Býginde әlemdik dәrejedegi alghashqy qazaq әnshisi atanyp jýrgen Dimash Qúdaybergenning halyqaralyq dengeyge kóterilgenine eki jyldan artyq uaqyt ótse de, ol turaly aqyn Onaygýl Túrjanovanyng kitapshasynan basqa terennen quzaghan tiyanaqty dýniye, tipti Qazaqstan kóleminde muzykatanushylyq maqala jazyla qoyghan joq. Esseist jazushy Maqsat Tәj-Múrat osy olqylyqtyng ornyn toltyru maqsatynda «Dimash. Kogda jajdut krika» atty kitap jazyp bitirdi. Biz oqyrman nazaryna sol kitaptyng qazaq tiline audarylghan «Jer әlemdi sharlaghan qazaq әni» deytin tarauyn úsynudy jalghastyramyz. 

(Jalghasy. Basy myna siltemelerde: «Baghy barmen talaspa», Teniz týpten tebirenedi)

Jogharyda taqyryp ynghayyna qaray keltirgenimizdey, osy kýnge deyin juyq jәne jyraq shetelde Dimashtyng alabóten oryndau stiyli jóninde birneshe «vokaldyq kouch» (muzykalyq taldau) jasaldy. Solardyng biri The vocal Lexicon әdette pop-muzykada bir, әri ketkende eki tonalidylyq tonnan aspasa, Dimash birden әrtýrli bes tonalidylyq bar ekendigin jazady. Al Oliga Donskaya S.O.S. kompozisiyasynda Dimashtyng býgingi kýnge deyin eng jogharghy tonalidylyq: -sy minordy alghanyn atap túryp kórsetedi. Jikatok bolsa qazaq әnshisining dauys mýmkindigi óte zor ekendigine toqtalady, biraq múny sheteldik keybir heyterler moyyndamay, әnshi mikste (registrlerdi aralastyruda) birinshi oktavanyng – soli notasynan asa almaytynyn, diapazony bir oktavanyng tóniregi ekendigin dәleldep qoymaytynyna narazylyq bildire kep, búl pikirding úshqarylyghyna Donskayanyng taldauyn dәlel retinde jýrgizedi. Oliga Anatolievna osy orayda Dimashtyng S.O.S.-tegi dauys auqymy ýsh oktavany qúraytynyn, al keyingi «Greshnaya strasti» kompozisiyasynda diapazony tórt oktavany erkin jaylaghanyn kórsetken-di. Keyinirek Dimashtyng oryndauyndaghy eng tómengi nota – ýlken oktavadaghy -Fa, eng joghary nota – besinshi oktavadaghy –Re dep dәleldegender dep dәleldegender de boldy. Ánshi 2018 jyly jazda «Gәkku» muzyka festivalinde ózining «Úmytylmas kýn» әnin oryndau kezinde óte joghary notadaghy ysqyrauyq registrge salyp jәne notany óte úzaq – segiz sekund boyy ústap túrghannan keyin «Dimash D2-den D8-ge deyingi notalardy ala alady» deytin tújyrym aityldy. Múndaghy D8 – әdette «delifin dybysy, «tәnirlik dybys» delinetin, ulitradybysqa jaqyn keletin dybys. Shamamen osy tústa Dimashtyng dauys diapazonyn alty oktavagha jaqyndatqandar bolmay qalghan joq: «Shirokiy diapazon vokala, 6 oktav y 1 nota, dostigaet samyh nizkih not baritonnogo registra y vploti do naivysshih not soprano y registra svistka. Ego samaya nizkaya nota – A 2, a samaya vysokaya – D 8». Býginde Dimashtyng 5 oktava, 4 nota jәne 1 jartylay tondy qamtityn auqymdy vokaldyq diapazongha ie әnshi ekendigi resmy týrde aitylyp-jazyla bastady. Singer ayaqtala salysymen ózining júmystyq dauys kólemi 4,5 oktava tónireginde ekenin, damy kele 5 oktavalyq dengeyge jetui mýmkin ekendigin әnshining ózi de aitqan-dy, býginde D 8 onyng diapazonyndaghy eng joghary nota bolyp qala bere me degen súraqtyng basyn Dimashtyng ózi «Mәsele oktavada ma eken?!» dep, ashyq qaldyryp jýr. Sóitse-daghy odan aldaghy uaqytta búdan da biyik, shyrqau notalardy estip qaluymyz ghajap emes.

Estrada ýshin eng qalypty, keninen taralghan dauys auqymy – eki oktava. Onymen jandy dauysta aitu ýshin erteli-kesh eshkimmen sóilespey, dauysyndy saqtap, kýtinip jýruing kerek, sonyng ózinde tipti Merayya Kery siyaqty tәjiriybeli әnshilerding ózi birneshe kýngi «layf» oryndaulardan keyin «shashylyp» qalyp jatady. Al qatarynan birneshe mәrte jandy dauyspen jәne beri qoyghanda tórt oktavamen shyghandap shyrqaytyn Dimash osy ekstriym-vokalynyng ónboyynda notalardy óz dengeyinde birdey ústap túra ala ma, bәlky keyde kýshi jetpey, agogikagha (muzykalyq emes dybystargha) – aghylshynsha or, oryssha «kriyk», «vizg», «pisk» dep atalatyn qazaqsha qayyrghandaghy «shynyraular» men «shiqyldaulargha» jol berip almay ma? Mýmkin Rinat pen Erbolattardyn, «Ily IY»-lerding aityp jýrgenderi qúlaqqa týrpidey tiyetin, qalyptan tys osynday shyghan aiqay, «estu dissonansy shyghar»?

Dimashtay әnshining әnshisining ózin syngha salghan sonday sәtter turaly ashy aitylghany bar, emeurinmen sezdirilgeni bar birqatar syn-eskertpelerding ishinen aqiqaty osy-au degenimen jýrsek, Donalid Amigy deytin muzyka mamanynyng bir pikiri qúlaqqa kiretindey. Amerikan vokal-jattyqtyrushy әnshining S.O.S.-te ýsh joghary notanyng bireuin tenormen, baritonmen yaky sopranomen almay, birden alittenorlyq notagha sekirip ótip ketkenine nazar audarady. Aytuynsha, búl – bir registrdegi notadan ekinshi registrdegi notagha dúrys kóshe almaudyng saldary jәne osynyng ózi jalpy Shyghys әnshilerine tәn ortaq kemshilik eken. Ásirese Shyghystan shyqqan operalyq әnshiler joghary notalardy satylay jogharylap, әn týrinde shyrqap kelip almaydy, oqys aiqaylap baryp kóteriledi. Mysaly, Sheriyz. Batys saundynda búlaysha tikeley kóterilu jat nәrse. Mәselen, Angelika Heildi tyndap kórseniz, ol tómennen bayaulap bastaydy da, birte-birte, әste-әste órley otyryp, joghary notalargha jetedi. Muzyka teoriyasynda «joghary registrge ótu» dep atalatyn osy erekshelikti qazaq әnshileri qoldana ma degen súraqty birde Shahmardan Ábilevke qoyghanymyzda, belgili opera әnshisi jalpy alghanda registrden registrge kóshu, notadan notagha ótu qashanda bizding әnshiler ýshin kәdimgidey qiyndyq tughyzatynyn, sonyng ishinde Erik Qúrmanghaliyevting de dauysy onday sәtterde «synyp» ketetinin, jalpy Erikti múnday syngha salmaghan jalghyz qazaq әni «Bir arpa biday» bolghanyn jetkizdi. Búrynghy dәstýrli әnshilerimizding qay әndi bolsyn tamaqty kernep alyp, birden oqys, ashy, biyik dauyspen bastap ketetindigi teginde osy problemamen de baylanysty boluy mýmkin-au dep oiladyq. Al Dimash әn qúrylymyn qashanda ózi beyim jalghyz dinamikagha – bayaulap bastalyp, samghap kóterilip, úshar biyikke shyghyp alyp, shyghanday dirdektetip túryp aqyryn tómendep baryp ayaqtalatyn kreshandogha qúrady, solay bolghandyqtan da әnshi joghary notalardy alghan kezde belgili bir kedergilerge (muzykalyq emes dybystargha) kezigip, olar jay tyndaushynyng qúlaghyn biyik ótkir dybystar (shynghyru) bolyp kesip ótui әbden mýmkin. Búl notalar boyynsha ghana, al bir әnshilik dauystan ekinshi dauysqa kóshu, bir registrden ekinshi registrge ótu mindetterin Dimash tútas alghanda óte sәtti sheshedi, dep jalghastyrady oiyn mister Amigo, yaghny әnshining jalpy oryndau tehnikasy әndi joghary nota ýshin ghana, jansyz, emosionalidy terendiksiz oryndaugha jol bermeytin europalyq belikantogha arqa sýieydi, basqasha aitqanda, Dimash birden birge kóshkende әnning tinin joghaltyp almay, jýrekke tiyetindey etip, shyghan aiqaysyz, dybysty eriksiz zorlap shygharatyn affektasiyasyz