M.Qozybaev atyndaghy SQMU professory, Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri Zarqyn Tayshybaymen súhbat. 

Ángimening әlqissasyn úly hannyng ómirderegin naqtylaudan bastasaq. Abylay hannyng ómiri men qyzmetine baylanysty әrtýrli pikirler aitylyp jýr, sonyng ishinde tughan-ólgen jyldary turaly eki týrli maghlúmat bar. Búghan baylanysty ne deysiz?

HHI-ghasyrdyng basyna deyin Abylay hannyng ómirdereginde 1811 jyly tughan, 1781 jyly qaytys bolghan degen maghlúmat taraghan. HIH ghasyrdaghy sheteldik jәne Resey ensiklopediyalarynda, orystyn  keybir zertteushilerining enbekterinde osy  jyldar dausyz aqiqat retinde jazylyp keldi. Álbette, qazaq zertteushileri de búghan kýmәnmen qaraghan joq. Birinen biri kóshirip jaza berdi. Sebebi – týsinikti, jazu-syzuy bolmaghan, hatqa týsken derekteri saqtalmaghan degen siyaqty, anyqtap tekseruge eshkim batpaghan. Jalghyz búlar emes, Abylaydyng ómiri men qyzmeti  tek anyz, ertegi dengeyinde  taralghan. Tipti, kýni býginge deyin, qazirgi tarih ghylymdarynyng doktorlary men akademikter de, «Búqar jyrau bylay degen», «Ýmbetey jyrau bylay degen»... basqasyn aitpay-q qoyayyn, sol «degenderdi» aqiqat derek retinde qabyldap keledi.

Al, mening jaghdayym basqa. Anyzdardy da, jyraular men jyrau emesterding aitqandaryn da qúrmettey otyryp, shyndyqqa kóz jetkizbey, dәlirek aitqanda  «kózben kórmey», qúlaqpen estigenderden ghana oy qorytyndylaytyn men emes. Abylaydyng dýniyeden ozghanyna 238-aq jyl boldy. Men búryn da aitqanmyn, Beri qoyghanda myng jyldyq qazaq tarihymen salystyrghanda, keshe ghana. HÝIII ghasyr әlemdik tarihta jana zaman dep esepteledi. Endeshe, qazirgi jәne keler úrpaqty  ertegi emizip, anyzben asyray beru obal bolady. Qattyraq aitsam, «qaranghylyq» degen osy.

Eng aldymen sol 1711-1781 degen sandardyng qaydan kelgenin, kim, qashan shygharghanyna nazar audaryp kórdim. Taba almadym, eshqanday negiz joq. Tek, 1781 jylghy mamyr aiynda Abylaydyng ýlken  úly Uәly súltannyng orys әkimderine jazghan hatyndaghy: «...әkem alpys toghyzgha qaraghan jasynda búl dýniyeden  ótti...» degeni ghana bar. Osyghan qarap, orystyn   hatshylary  tolyq emes 1781-den tolyq  69-dy alyp,  tolyq emes 1712, yaghny 1711 dep qaghazgha týsirgen dep  týsinemin. Osy esepti  múqiyat qarasanyz, Abylay 1712 jyly tughan bolady. Hosh. Ári qaray esepteyik,  Abylay «69-gha qaraghan jasynda» qay aida qaytys bolghan?

«Qazaqtyng hany – Abylay» degen kitabymnyng 2-tomynyng 394-413-betterinde  jazba derekter bar.  Yaghni, 1780 jyly kýzde, dәlirek aitqanda, qyrkýiekting 10-15 kýnderi  Abylay han Arys boyynda,  tiri. Janynda  Shynghys pen Esim degen úldary, atyghay Dat batyr bar.  Búghan Abylaydyng qasynan shyghyp, hannyng soltýstiktegi,  qysqy ordasyna kelgen   Jaghda Osmanov (oryssha Yaguda Usmanov) degen tatar mollasy  kuәlik etedi. Hannyng hatshysy qyzmetin atqarghan  әri orystar tarapynan Abylaydyng izin baghatyn tynshysy bolghan.  Sol tynshylyghy ýshin aqsha alady, jaldamaly qyzmetker retinde shyndyqty jetkizip, qol qoyady. Derekting shyndyghyna jauap beredi.

Ekinshiden, Abylay turaly auyzsha derekterde «Han jetpis jyl jasaghan» degen sóz kezdespeydi. Búl da manyzdy. Demek, Abylay han 1780 jylghy  qyrkýiekting ortasy men qazan aiynyng ortasynda qaytys bolghan. Jәne  68 jasta ekenin aitsaq, 1713 jyly tughan bolady. Uәly súltan «әkem 50 jyl boyy patshagha  qyzmet etti» degende, jyraularymyzdyng «dәl jiyrma jasynda...» dep keletinderin qosa eseptesek, Abylaydyng Kókshetau bauyryna kelui 1732-33 jyldargha sәikes keledi. Búl qay kez ekeni mәlim. Kishi jýzding hany Ábilqayyr men Orta jýzding hany Sәmekening «aq patshagha adaldyq sertin berip, tatu-kórshilik shartyn jasasqan» jyldar. Biraq, Sәmeke han shartty búzyp, imperatrisanyng aldynda jazyqty bolyp qalady da, qauiptenip, Orta jýzdin  Reseymen shekarasyn bekite bastaydy. Tobyl boyyna Qúdaymende súltandy, Ertis shebine Súltanmahmút súltandy, Kókshetau-Esil ónirine Abylay súltandy taghayyndap, aimaqtyq basqaru tәrtibin engizip, әkimshilik reforma jasaydy. Búl aitylghandar dau tughyzbaytyn aqihat. Tek anyzdardan, «sabalaqtardan», «Tóle biyding týiesin baghudan», «Bógenbay batyrgha mingeskennen», «Sharyshtyng basyn alghannan»... aulaghyraq, sau baspen oilap, tarihty ghylym retinde zertteuge qadam bassanyz-aq, shyndyq shyrqyrap shygha keledi.

Abylaydyng aq ýii býginde tarihtyng tamasha eskertkishi retinde qalpyna keltirildi. Búl ýy turaly ne bilesiz, onyng tarihymen bólisinizshi.

Jauap: Búl súraghynyzgha men jauap berip ýlgerdim-au deymin. «Estigen qúlaqqa jazyq joq» ekeni ras. Biraq, sol estigeninizdi sabyrmen tarazylap, asyqpay-aptyqpay, oilanyp kórsek qaytedi. Áueli, sol kezdegi, HÝIII ghasyrdaghy  býkil әlemdik jer bólisin, Euraziya qúrylyghyndaghy qúbylystardy, Qazaq handyghynyng geo-sayasy jaghdayyn bilu kerek. Odan keyin Abylay súltannyng adam retindegi, azamat,  qolbasshy, biyleushi retindegi ereksheligin, minez-qúlqyn bilu kerek. Men aita-ayta qajydym, tek «Abylay súltan siyaqty azamat altynnan salyp bergen ordagha da bas súqpas edi» degen qyzyljarlyq Tamara Makarova degen ólketanushyny tyndamadyq. Jaraydy, «Qazaqtardyng shabuylynan qorghau ýshin Resey patshasynyng jarlyghymen  salynghan bekinisten jarty shaqyrym jerde tegin túrghyzyp bergen bes bólmeli ýide»  Abylay han shirenip jatsyn-aq,  sonda,  artyndaghy qalyng qazaqghy ony   súltan retinde, han retinde syi-qúrmetke bóler me edi? Onyn  Alatauday abyroy-ataghy   auyzdan-auyzgha, ghasyrdan-ghasyrgha  úlasyp, tughan jerge, elge degen adaldyqtyng  úranynday kýshke ie bolar ma ed? Joq. Naghyz korrupsioner, satqyn bolar edi! Endi oilanyp kóriniz.

Sonda...

Sonda «aq ýidin» qalay, qashan, nege  salynghany turaly derek bilginiz keledi ghoy. Múnday derekter bar. Aq qaghazgha qara siyamen, aiy-kýni, adamdardyng aty-jóni kórsetilip jazylghan qújattar saqtalghan. Janaghy aitqan «Qazaqtyng hany –Abylay» degen kitabymnyng  217-225-betterin qaraghan әrbir sauatty adam tabady. «Petropavl bekinisinen 250 shaqyrym jerde» dep atap jazylghan... «1765 jylghy 1 mamyrda Abylay súltan ózining Bóri súltan degen úlyna bastatyp, Petr aghzam bekinisine 14 qazaqty jiberipti. Olardy ornyna 20 baltashyny qúral-saymanymen berudi súrapty. 11 mamyr kýni Petropavldan  20 adamdy, 8 arbamen, Qúttybaev Berdibay jәne Qúttybaev Álmәmbetke bastap Abylay auylyna  attanyp ketedi. Olargha bekinisten eki ailyq tamaq beriledi. Bes bólmeli «horom»  salynady. 6 qyrkýiekte Andrey Bedrin  bastatqqan orystar  Petr aghzam bekinisine qaytyp oralady. Bir at jolda óledi, basqasy aman. Al, Lenivsov degen kaptenarius adasyp ketip, erteninde kelgen...»

Al, «Abylay hannyng reziydensiyasy» Petropavl bekinisinde salynghan» degen ne sóz?  Ol da qújatpen dәleldengen dep jýrmiz ghoy. Tipti, 2008 jyly Preziydentimiz ózi baryp ashty ghoy...

Preziydentting ashuy ras. Biraq, Abylay hangha arnap muzey túrghyzu, ony jasaqtau degen asa qajet, sauapty júmys. Abylay han onday qúrmetke, tipti odan da artyq qúrmetke layyq. Solay bola túrsa da,  «1765 jyly Resey patshasy Abylaydyng orys-qazaq dostyghyn nyghaytqany ýshin  oghan Petropavl bekinisi  basynan Aq ýy salyp beripti. Abylay ony qabyl alypty» deu jәne sol ótirikti «dәleldeu» ýshin  tarihy shyndyqty óreskel búrmalau – úly hannyng әruaghy aldynda ýlen kýnә degennen basqa aitarym joq.

Basqa tarihshylar, Sh. Uәlihanov atyndaghy tarih jәne etnologiya instituty ne deydi?

Ol jaghyn solardan súrap kórinizder.

Abylaytanushy retinde, onyng qanday túlgha bolghanyna bagha berseniz? Biz Abylaydy óz dәrejesinde tanyp jýrmiz be?

Qazaq ýshin Abylay hannyng baghasy bizge  deyin berilip qoyghan: «Abylay dәuiri – qazaqtyng erligi men seriligining ghasyry degen Shoqan Uәlihanov. «...Qalmaqtyng hany Qaldan Sherin túsynda, qalmaqtyng qútyn qashyryp, Saryarqadan audyrghan, basyna qara qan jaudyrghan Abylay han eken. Abylay zamanynda sýrgen dәurendi qazaqbaydyng balasy Abylaydan búryn Adam atagha sheyin kórgen emes, Abylaydan son, búl zamanghasha kórgen emes» degen  Mәshhýr Jýsip ghúlama.

“Qazaqtyng derbes el boluyna, әri-beriden son, qazaqtyng qazaq boluyna, basy qosylyp, bir jennen qol, bir jaghadan bas shygharuyna eren enbek sinirgen Abylaydan artyq adam bolmas” Óitkeni, “... sol alasapyran dәuirde qalyng elding “qayrandap jan qala ma” degen “Qazyqúrttay» ýmiti jalghyz qana Abylay basynda qalghan bolatyn. Eski qazaq eldigin, eski júrttyng tilegin, tu kóterip bir aragha jighan Abylay bolatyn” degen danyshpan Múhtar Áuezov. Basqa qanday sóz boluy mýmkin.

