Zeynetaqy qory tónireginde taghy talas. Birynghay zeynetaqy jinaqtaushy qory (BZJQ) 1980 jәne osydan keyin tughan azamattargha birkelki zeynetaqy tólemeytini jәne azamattar tek qorda jinaghan somasyna sәikes qana zeynetaqy alatyny әleumettik jelilerde tarady.  Yaghni, memlekettik syiaqy tólenbeydi dep júrt úlarday shulady. Keyin BZJQ basshylyghy búl habarlamalargha qatysty pikir bildirip, týsindirmek boldy. Aqparat ras bolyp shyqty.

«1998 jylgha deyingi aralyqta enbek ótili bolmaghan azamattar 2040 jylgha qaray zeynetke shyghady. Zeynet jasyna jetedi. Sәikesinshe, olar bazalyq zeynetaqy men ózderining qorda jinaghan somasyna ghana ýmit arta alady. Bazalyq zeynetaqy degenimiz de azamattardyng qorgha qúighan somasyna sәikes ólshenedi. Al janaghy enbek ótili joq azamattardyng zeynetaqysy eki týrli somadan túrady. Birinshisi – memleket bazalyq pensiya retinde budjetten bóletin aqsha. Ekinshisi – sol azamattyng qorda jinaghan aqshasy», - depti qor basshylyghy.

(Vladislav Kosarev. Kommunist. Jasy 80-de)

BZJQ basshylyghynyng búl sózi Mәjilisting eng egde jastaghy deputaty, kommunist Vladislav Kosarevting qytyghyna tiygen kórinedi. Vladislav Borisovich bylay depti:

«2040 jyldan bastap zeynetke shyghatyn azamattar enbek etken jyldarda zeynetaqy qoryna qansha aqsha salsa, sonsha zeynetaqy alady degen bastamany qogham qoldap otyrghan joq. Búl konsepsiyany jaqtap otyrghandardyng pikirinen týigenim mynau.  Memleket ózining kepildi zeynettik syiaqysyn tóleu mindetinen bas tartady. Yaghny jauapkershilik jýktemeydi. Endi osy jerde súraq tuady. Eger memleket býginnen bastap bizding enbekaqymyzgha bas qatyrmay, ony júmys berushining erkine qaldyrsa, onda nege men búl memleketting ekonomikasyna júmys isteuim kerek?».

Vladislav Borisovichting búlay deui jóndi. Sebebi, enbekkerding zeynetaqy qoryna audarylatyn somany júmys berushi tarap audarady. Yaghni, júmys berushi qansha audarsa, sonsha qarjy qor shotyna týsedi. Al memleket budjetten beriletin bazalyq zeynetaqyny beruden bas tartyp, qordaghy azamattardyng óz qarjysyn ózine zeynetaqy týrinde qaytaryp otyrady. Yaghni, әlgi azamattyng keleshek zeynetaqysy júmys berushining qansha soma audarghanyna baylanysty bolady.

Bir jaghynan әuelgi enbek shartynda belgilenip bergen soma – 10 payyz dep kórsetilgen. Yaghni, júmys berushi júmysshynyng ailyq tabysynan 10 payyz somany qorgha audaru kerek. Biraq, búl prosessting de qulyq-súmdyghy jetip artylatynyn eskersek, júmys berushi qarjylyq hәm qújattyq alayaqtyq jasamasyna kim kepil? Qújatta ailyqty az kórsetip, salyq pen zeynetaqy audarymyn az tólese she? Onda azamattardyng ertengi pensiyasy bolmashy tiyn-teben bolyp qalmay ma? Búghan kim kepil? Al ózin-ózi júmyspen qamtyp otyrghan azamattar she?

Ári qaray Vladislav Borisovich: «Tipti, barlyghy zandy bolyp, әlgi azamat 12-13 million tenge óz qorynda jinapty delik. 12-13 million jinaghan azamat әri ketse 90 myng zeynetaqy alatyn bolady. Onysy taghy 12 jylgha ghana jetedi. Sóitip, әlgi azamat 75 jasqa jetkende zeynetaqy qoryndaghy aqshasy tausylyp, әri qaray soqyr tiyn da almaytyn bolady. Al memleket qosymsha zeynet syiaqysyn bermeydi. Ol azamat әri qaray ash otyra ma? Memleket óz azamatynyng әri qarayghy ómir sýruine kepil bolmay ma? Biz osy jóninde oilanuymyz kerek», - deydi.

(Birghanym Áytimova. Senator. 65-jasta)

Zeynetaqy mәselesi birazdan beri Parlamentte talqylanyp jatyr. Ótkende Senattyng zeynetker deputaty Birghanym Áytimova da zeynetaqysynyng azdyghyn aityp, ashynghan edi.

«Bir qyzyghy mening zeynetaqym mening dostarymnyng alatyn zeynetaqysynan artyq emes. Olar men sekildi memlekettik qyzmette bir kýn de istep kórmegen. Qanday memlekettik qyzmetter atqarghanyma qaramastan men solarmen teng zeynetaqy alamyn. Mening zeynetaqym 100 myng tengeden sәl ghana asady. Yaghni, men pensionermin. Mening pensiyam keshegi garaj qyzmetkerinikindey. Bizde bólek zeynetaqy joq. Bizde ekskluziv pensiya joq. Tek zang qyzmetkerleri ghana, sudiya bolghan, әskery qyzmette bolghan nemese qúqyq salasynyng qyzmetkerleri ghana erekshe zeynetaqy alady», - deydi Birghanym apa Áytimova.

BZJQ-nyng búl kótergen bastamasy biz týgili biyliktegi biraz azamattyng ashuyna tiygen eken. Memleket endigi jerde  (1980 jyly tughan azamattardan bastap) zeynetaqynyng bazalyq somasyn tóleudi moynyna jýktemeydi. Endi azamattar ózderi qorda jinaghan aqshasyn ghana alyp otyrady. Búl janaghy Vladislav qariya Kosarevting sózinen úqqanymyz. Demek, memlekettik budjetten zeynetaqy alu toqtatylady. Jetken jerimiz osy boldy. Sonda endi memleket óz azamattaryna zeynetaqy tóley almaytyn bolghany ma? Álde, qor týgesiluge tayau ma?

Taqyrypqa túzdyq retinde birli-jarym aqparatpen bóliseyik:

QR premier-ministrining 2016 jyldyng 18-nauryzyndaghy № 149 búiryghy boyynsha: BZJQ qorynyng 15 milliard tengesi «Astana EKSPO-2017» qúrylys nysandaryna júmsalatyn boldy (Abai.kz). Dәlirek aitsaq, júmsaldy. Masqara bolghanda, sol qarjygha EKSPO aumaghynda Smaghúlovtyng sauda ýii salyndy. Sol kezdegi «radiotochka.kz» joldaghan resmy saualgha «Mega Center Development» jauap berip, EKSPO aumaghynda sauda oiyn-sauyq ortalyghynyng salynyp jatqanyn jәne oghan BZJQ qarjysy tartylghanyn aitqan. (Abai.kz)

2017 jyl. Aqpan aiy. Sol kezdegi Investisiya jәne damu viyse-ministri, endigi deputat Alibert Rau BZJQ qorynan 50 milliard tengeni alyp, temirjol salasyn subsidiyalaugha júmsaytynyn habarlaghan. (Búl sputniknews.kz deregi.) Búghan qatysty belgili sayasatker Dosym Sәtpaev qarsy shyghyp, búl salymshylardyng qúqyghyn eskermeu ekenin aitqan. Dosym Sәtpaev sol kezde BZJQ qoghamdyq kenesining mýshesi bolghan.

