Bas qalanyng bastyghy Baqyt Súltanov kýni keshe ghana Aqordasy bar Astanadaghy Til basqarmasyn japty. Shýregey tildi sheneunik qazaq tilining qorghany sanalatyn sol bir basqarmany kereksiz dep tapty.  Sol turaly az-kem sóz qúrayyq...

Astanadaghy Til basqarmasyn jabu kimge kerek boldy? Ne ýshin? Búghan kim arasha týse alady? Kesheli-beri kóbimiz osy súraqqa bas auyrttyq.

Búl turaly әueli belgili jurnalist, til janashyry, býginde Preziydent pәrmenimen qúrylghan «Otandastar» deytin qorda qyzmet etetin Mәdy Manatbek myrza «Facebook» jelisinde jazdy. Dabyl qaqty. Arasha súrady. Mynau Mәkenning jazghan janayqayy. Kóz jýgirtip shyghynyzdar, әueli...

Eldi oilaytyn ertenshil әkim dep maqtaghan Baqyt Súltanovtyng býgingi sheshimi shynymen jagha ústatty. Elordamyzda memlekettik til mәselesi sheshilip qoyghanday, endi til basqarmasy derbes mekeme retinde júmys istemeytin bolypty. Búl әkimning de til degende tiksinip qalatynyn kim bilgen. 

Súltanovtyng sheshimine sәikes Astanadaghy qoghamdyq-iydeologiyalyq júmysty endigide jana qúrylghan Qoghamdyq damu basqarmasy jýrgizedi. Búl mekemege qoghamdyq damu basqarmasy, mәdeniyet jәne sport basqarmasy, tilderdi damytu jәne arhiv (múraghat) isi basqarmasy biriktiriledi. Ákimning búl ekonomikalyq túrghyda paydaly, qarjy ýnemdeledi degenin estip jatyrmyz. Áytsede til mәselesinde, iydeologiya salasynda, әsirese últtyq sana qúldyraghan qazirgi kezende ýnem degendi aitudyng ózi jauyzdyqpen para-par.

Soltýstik aimaqtardy aitpaghannyng ózinde, qaymaghy búzylmaghan Týrkistan jәne Jambyl oblystarynda til basqarmalary júmys istep keledi. Endeshe Astanagha ne joryq? Tilderdi damytu basqarmasynyng arqasynda Astana qazaqylanyp kele jatqan. Orazkýl Asanghazy, Erbol Tileshov, Tileughaly Qyshqashbaevtardyng bastamasymen qala kósheleri, audandaryna qazaqsha ataular berilip, sauda ortalyqtary men ghimarat mandayshalaryndaghy ataudy qazaqsha sauatty jazu júmystary qadaghalana bastaghan. Til basqarmasyna jýrekti azamattar júmysqa alynyp, eriktiler toby qúrylyp, Astanada til tazalyghyn talap etushi jastar kóbeygen. Ruhaniyat ortalyghy ashylyp, últ ýshin manyzdy is-sharalar ótkizile bastaghan.

Til mәrtebesi – el mәrtebesi. Elbasynyng auzymen aitsaq: Tilge degen kózqaras – shyndap kelgende, elge degen kózqaras. Qazaq tili – Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tili. Oghan kónil de, qarjy da solay bólinedi,- dep mәlimdegen de memleket basshysy Núrsúltan Nazarbaev. Búdan asyp qalay aitugha bolady. Týsingen adamgha búl jәy sóz emes tapsyrma. Sondyqtan Súltanovtyng býgingi sheshimin asyghys jasalghan qadam dep sanaymyn. Basqadan ýnemdese de tildik, últtyq mәseleden ýnemdeuding keregi joq. Ásirese әleumettik mәseleler ushyqqan qazirgi kezende. Til – últtyng sýienetin týp tamyry. Endeshe tilderdi damytu basqarmasyn derbes mekeme retinde saqtap qalugha әli de bolady dep senemin. Kóp týkirse kól degen. Eldigimizdi bildireyik, el bolyp talap eteyik.

Mәdy myrzanyng búl sózin biz de qúp kórdik. Alyp-qosarymyz joq. Qazaqylyqtyng qaymaghy búzylmaghan Týrkistan, Jambyl sekildi oblystardyng ózi til basqarmasynyng qyzmetine múqtaj bolyp otyrghanda aiyr tildi Astanagha ne joryq?

Ol az deseniz, qaysybir jyly Almaty oblysynda Til sarayy salyndy. Taldyqorghannyng qaq tórinde. Aqyndar men batyrlar tughan Jetisudyng ózi Tilge degen qúrmetin osylay kórsetti. Biz bireudi asyra maqtap, ekinshisin dattaghaly otyrghanymyz joq. Mysal keltirdik.

«Memlekettik til – memlekettik gimn, Eltanba men Tuymyz sekildi memelekettik nyshan. Sondyqtan memlekettik tildi oqu, ýirenu, ony qadirlep, qasterleu Qazaqstandy meken etken әrbir últ ókilining qasiyetti boryshy boluy jәne memlekettik til elimizdi meken etken últ pen úlys ókilderin týsinistirip, dostastyratyn, yntymaghyn jarastyratyn úiytqy boluy tiyis». Búl da Preziydentting sózi. Byltyr ghana bas qalagha basshy bolghan Baqyt myrza Súltanov bastyghynyng osy sózin estimese kerek. Estise, óstir me edi?!

Preziydent Nazarbaev búl sózimen – elimizding bolashaghy qazaq tilinde ekenin aitqan edi.

Jogharyda Taldyqorghandaghy Til sarayyn sóz ettik qoy. Ony salghan Serik Ýmbetov edi. Qazir búl ortalyqtyng audarma, onomastika, metodikalyq kómek kórsetu siyaqty bólimderi tilimizding órkendep, damuyna jaghday jasap otyr.  Qazaqstannyng jer-jerinde memlekettik tildi órkendetu ýshin memlekettik tildi oqytu ortalyqtary ashylyp jatyr. Barlyghyn kórip, bilip otyrmyz. «Bәrekeldi!» aityp jýrgenimiz de ras.

«IYting jaman degende ólgenim-ay» demekshi, endi kórmeysiz be, basqalargha ýlgi etken bas qaladaghy Baqyttyng ózi ne istep otyrghanyn?!

Baqyt Súltanov turaly aitayyqshy, endi. Búl Baqyt qazaq tilining baqyty emes, sory bolyp kelgen synayly. Súltanovtyng syiynary basqa, sorty bóten, salty bólek pe, әiteuir til basqarmasyn jauyp tyndy.

Búl Súltanov búryn ministr bolyp qyzmet qylghan. Qarjy, ekonomika ministrlikterinde kishi ministr, sosyn ministr bolghan. Preziydent әkimshiligining de tabyldyryghyn attaghan. Preziydentting kómekshisi de bolghan.

Preziydentten eki eskertu alyp, aqyry Astana әkimdiginen bir-aq shyqty.  Ol Astana әkimi bolyp, 2018 jyldyng 11-qyrkýieginde taghayyndaldy. Astanany «olay qylamyn da, búlay qylamyn» dep qyruar sózin shyghyndap, esep bergen ótkende. Ol esebin Elbasynyna da kórsetken.

Jalpy Bәkeng ministr bolyp ta qaryq qylmaghan. Mәjilismenderding synyn kóp estigen. Nyghmatulinnen te tayaq jegen. Sózimiz súiyq shyqpasyn, solardyng birnesheuin eske týsireyik...

Ol ministrlikti shamamen 5 jylday basqardy. Preziydentten 2 eskertu aldy.

1. 2016 jyly Astanadaghy panteonnyng salynuyna 79 milliard tenge júmsalatyny qoghamdy shu boldy. Sol kezdegi ministr Súltanov kózi baqyrayyp, «týk bilmeymin», «estimedim», «kórmedimmen» qútylghan.

«Qúny 79? Bizding qarauymyzgha búnday qújat әli kelgen joq. Búl talqylau әkimshilik dengeyde jýrip jatyr. Biz somasyn әli kórgen joqpyz» degen.

2. Odan keyin «Qorghasta» kedendik baqylaudy kýsheytu turaly jarlyq shyghardy. Búl qújatty deputat Azat Peruashev «ersi әri belden tómen әreket» dep baghalady.  Bәkenning búiryghy boyynsha kedenshiler әrkimning jeke zattaryn aqtaryp kórip, ish kiyimderine deyin qol jýgirte alatyn edi.

3. Súltanovqa Mәjilis tóraghasy Núrlan Nyghmatulin bir emes, birneshe mәrte sógis aitqan. Mingirlep sóilegeni ýshin Mәjilisting tayaghyn jegen.

Ásirese, budjetti iygere almaugha qatysty deputattar saualyna jauap bere almaghan. Ministr Súltanovqa  tóragha Nyghmatulin ashulanyp, «barlyghyn súiyltyp jiberdiniz» degen. Sóitip, saualgha naqty jauap beruin talap etken.

4. Nyghmatulinnen últtyq kompaniyalardy jekeshelendiruge qatysty jauaby ýshin de úrys estigen.

«Jauabynyz týkke alghysyz. Siz ne naqty jauap beriniz nemese jauap bermeniz, ministr myrza!» degen edi qatqyl dauyspen sol kezde.

5. Memleket aqshasyn ondy-soldy júmsaghany ýshin Preziydentten de sóz estigen.

«Sen ózing barlyghyn taratyp beresin. Saghan memleketting qaltasyndaghy aqsha tabystaldy. Qazyna aqshasy tabystaldy» degen edi Preziydent.

6. Arada eki-ýsh ay ótken son, Nazarbaev Súltanovqa taghy bir eskertu jasady.

«Men bir ret aittym. Aqshany ýnemdep júmsau kerektigin eskerttim. Mine, ekinshi ret aityp otyrmyn. Ýshinshisi songhy boluy mýmkin» degen edi.

Aytpaqshy, ótkendegi Astanadaghy bes balanyng qazasy kýlli júrtty delsal kýige týsirdi. Aqyry qalay ayaqtalghanyn jaqsy bilesizder. Mine, sol bir shetin oqigha bolghan shanyraqqa Bәkeng bas súqpaghan da. Qaramaghyndaghylargha tapsyrma berip, barlatyp qaytqan.

Mine, Bәke sonday «keremet» adam, «myqty» ministr.

Bizding Bәkeng sonday adam... Myqty ghoy, shirkin... Nesin súraysyz? Endi mine, Qarjy ministrligin basqaryp, qaryq qylmaghan adam, bas qaladaghy Til basqarmasyn jauyp tyndy... Ókinishti...

Bәkenning ózine týsinikti tilmen týiindesek, «edriti tvoi...!»

Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz