م.قوزىباەۆ اتىنداعى سقمۋ پروفەسسورى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى زارقىن تايشىبايمەن سۇحبات. 

اڭگىمەنىڭ القيسساسىن ۇلى حاننىڭ ومىردەرەگىن ناقتىلاۋدان باستاساق. ابىلاي حاننىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە بايلانىستى ءارتۇرلى پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر، سونىڭ ىشىندە تۋعان-ولگەن جىلدارى تۋرالى ەكى ءتۇرلى ماعلۇمات بار. بۇعان بايلانىستى نە دەيسىز؟

ءححى-عاسىردىڭ باسىنا دەيىن ابىلاي حاننىڭ ومىردەرەگىندە 1811 جىلى تۋعان، 1781 جىلى قايتىس بولعان دەگەن ماعلۇمات تاراعان. ءحىح عاسىرداعى شەتەلدىك جانە رەسەي ەنتسيكلوپەديالارىندا، ورىستىڭ  كەيبىر زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ەڭبەكتەرىندە وسى  جىلدار داۋسىز اقيقات رەتىندە جازىلىپ كەلدى. البەتتە، قازاق زەرتتەۋشىلەرى دە بۇعان كۇمانمەن قاراعان جوق. بىرىنەن ءبىرى كوشىرىپ جازا بەردى. سەبەبى – تۇسىنىكتى، جازۋ-سىزۋى بولماعان، حاتقا تۇسكەن دەرەكتەرى ساقتالماعان دەگەن سياقتى، انىقتاپ تەكسەرۋگە ەشكىم باتپاعان. جالعىز بۇلار ەمەس، ابىلايدىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى  تەك اڭىز، ەرتەگى دەڭگەيىندە  تارالعان. ءتىپتى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن، قازىرگى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورلارى مەن اكادەميكتەر دە، «بۇقار جىراۋ بىلاي دەگەن»، «ۇمبەتەي جىراۋ بىلاي دەگەن»... باسقاسىن ايتپاي-ق قويايىن، سول «دەگەندەردى» اقيقات دەرەك رەتىندە قابىلداپ كەلەدى.

ال، مەنىڭ جاعدايىم باسقا. اڭىزداردى دا، جىراۋلار مەن جىراۋ ەمەستەردىڭ ايتقاندارىن دا قۇرمەتتەي وتىرىپ، شىندىققا كوز جەتكىزبەي، دالىرەك ايتقاندا  «كوزبەن كورمەي»، قۇلاقپەن ەستىگەندەردەن عانا وي قورىتىندىلايتىن مەن ەمەس. ابىلايدىڭ دۇنيەدەن وزعانىنا 238-اق جىل بولدى. مەن بۇرىن دا ايتقانمىن، بەرى قويعاندا مىڭ جىلدىق قازاق تاريحىمەن سالىستىرعاندا، كەشە عانا. ءحۇىىى عاسىر الەمدىك تاريحتا جاڭا زامان دەپ ەسەپتەلەدى. ەندەشە، قازىرگى جانە كەلەر ۇرپاقتى  ەرتەگى ەمىزىپ، اڭىزبەن اسىراي بەرۋ وبال بولادى. قاتتىراق ايتسام، «قاراڭعىلىق» دەگەن وسى.

ەڭ الدىمەن سول 1711-1781 دەگەن سانداردىڭ قايدان كەلگەنىن، كىم، قاشان شىعارعانىنا نازار اۋدارىپ كوردىم. تابا المادىم، ەشقانداي نەگىز جوق. تەك، 1781 جىلعى مامىر ايىندا ابىلايدىڭ ۇلكەن  ۇلى ءۋالي سۇلتاننىڭ ورىس اكىمدەرىنە جازعان حاتىنداعى: «...اكەم الپىس توعىزعا قاراعان جاسىندا بۇل دۇنيەدەن  ءوتتى...» دەگەنى عانا بار. وسىعان قاراپ، ورىستىڭ   حاتشىلارى  تولىق ەمەس 1781-دەن تولىق  69-دى الىپ،  تولىق ەمەس 1712, ياعني 1711 دەپ قاعازعا تۇسىرگەن دەپ  تۇسىنەمىن. وسى ەسەپتى  مۇقيات قاراساڭىز، ابىلاي 1712 جىلى تۋعان بولادى. حوش. ءارى قاراي ەسەپتەيىك،  ابىلاي «69-عا قاراعان جاسىندا» قاي ايدا قايتىس بولعان؟