2017 jyl. Mamyr aiy. BZJQ qorynyng 71,3 milliard tengesi jelge ketti. Qazaqstannyng birynghay zeynetaqy jinaqtaushy qory Ázirbayjannyng memlekettik bankining 125 qúndy qaghazyn satyp alghan. Búl - shamamen 71,3 milliard tengeni nemese 200 million AQSh dollaryn qúraytyn soma. Al janaghy Qazaqstannyng BZJQ investorlyq etken  Ázirbayjan banki bankrotqa úshyraghany belgili boldy. Sóitti de 71 miliard jelge úshty. Búl turaly belgili sayasatker Dosym Sәptaev pen ekonomist Raqym Oshaqbaev aitty.

2017 jyl. Mausym aiy. Otandyq eksportshylardy eksporttyq jәne predeksporttyq nesiyelendiru arqyly qoldau ýshin BZJQ qorynan 30 milliard tenge bólingen. Búl turaly Últtyq ekonomika ministrligi, ekonomika salasyn damytu jónindegi departament diyrektory Erjan Qazanbaev aitqan. Jalpy búl maqsatta 230 milliard tenge bólingen. Onyng 200 milliardy Últtyq qor qarjysy bolsa, 30 milliard tenge BZJQ aqshasy. (Búl zonakz.net aqparaty)

2018 jyl. Mausym aiyndaghy esep. BZJQ qoryndaghy 30,8 milliard tenge Qytay kompaniyalaryn investisiyalaugha júmsalghan. (Búl 365info.kz deregi.)

2017 jyl. Tamyz aiy. 2017 jyly BZJQ qorynan 14,8 milliard tenge «Sever-ng» (Soltýstik pen Ontýstik) elektrtartu jelilerining qúrylysyna bólingen eken. Búl turaly Energetika viyse-ministri Baqytjan Jaqsaliyev aitqan. Sol viyse-ministrding aituynsha, atalghan jobagha barly 47,7 milliard tenge investisiya tartylghan. Búl 47,7 milliardtyn barlyghy BZJQ qorynan alynghan.

(Búl 365info.kz deregi.)

Qosymsha: qazaqstandyq zeynetkerlerding aqshasy qayda júmsalyp jatyr?

• Ýndi temirjolyna (Indian Railway France – 7,9 milliard tenge),
• Ýndistannyng memlekettik qarjy institutyna (Export-Import BK India – 4,9 milliard tenge),
• Qytay investisiya qoryna (AVI Funding CO LTD – 2,3 milliard tenge),
• Qytay gidroenergetikasyna (Three Gorges Fin I Cayma – 3,3 milliard tenge),
• Qytay bankine (Export-Import Bank China – 7,1 milliard tenge).
• Sinopec GRP Overseas DEV - 13,2 mlrd tenge,
• State Grid Overseas Inv - 4,9 mlrd tenge.

Biz ashyq aqparat kózderinde jariyalanghan birli-jarym statistikany mysal ettik. Jogharydaghy 6 investisiyalyq jobanyng ózine 244,8 milliard tenge qordan alynghan eken. Búl songhy 2-3 jyldyng deregi. Búdan basqa sheteldik kompaniyalargha investisiya retinde bólingen (biz jazghan 7 jobagha) qarjy – 43,6 milliardty qúraydy.

Al 2018 jyldyng alghashqy jartysynda BZJQ 70,3 milliard tenge payda tapqan eken. Búl mamyr aiynyng kórsetkishi. 2018 jyldyng basynan beri qor investisiyalyq jobalardan 251,41 milliard tenge tabys tauypty. Búl 1-mausymdaghy kórsetkish.

Endi BZJQ qorynyng resmy sayty úsynghan derekterdi jazayyq. Biylghy jylghy qyrkýiektegi esep boyynsha 10 253 755 adam qor salymshysy eken. Onyng ishinde 9 749 155 adam mindetti zeynetaqy jarnasyn audarushy. MZJ – júmysshynyng ay sayynghy tabysynyng 10 payyzy kóleminde birynghay jinaqtaushy zeynetaqy qoryna audaryluy tiyis qarajat.

464 835 adam mindetti kәsiptik zeynetaqy jarnasyn tóleushi eken. MKZJ – MKZJ esebinen zeynetaqymen qamsyzdandyru turaly shartqa sәikes, ziyandy enbek jaghdaylarynda júmys isteytin júmysshylardyng paydasyna audarylghan qarajat.

Al taghy 39 765 adam erikti zeynetaqy jarnasyn tólep otyr.

Qordaghy jalpy zeynetaqy jinaqtarynyng somasy 8 793 045 176 myng tengeni qúraydy.  2018 jyldyng basynan bergi jarna somasy 547 505 362 myng tenge bolghan. Al jyl basynan bergi zeynetaqy tólemderi  121 048 239 tenge eken.  Qordyng jyl basynan bergi investisiyalyq tabysy 619 449 398 myng tengeni qúraghan.

Qazaqstanda Zang bar. «Qazaqstan Respublikasynda zeynetaqymen qamsyzdandyru turaly» zan. 2013 jylghy 21-mausymdaghy № 105-V Zan. Onda QR Azamattarynyng zeynetke shyghu jasy jәne tәrtibi taygha tanba basqanday anyq jazylghan.

Erler ýshin zeynetkerlik jas 63 jas, әielder ýshin – 58 jas 6 ai. "Qazaqstan Respublikasynda zeynetaqymen qamsyzdandyru turaly" QR Zanynyng 11 babyna sәikes әielder ýshin zeynetkerlik jasy 2027 jylgha deyin 10 jyl ishinde jyl sayyn 6 aigha kóteriledi.

Áyelderding zeynetkerlik jasynyng kezen-kezenmen kóterilui:

2018 jylghy 1 qantardan bastap - 58,5 jasqa tolghanda;

2019 jylghy 1 qantardan bastap - 59 jasqa tolghanda;

......

2027 jylghy 1 qantardan bastap - 63 jasqa tolghanda.

Jalpy jaghday solay mine. Jogharydaghy az-kem derekten ne týidik?. Qazaqstan Ýkimeti qazaqstandyqtardyng zeynetaqy qorynan osynshama qyruar qarjyny investisiyalyq jobalargha ondy-soldy júmsaydy. Onyng ishinde sheteldik investisiyalar óz aldyna bólek taqyryp. Al óz azamataryna kelgende zeynetaqynyng memlekettik budjetten bólinetin bazalyq somasyn tóleuge tiyn tappay ma? Bizding jalqy súraq osy.

Sóz týiini. Ótken aidan beri orys jastary Reseyding týkpir-týkpirinde bas kóterip jatqany belgili. Olar Kremliding zeynetaqy reformasyna nazary. Sondyqtan Kremliding tap aldynda tapjylmay miting ótkizip jatyr. Ras, Kremlidegi dәu qaryndar men Dumanyng dýmsheleri aitaqtaghy itterin (omon men polisiya) salyp, alandaghy jastardyng birazyn qamady. Birazyna aiyppúl saldy. Degenmen orys jastary onay berispeytinin kórsetude.

Aragha ay salmay jatyp bizding biylik, BZJQ basshylyghy әlgindey bastama kóterip jatyr eken. Búl sózsiz qogham narazylyghyn tudyrady. Bizding aragha ot jaghyp, júrtty maghynasyz mitingke, zansyz aksiyagha aidap salmaq niyetimiz joq. Tek, qolynda biyligi bar myrzalargha eskertemiz. Halyq kóterilse Han taghynan týsedi degen sóz bar. Kórshi Reseydegi jaghday BZJQ basshylyghana, Baqytjan Ábdirúly bastaghan Ýkimetke sabaq boluy kerek.

Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz