، فەرگانى، يسفيدجابا، كاسانا ي درۋگيح گورودوۆ ۆوكرۋگ نيح — بولەە زدوروۆىح ي بولەە پروتسۆەتايۋششيح ۆ ەتوم ميرە نە بىلو — ۆىسەليتسيا يز نيح ي پريسوەدينيتسيا ك مۋسۋلمانسكيم وبلاستيام; زاتەم ون يح ۆسە رازرۋشيل يز ستراحا, چتو تاتارى زاۆلادەيۋت يمي... پوتوم نا كۋشلۋ-حانا، پەرۆىح تاتار, وبرۋشيلوس ناشەستۆيە درۋگيح تاتار، كوتورىە وپۋستوشيلي مير ي تسار كوتورىح — چينگيسحان تەمۋچين. وني وتۆلەكلي كۋشلۋ-حانا وت حورەزمشاحا، توت پولۋچيل پەرەدىشكۋ ي پەرەپراۆيلسيا زا رەكۋ ۆ حوراسان».

قۇز حان جاۋلاپ العاننان كەيىن ورتا ازيانى ءدىنسىز قازاقتار بيلەپ-توستەگەن، ياعني، قازاق دالاسىن سولار بيلەگەنى، سوندىقتان قازاق مۇسىلماندىعىنا شىرىك امالدار ارالاسقانى تۇسىنىكتى (تالعا شۇبەرەك بايلاپ سيىنۋ، ءتاۋىپ-باقسىعا جۇگىنۋ، مولاعا تۇنەپ بالا سۇراۋ ءتارىزدى مۇسىلمانعا ءتان ەمەس شىرىك امالدار). ورتا ازيانىڭ ءار قالاسىنا بيلەۋشى بولىپ تاعايىندالعان قازاق حاندارى قالادا سەنىمدى سالىق جينايتىن ادامىن قالدىرىپ، ءوزى سول قالا ماڭىنداعى كيىز ۇيدە ءومىر سۇرگەنى حاتتالىپتى. قۇز حان زامانىنان 60 جىلدان كەيىن، ءحىىى عاسىردىڭ باسىندا (1209ج-1210ج) حورەزمشاح پەن قازاق (حيتاي) اسكەرى ورتا ازيادا سوعىسىپ، حورەزمشاح جەڭىسكە جەتەدى. سوعىسقا قۇز حان قاتىسپاعانى كورسەتىلگەن، شاماسى ول يمپەريا ورتالىعى كازىرگى مانجۋريادا نەمەسە سولتۇستىك قىتايدا وتىرعان بولۋى مۇمكىن. حورەزمشاح ۋزگەند قالاسىنا دەيىنگى ايماقتى ءوز يەلىگىنە ەنگىزەدى. قۇز حان اسكەرىنىڭ حورەزمشاحتان جەڭىلگەنىن ەستىگەن تاتار بيلەۋشىسى كۋشلى حان شىڭ يمپەرياسىنا (تسزين) شابۋىل جاسايدى (شاماسى 1212 جىل بولار).

جوعارىدا قازىرگى قىتايدىڭ باتىس-سولتۇستىگىندە (ماڭعولياعا كورشى ايماق) ح-ءحى عاسىرلاردا تاتارلاردىڭ اسۇيا (سيا) دەگەن قۋاتتى مەملەكەتى بولعانىن، ونى جويعان مانجۋر جۇرجەن قازاقتارى (تسزين مەملەكەتى) ەكەنىن، ياعني قۇز حان ەكەنىن، جەڭىلگەن تاتارلار ءحى عاسىردا تارباعاتاي تاۋىنا ورنىعىپ، ونداعى ءدىنسىز قازاقتاردى (قىپشاق ەلى) مۇسىلمان قازاق حاندىعىنا كەتۋگە ءماجبۇر ەتكەنىن ايتتىق. ال قازىرگى ماڭعوليا قۇز حان اس شىڭ يمپەرياسى (تسزين) قۇرامىندا سانالعان، وندا بيلىكتە بورىجىگىڭ رۋى وتىردى، ياعني، شيۆەي-ءشيبوراش شىڭعىسحاننىڭ اتا-بابالارى بيلەگەن جانە ونىڭ اكەسى مەن تاتار حانىنىڭ جاۋلىعى دا بەلگىلى. شىڭعىسحان تاريحىندا نايمان مەن مەركىت تايپالارى تاتارلارمەن وداقتاس ەكەنى، كۋشلى حان نايمان بيلەۋشىسى دەپ كورسەتىلەتىنى بەلگىلى، ال نايمان ەرتەدەن تارباعاتايدا وتىرعان قازاق تايپاسى. وسى دەرەكتەر، مەملەكەتى (سيا-اسۇيا) جويىلعان تاتارلاردىڭ  XI عاسىردا تارباعاتاي تاۋىنا بارىپ ورنىققانىن كورسەتەدى. يبن ءال ءاسيردىڭ: «تاتارلاردىڭ ۇلكەن بولىگى ەرتەدە سينا ەلىنە كورشى جاتقان ءوز ەلىن تاستاپ، تۇركىستان جۇرتىنىڭ تۋ سىرتىنا ورنىققان بولاتىن» دەگەن دەرەگى ءبىزدىڭ تۇجىرىمنىڭ دۇرىستىعىن بايقاتادى. ءماڭجۇر قازاق حانى اس شىڭ (اس-سين) تاتارلارعا قارسى حورەزمشاحتان كومەك سۇراپتى، تاتار حانى دا حورەزمشاحتى ءوز جاقتاسى ەتۋگە ۇمتىلعان. ونىڭ: «ول قازاقتار (حيتاي) سەنىڭ اتا-باباڭنىڭ جاۋى جانە ءبىزدىڭ دە جاۋىمىز» دەگەن سوزدەرى حورەزمشاح پەن تاتار حانىنىڭ تورگى اسۇياشى (تيۋركي اشينا) ديناستياسىنان ەكەنىن اڭعارتادى. ال قۇز حان اۋلەتى جۋجاندىق اسىلۇيا شيۆەي-ءشيبوراش ديناستياسىنان ەكەنىن ايتىپ وتتىك (شىڭعىسحاندا سول ديناستيادان). حورەزمشاح اۋلەتىنىڭ اۋەلدەن تۇركى سەلدجۋك (تورگى اسۇياشى) ديناستياسى قامقورلىعىندا بولعانى، كەيىن سولاردىڭ ورنىن باسىپ بيلىك العانى دا سونى راستاي تۇسەدى. مىنە، ەۋرازيالىق بارشا حالىقتاردىڭ تاريحى وسى اسىلۇيالىق ەكى ديناستيانىڭ ءوزارا باقتالاستىعىمەن تىعىز بايلانىستا وربىگەن. حورەزمشاح قۋلىق جاساپ قازاق پەن تاتاردىڭ قايسىسى جەڭەرىن كۇتكەن، سوسىن جەڭىلگەن قازاق اسكەرىن تالقانداۋعا ات سالىسىپتى. وسىلايشا حورەزمشاح پەن تاتار حانى اسكەرلەرى قازاق حانى اسكەرىن تولىق جويىپ، قازاق ەلىن باسىپ العان. شىڭ (تسزين) يمپەرياسى كازىرگى قازاقستان مەن ورتا ازيادان ايرىلىپ السىرەدى، ول تەك مانجۋريا مەن سولتۇستىك قىتايدا عانا ساقتالىپ قالعانعا ۇقسايدى (1234 جىلعا دەيىن). ال كازىرگى ماڭعولياداعى شيۆەي-ءشيبوراش حانى شىڭعىسحاننىڭ كۇشەيگەنىن، ءوز ايماعىنا تۇركى اشينالىق تاتار حانىن جولاتپاعانىن كورەمىز. كوپ ۇزاماي ونىڭ شيۆەي-شيبوراشتىق قۇز حان ءۇشىن تاتار حانىنان ەسە قايتارعانىن، قۇز حان اس شىڭ ورناتقان الىپ يمپەريانى قالپىنا كەلتىرگەنىن، ءتىپتى ونىڭ قۇرامىنا بۇكىل قىتايدى جانە تاياۋ شىعىس پەن شىعىس ەۆروپانىڭ كوپ ايماعىندا كىرگىزگەنىن بارشا الەم كورەتىن بولادى.

تاتار حانى اسكەرى تاتار تايپاسى ەكەنى تۇسىنىكتى، ولاردىڭ اسكەرىندە قازاقتىڭ نايمان، مەركى (مەركىت), تاما، جاعالبايلى رۋلارىدا بولعان ءتارىزدى. كازىرگى دۋلات تايپاسىنا كىرمە سانالاتىن بەستەرەك رۋى «تاتار» دەپتە تانىلادى، ولار سول كەلگەن تاتارلار ۇرپاعى بولار. ال تاما مەن جاعالبايلى تايپالارى باتىس ايماقتا وتىرعانى بەلگىلى، ولاردىڭ وڭتۇستىكتە سارىسۋدا وتىرعاندارى تاتار حانى اسكەرىمەن سول زاماندا شىعىستان كەلگەندەر بولۋى مۇمكىن. كازىرگى قىرعىز، قاراقالپاق، وزبەكتەردەگى نايماندار سول زاماندا ورتا ازياعا ورنىققانداردىڭ ۇرپاقتارى ەكەنى تۇسىنىكتى. ال مەركى قالاسى سول كەلگەن مەركى (مەركىت) تايپاسىنان قالعان بەلگى بولار.

تاتار حانى حورەزمشاحقا قازاق ەلىن ءوزارا ءبولىسىپ الۋعا ۇسىنىس جاساعانى، حورەزمشاح وعان كەلىسپەي تاتار حانىمەن سوعىسۋعا بەل بايلاعانى قامتىلعان جازبادا. الايدا، وعان شاماسى كەلمەيتىنىن تۇسىنگەن حورەزمشاح اشىق سوعىسقا بارماعان، ول تاتارلاردىڭ تۋ سىرتىنان شابۋىلداپ، السىرەتۋمەن بولعان. سول سەبەپتەن تاتار حانى ونى «حان ەمەس، قاراقشى ەكەنسىڭ، حاندار ولاي جاسامايدى» دەپ جازعىرعانىن كورەمىز. تاشكەنت (شاش), شىمكەنت (يسفيدجاب), تاراز، قۇلان، تالاساعىن (بالاساعۋن) ءتارىزدى كوپتەگەن قالالاردى تالقانداپ قيراتقان حورەزمشاح ەكەنىن يبن ءال اسير كورسەتەدى. ۋاقىت وتە كەلە تاتار حانىنا شىڭ (سين) ەلىنەن شىققان، ياعني، قازىرگى ماڭعوليادان شىڭعىسحان شابۋىلداعانى ايتىلعان. ياعني، اسىلۇيالىق ەكى ديناستيانىڭ (شيۆەي-ءشيبوراش پەن تۇركى اشينا) ءوزارا باقتالاستىعى ارى قاراي جالعاسادى. تاتار حانى باسىمەن قايعى بولىپ جاتقانىن پايدالانعان حورەزمشاح از ۋاقىتقا تىنىشتىق تاپقان. كەلەسى ماقالامىز سول شىعىسحان مەن حورەزمشاح اراسىنداعى وقيعالار جايىندا بولادى.

وسى جەردە ايتا كەتەرلىگى، يبن ءال ءاسيردىڭ ءVىى عاسىردان باستاپ ءحىىى عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىنگى ء(وز ۋاقىتىنا دەيىنگى) مۇسىلمان ەلدەرىندەگى ەلەۋلى وقيعالاردىڭ بارلىعىن تۇگەل قامتۋعا تىرىسقانى جانە ونىڭ دەرەكتەرى سەنىمدى ەكەنى الەم عالىمدارى تاراپىنان مويىندالعان. ول وسى ەڭبەگىنە سول زامانداعى بارشاعا بەلگىلى اراب-پارسى جازبالارى دەرەكتەرىن قولدانعان، ءبىر وقيعا جايلى قاراما-قايشى دەرەك بولسا، ەكەۋىن قاتار كورسەتكەن. يبن ءال اسير ءحىىى عاسىردا ءومىر ءسۇردى. دەمەك، ونىڭ قاشقاري، يبن فادلان جازبالارى مەن  يستاحري جازباسىنىڭ پارسىلىق نۇسقاسىن بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس. الايدا، تاريحشىنىڭ ەڭبەكتەرىندە ولار جايىندا ءبىر اۋىز ءسوز ايتىلماعان، ولاردا بار دەرەكتەرگە ۇقساس مالىمەتتەر كەلتىرىلمەگەن. كەرىسىنشە، سول ءۇش جازبادا جانە «ماڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» جوق – قازاق حالقىنىڭ سوناۋ ماڭعوليادان ورتا ازياعا دەيىن جايىلعان الىپ حالىق ەكەنىن كورسەتەدى. وسى فاكتىنىڭ ءوزى قاشقاري، يبن فادلان جازبالارى مەن يستاحري جازباسىنىڭ پارسىلىق نۇسقاسى جانە «ماڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» دەگەندەر قازاقتىڭ شىن تاريحىن جاسىرۋ ءۇشىن دايىندالعان رەسەي عالىمدارىنىڭ جالعان دۇنيەلەرى ەكەنىن انىق دالەلدەيدى.

 (جالعاسى بار)

بەكجان ادەنۇلى

Abai.kz