«قازاقتىڭ حانى – ابىلاي» دەگەن كىتابىمنىڭ 2-تومىنىڭ 394-413-بەتتەرىندە  جازبا دەرەكتەر بار.  ياعني، 1780 جىلى كۇزدە، دالىرەك ايتقاندا، قىركۇيەكتىڭ 10-15 كۇندەرى  ابىلاي حان ارىس بويىندا،  تىرى. جانىندا  شىڭعىس پەن ەسىم دەگەن ۇلدارى، اتىعاي دات باتىر بار.  بۇعان ابىلايدىڭ قاسىنان شىعىپ، حاننىڭ سولتۇستىكتەگى،  قىسقى ورداسىنا كەلگەن   جاعدا وسمانوۆ (ورىسشا ياگۋدا ۋسمانوۆ) دەگەن تاتار موللاسى  كۋالىك ەتەدى. حاننىڭ حاتشىسى قىزمەتىن اتقارعان  ارى ورىستار تاراپىنان ابىلايدىڭ ءىزىن باعاتىن تىڭشىسى بولعان.  سول تىڭشىلىعى ءۇشىن اقشا الادى، جالدامالى قىزمەتكەر رەتىندە شىندىقتى جەتكىزىپ، قول قويادى. دەرەكتىڭ شىندىعىنا جاۋاپ بەرەدى.

ەكىنشىدەن، ابىلاي تۋرالى اۋىزشا دەرەكتەردە «حان جەتپىس جىل جاساعان» دەگەن ءسوز كەزدەسپەيدى. بۇل دا ماڭىزدى. دەمەك، ابىلاي حان 1780 جىلعى  قىركۇيەكتىڭ ورتاسى مەن قازان ايىنىڭ ورتاسىندا قايتىس بولعان. جانە  68 جاستا ەكەنىن ايتساق، 1713 جىلى تۋعان بولادى. ءۋالي سۇلتان «اكەم 50 جىل بويى پاتشاعا  قىزمەت ەتتى» دەگەندە، جىراۋلارىمىزدىڭ «ءدال جيىرما جاسىڭدا...» دەپ كەلەتىندەرىن قوسا ەسەپتەسەك، ابىلايدىڭ كوكشەتاۋ باۋىرىنا كەلۋى 1732-33 جىلدارعا سايكەس كەلەدى. بۇل قاي كەز ەكەنى ءمالىم. كىشى ءجۇزدىڭ حانى ابىلقايىر مەن ورتا ءجۇزدىڭ حانى سامەكەنىڭ «اق پاتشاعا ادالدىق سەرتىن بەرىپ، تاتۋ-كورشىلىك شارتىن جاساسقان» جىلدار. بىراق، سامەكە حان شارتتى بۇزىپ، يمپەراتريتسانىڭ الدىندا جازىقتى بولىپ قالادى دا، قاۋىپتەنىپ، ورتا ءجۇزدىڭ  رەسەيمەن شەكاراسىن بەكىتە باستايدى. توبىل بويىنا قۇدايمەندە سۇلتاندى، ەرتىس شەبىنە سۇلتانماحمۇت سۇلتاندى، كوكشەتاۋ-ەسىل وڭىرىنە ابىلاي سۇلتاندى تاعايىنداپ، ايماقتىق باسقارۋ ءتارتىبىن ەنگىزىپ، اكىمشىلىك رەفورما جاسايدى. بۇل ايتىلعاندار داۋ تۋعىزبايتىن اقيحات. تەك اڭىزداردان، «سابالاقتاردان»، «تولە ءبيدىڭ تۇيەسىن باعۋدان»، «بوگەنباي باتىرعا مىنگەسكەننەن»، «شارىشتىڭ باسىن العاننان»... اۋلاعىراق، ساۋ باسپەن ويلاپ، تاريحتى عىلىم رەتىندە زەرتتەۋگە قادام باسساڭىز-اق، شىندىق شىرقىراپ شىعا كەلەدى.

ابىلايدىڭ اق ءۇيى بۇگىندە تاريحتىڭ تاماشا ەسكەرتكىشى رەتىندە قالپىنا كەلتىرىلدى. بۇل ءۇي تۋرالى نە بىلەسىز، ونىڭ تاريحىمەن ءبولىسىڭىزشى.

جاۋاپ: بۇل سۇراعىڭىزعا مەن جاۋاپ بەرىپ ۇلگەردىم-اۋ دەيمىن. «ەستىگەن قۇلاققا جازىق جوق» ەكەنى راس. بىراق، سول ەستىگەنىڭىزدى سابىرمەن تارازىلاپ، اسىقپاي-اپتىقپاي، ويلانىپ كورسەك قايتەدى. اۋەلى، سول كەزدەگى، ءحۇىىى عاسىرداعى  بۇكىل الەمدىك جەر ءبولىسىن، ەۋرازيا قۇرىلىعىنداعى قۇبىلىستاردى، قازاق حاندىعىنىڭ گەو-ساياسي جاعدايىن ءبىلۋ كەرەك. ودان كەيىن ابىلاي سۇلتاننىڭ ادام رەتىندەگى، ازامات،  قولباسشى، بيلەۋشى رەتىندەگى ەرەكشەلىگىن، مىنەز-قۇلقىن ءبىلۋ كەرەك. مەن ايتا-ايتا قاجىدىم، تەك «ابىلاي سۇلتان سياقتى ازامات التىننان سالىپ بەرگەن ورداعا دا باس سۇقپاس ەدى» دەگەن قىزىلجارلىق تامارا ماكاروۆا دەگەن ولكەتانۋشىنى تىڭدامادىق. جارايدى، «قازاقتاردىڭ شابۋىلىنان قورعاۋ ءۇشىن رەسەي پاتشاسىنىڭ جارلىعىمەن  سالىنعان بەكىنىستەن جارتى شاقىرىم جەردە تەگىن تۇرعىزىپ بەرگەن بەس بولمەلى ۇيدە»  ابىلاي حان شىرەنىپ جاتسىن-اق،  سوندا،  ارتىنداعى قالىڭ قازاقعى ونى   سۇلتان رەتىندە، حان رەتىندە سىي-قۇرمەتكە بولەر مە ەدى؟ ونىڭ  الاتاۋداي ابىروي-اتاعى   اۋىزدان-اۋىزعا، عاسىردان-عاسىرعا  ۇلاسىپ، تۋعان جەرگە، ەلگە دەگەن ادالدىقتىڭ  ۇرانىنداي كۇشكە يە بولار ما ەد؟ جوق. ناعىز كوررۋپتسيونەر، ساتقىن بولار ەدى! ەندى ويلانىپ كورىڭىز.

سوندا...

سوندا «اق ءۇيدىڭ» قالاي، قاشان، نەگە  سالىنعانى تۋرالى دەرەك بىلگىڭىز كەلەدى عوي. مۇنداي دەرەكتەر بار. اق قاعازعا قارا سيامەن، ايى-كۇنى، ادامداردىڭ اتى-ءجونى كورسەتىلىپ جازىلعان قۇجاتتار ساقتالعان. جاڭاعى ايتقان «قازاقتىڭ حانى –ابىلاي» دەگەن كىتابىمنىڭ  217-225-بەتتەرىن قاراعان ءاربىر ساۋاتتى ادام تابادى. «پەتروپاۆل بەكىنىسىنەن 250 شاقىرىم جەردە» دەپ اتاپ جازىلعان... «1765 جىلعى 1 مامىردا ابىلاي سۇلتان ءوزىنىڭ ءبورى سۇلتان دەگەن ۇلىنا باستاتىپ، پەتر اعزام بەكىنىسىنە 14 قازاقتى جىبەرىپتى. ولاردى ورنىنا 20 بالتاشىنى قۇرال-سايمانىمەن بەرۋدى سۇراپتى. 11 مامىر كۇنى پەتروپاۆلدان  20 ادامدى، 8 اربامەن، قۇتتىباەۆ بەردىباي جانە قۇتتىباەۆ المامبەتكە باستاپ ابىلاي اۋىلىنا  اتتانىپ كەتەدى. ولارعا بەكىنىستەن ەكى ايلىق تاماق بەرىلەدى. بەس بولمەلى «حوروم»  سالىنادى. 6 قىركۇيەكتە اندرەي بەدرين  باستاتققان ورىستار  پەتر اعزام بەكىنىسىنە قايتىپ ورالادى. ءبىر ات جولدا ولەدى، باسقاسى امان. ال، لەنيۆتسوۆ دەگەن كاپتەناريۋس اداسىپ كەتىپ، ەرتەڭىندە كەلگەن...»

ال، «ابىلاي حاننىڭ رەزيدەنتسياسى» پەتروپاۆل بەكىنىسىندە سالىنعان» دەگەن نە ءسوز؟  ول دا قۇجاتپەن دالەلدەنگەن دەپ ءجۇرمىز عوي. ءتىپتى، 2008 جىلى پرەزيدەنتىمىز ءوزى بارىپ اشتى عوي...

پرەزيدەنتتىڭ اشۋى راس. بىراق، ابىلاي حانعا ارناپ مۋزەي تۇرعىزۋ، ونى جاساقتاۋ دەگەن اسا قاجەت، ساۋاپتى جۇمىس. ابىلاي حان ونداي قۇرمەتكە، ءتىپتى ودان دا ارتىق قۇرمەتكە لايىق. سولاي بولا تۇرسا دا،  «1765 جىلى رەسەي پاتشاسى ابىلايدىڭ ورىس-قازاق دوستىعىن نىعايتقانى ءۇشىن  وعان پەتروپاۆل بەكىنىسى  باسىنان اق ءۇي سالىپ بەرىپتى. ابىلاي ونى قابىل الىپتى» دەۋ جانە سول وتىرىكتى «دالەلدەۋ» ءۇشىن  تاريحي شىندىقتى ورەسكەل بۇرمالاۋ – ۇلى حاننىڭ ارۋاعى الدىندا ۇلەن كۇنا دەگەننەن باسقا ايتارىم جوق.

باسقا تاريحشىلار، ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى نە دەيدى؟

ول جاعىن سولاردان سۇراپ كورىڭىزدەر.

ابىلايتانۋشى رەتىندە، ونىڭ قانداي تۇلعا بولعانىنا باعا بەرسەڭىز؟ ءبىز ابىلايدى ءوز دارەجەسىندە تانىپ ءجۇرمىز بە؟

قازاق ءۇشىن ابىلاي حاننىڭ باعاسى بىزگە  دەيىن بەرىلىپ قويعان: «ابىلاي ءداۋىرى – قازاقتىڭ ەرلىگى مەن سەرىلىگىنىڭ عاسىرى دەگەن شوقان ءۋاليحانوۆ. «...قالماقتىڭ حانى قالدان شەرىن تۇسىندا، قالماقتىڭ قۇتىن قاشىرىپ، سارىارقادان اۋدىرعان، باسىنا قارا قان جاۋدىرعان ابىلاي حان ەكەن. ابىلاي زامانىندا سۇرگەن داۋرەندى قازاقبايدىڭ بالاسى ابىلايدان بۇرىن ادام اتاعا شەيىن كورگەن ەمەس، ابىلايدان سوڭ، بۇل زامانعاشا كورگەن ەمەس» دەگەن  ءماشھۇر ءجۇسىپ عۇلاما.

“قازاقتىڭ دەربەس ەل بولۋىنا، ءارى-بەرىدەن سوڭ، قازاقتىڭ قازاق بولۋىنا، باسى قوسىلىپ، ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارۋىنا ەرەن ەڭبەك سىڭىرگەن ابىلايدان ارتىق ادام بولماس” ويتكەنى، “... سول الاساپىران داۋىردە قالىڭ ەلدىڭ “قايراڭداپ جان قالا ما” دەگەن “قازىقۇرتتاي» ءۇمىتى جالعىز قانا ابىلاي باسىندا قالعان بولاتىن. ەسكى قازاق ەلدىگىن، ەسكى جۇرتتىڭ تىلەگىن، تۋ كوتەرىپ ءبىر اراعا جيعان ابىلاي بولاتىن” دەگەن دانىشپان مۇحتار اۋەزوۆ. باسقا قانداي ءسوز بولۋى مۇمكىن.

ابىلايدىڭ سابالاق اتالۋىنىڭ سەبەبىن كىسى ەسىگىندە ءجۇرىپ مال باققان دەپ قۇلاعىمىزعا ءسىڭىرىپ وستىك. بىراق، بۇگىندە ونىڭ اقسۇيەك ورتادا تاربيەلەنگەنى تۋرالى دەرەكتەر ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. شىندىعى قايسى، اراجىگىن اجىراتىپ الايىقشى؟

ۇلى ادامدار تۋرالى سىرتىنان تون پىشكەننەن گورى، سولاردىڭ ءىسىن كورىپ، جازعانىن وقىپ، زامانداستارىنىڭ، سەرىكتەرىنىڭ پىكىرىن ەستىگەن دۇرىس قوي. جانە دە الىپقاشپا، جەل ءسوز ەمەس، بايىپتى، تەكسەرىلگەن جازبا دەرەكتەر كەرەك. مەن رەسپۋبليكالىق كونكۋرستا جەڭىپ، ءار قايسىسى ءۇش جىلدان ەكى رەت مەملەكەتتىڭ ميلليونداعان قارجىسىن ۇتىپ الىپ، 20 جىل بويى ابىلايدى زەرتتەگەن اداممىن. اۋەسقويلىق ەمەس، مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن. «ابىلاي حان» دەگەن اتپەن 2005 جىلى قۇجاتتار جيناعىن تولىق ءتۇسىندىرىپ، ، مونوگرافيامەن شىعاردىم. 2011 جىلى «مادەني مۇرا»جوباسىمەن «قازاقتىڭ حانى – ابىلاي» دەگەن 1360 بەتتىك ەكى توم شىعاردىم. قازاق تاريحىندا تۇڭعىش رەت.  سولاردى وقىپ كورسەڭىزدەر، ابىلايدىڭ  تۇتاس تۇلعاسى شىعادى. مىنەزى دە، باتىرلىعى دا، ىشكى مادەنيەتى دە...

ابىلاي تراگەديالىق تۇلعا دەگەندەرمەن كەلىسەسىز بە؟

جوق.

تاريحتا نەلىكتەن بۇرمالاۋشىلىق، شىنىن ايتساق، بۇرا تارتۋشىلىق كوپ؟

ەل بيلەگەن تۇلعاعا سىن دا كوپ، ءمىن دە كوپ.

ابىلايدىڭ اق ۇيىندە ءۋالي حان بولعان دەگەن دەرەك بار، راس پا ەكەن؟

ورىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ سونداي جورامالدارى بولعان. مەن ولارعا سەنبەيمىن. سەبەبى. «اق ءۇي» دەگەنىڭىز، اۋەلدە بەكىنىسكە  كەلگەن ساۋداگەرلەر ءۇشىن قويما رەتىندە ءحىح عاسىردىڭ باسىندا تاستان قالانعان، قابىرعاسىنىڭ قالىڭدىعىنا قۇلاش جەتپەيتىن شارۋاشىلىق عيمارات. ادام تۇراتىن ءۇي ەمەس. ءبىر باسىنان ات اربامەن كىرىپ، ەكىنشى باسىنان شىعاتىنداي، تاۋار تۇسىرۋگە ىڭعايلى قاتار-قاتار تىزىلگەن قويمالار. كەيىن، سول بەرىك  عيماراتتى ىرگەتاس ەتىپ، ۇستىنە جاتاقحانا تيپتەس ەكىنشى قابات سالىنعان.  ول، اسكەري اۋرۋحانا رەتىندە پايدالانىلعان. ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى سۋرەتى دە ساقتالعان. اۋەلدە ءبىر وتىرىكتى تاراتىپ جىبەرگەندەر، كەيىن، «جوق «ابىلايدىڭ اق ءۇيى» بۇل ەمەس. ول جانىپ كەتكەن سوڭ، ورنىنا لازارەت سالىنعان « دەگەن لاقاپ تاراتقان...

ابىلايدىڭ قازاقتىڭ وزگە حاندارىنان ەرەكشەلىگى نەدە؟

مەنىڭ تۇسىنىگىمدە، حانداردىڭ جاقسى-جامانى بولمايدى. وسىنى ەستە ۇستايىق. حان دەگەنىمىز ءوز زامانىندا حالقىنىڭ باستاۋشىسى، قورعانى. ياعني،  ماسەلە ابىلايدىڭ ءوز زامانىندا حالقىن قالاي ۇستاعانىندا. ال، ابىلايدىڭ زامانى قانداي بولعانىن تاريحتان بىلەسىز.

ونىڭ بۇگىنگى ءبىز بىلەتىن بەينەسى اقيقاتقا جاناسا ما؟

اۋەلى ابىلاي ءومىر سۇرگەن، ول بيلىك قۇرعان زاماندى، قازاقتىڭ باسىنا تونگەن تاعدىر-تالايدى جاقسى تۇسىنسەك، ابىلايعا دەگەن قۇرمەتىمىز سوعان ساي  قالىپتاسۋى كەرەك.

نۇرگۇل قاليەۆا

Abai.kz