Abylaydyng Sabalaq ataluynyng sebebin kisi esiginde jýrip mal baqqan dep qúlaghymyzgha sinirip óstik. Biraq, býginde onyng aqsýiek ortada tәrbiyelengeni turaly derekter jii aitylyp jýr. Shyndyghy qaysy, arajigin ajyratyp alayyqshy?

Úly adamdar turaly syrtynan ton pishkennen góri, solardyng isin kórip, jazghanyn oqyp, zamandastarynyn, serikterining pikirin estigen dúrys qoy. Jәne de alypqashpa, jel sóz emes, bayypty, tekserilgen jazba derekter kerek. Men Respublikalyq konkursta jenip, әr qaysysy ýsh jyldan eki ret memleketting milliondaghan qarjysyn útyp alyp, 20 jyl boyy Abylaydy zerttegen adammyn. Áuesqoylyq emes, memlekettik tapsyryspen. «Abylay han» degen atpen 2005 jyly qújattar jinaghyn tolyq týsindirip, , monografiyamen shyghardym. 2011 jyly «Mәdeny múra»jobasymen «Qazaqtyng hany – Abylay» degen 1360 bettik eki tom shyghardym. Qazaq tarihynda túnghysh ret.  Solardy oqyp kórsenizder, Abylaydyn  tútas túlghasy shyghady. Minezi de, batyrlyghy da, ishki mәdeniyeti de...

Abylay tragediyalyq túlgha degendermen kelisesiz be?

Joq.

Tarihta nelikten búrmalaushylyq, shynyn aitsaq, búra tartushylyq kóp?

El biylegen túlghagha syn da kóp, min de kóp.

Abylaydyng Aq ýiinde Uәly han bolghan degen derek bar, ras pa eken?

Orys zertteushilerining sonday joramaldary bolghan. Men olargha senbeymin. Sebebi. «Aq ýi» degeniniz, әuelde bekiniske  kelgen saudagerler ýshin qoyma retinde HIH ghasyrdyng basynda tastan qalanghan, qabyrghasynyng qalyndyghyna qúlash jetpeytin sharuashylyq ghimarat. Adam túratyn ýy emes. Bir basynan at arbamen kirip, ekinshi basynan shyghatynday, tauar týsiruge ynghayly qatar-qatar tizilgen qoymalar. Keyin, sol berik  ghimaratty irgetas etip, ýstine jataqhana tiptes ekinshi qabat salynghan.  Ol, әskery auruhana retinde paydalanylghan. HIH ghasyrdyng ekinshi jartysyndaghy sureti de saqtalghan. Áuelde bir ótirikti taratyp jibergender, keyin, «joq «Abylaydyng aq ýii» búl emes. Ol janyp ketken son, ornyna lazaret salynghan « degen laqap taratqan...

Abylaydyng qazaqtyng ózge handarynan ereksheligi nede?

Mening týsinigimde, handardyng jaqsy-jamany bolmaydy. Osyny este ústayyq. Han degenimiz óz zamanynda halqynyng bastaushysy, qorghany. Yaghniy,  mәsele Abylaydyng óz zamanynda halqyn qalay ústaghanynda. Al, Abylaydyng zamany qanday bolghanyn tarihtan bilesiz.

Onyng býgingi biz biletin beynesi aqiqatqa janasa ma?

Áueli Abylay ómir sýrgen, ol biylik qúrghan zamandy, qazaqtyng basyna tóngen taghdyr-talaydy jaqsy týsinsek, Abylaygha degen qúrmetimiz soghan say  qalyptasuy kerek.

Núrgýl Qaliyeva

Abai.kz