oryndaydy. Múndayda Dimashtyng birden birge kóshui qúlaqqa aiqyn shalynbay, dybystar birining izin biri basyp, notalar tegistelip, birine biri úlasyp, jarasymdy órleumen bolady. Ádette vokaldyq standart boyynsha әlgindey problemaly ótelekterdi әnshi keudeden shyghatyn qaz dauys registrden jogharghy, bas jaqtaghy registrge irkilissiz, tez auysu arqyly jýzege asyruy tiyis. Onday ótelek-tótelek shamamen birinshi oktavanyng -si, -do notalarynyng manynda jýrip jatuy kerek, nege dәl sol audanda boluy qajet ekendigin eshkim bilmeydi, solay bolghandyqtan da kóptegen әnshiler әlgi tehnikany kózsiz qoldanam dep jýrip aqyry qoraz bolyp qyshqyrady, ne janalqymda pernesinirleri qysylyp, ayaghy tóbe qúiqany shymyrlatatyn shynghyrugha aparyp soghyp jatady. Dimash bolsa ózine ynghayly tonalidyqtan alshaqtamay-aq, ózi qalaghan tústan eshqanday glissandosyz tútas bir oktavagha satylap bir-aq yrghidy. Negizinde múnday yrghu oqys jýretindikten ýirenbegen qúlaqqa kenet shynghyryp ketkendey bolyp shalynghanymen, vokalidyq pozisiya túrghysynan qaraghanda búl әste de or yaky shynghyru emes. Álgindey qabyldau yaky qabyldamau әrkimning óz erki: týptep kelgende, Dimash halyq әni «Bir balany» klassikal krossover baghytynda, yaghny mikspen oryndasa, dәl sol әndi qazaqstandyq k-pop toby Ninety One bastan-ayaq múrynnan jiberetin sonor dybystarmen, yaghny dybysty auadan aryltatyn estradalyq lúghattyq pozisiyamen aitady, biraq múnyng muzykalyq stili, vokaldyq tehnika ekenin týsinetin júrt dәl sol ýshin «91» tobyn jazghyrmaydy da, endeshe Dimashtyng dәl sonday vokal tehnikasy – krossoverlik or yaky shyghan dauystary ýshin mýiizdelui әdilet pe?! Onyng ýstine, Oliga Donskayanyng anyqtauynsha, Dimashtyng registrlerdi mikstep, yaghny aralastyryp qoldanuy vokal tarihynda búryn bolmaghan sony tehnikagha negizdelgen. Múnyng mәnisi mynada: әnshi әdettegi keude jәne bas jaqtaghy registrlerge qosa keudeden tómen, yaghny abdominal bólikte – qolqa-jýrek pen ishting ýstingi jaghy aralyghynda týziletin dybystardy (tómengi abdominal registrdi) tamaq, kómey túsynan oraghyta ótip baryp, birden bas jaqtaghy rezonatorlargha shygharyp jiberedi. Yaghny negizgi dybystar jútqynshaq astyndaghy jýziktektes shemirshek saqina tónireginde úilyghyp, týzilip jatpastan, pernesinirler kómegimen birden kómey, kómekey arqyly joghary asyp jóneledi. «Osyny oilaudyng ózi qorqynyshty, - dep ishegin tartady Oliga Anatolievna. – Onyng sebebi, er adamda abdominal jәne keude registorlary ajyraghysyz bir bolyp keledi, kýni býginge deyin vokal pedagogikasynda olardy bastan jaqty aiyrghanday bólip alyp dybys týzu mýmkin emes nәrse dep eseptelip kelgen edi, Dimash osy qalyptasqan erejeni búzady, dybysty tike, tura dauystan aralas mikske ótpey-aq alugha bolatynyn kórsetedi».

Ánshi osylaysha әnning finaldyq bóligin miks arqyly birinshi túzaqta -fa notasymen búghalyqtap alghannan keyin odan әri bir bólik tóte, tura dauysqa da salady. Búl – belting. Vokalist notany әndetpey, shynghyrghanday bir dybyspen alatyn mәner. Dybys kisi yshqynyp qalghandaghyday qysqa, ýzik týrinde – falisetke tayap keletin, biraq oghan úlaspaytynday pәrmendi leppen berilui kerek. Dimash búl tehnikany registrlerding aralasyn (miksti) shoghyrlanghan qysymmen óte berik tirekke tirey otyryp oryndaydy, mine, osy kezde qabyrgha, omyrtqa, segizkóz rezonatorlary keude, bas jәne shýide rezonatorlaryna soqpay, birden bas jaqtaghy registrge ótedi de, sol jerde joghary notadaghy ótkir, shynyltyr dybystar týziledi (bayqasanyz, Dimash әnning shyghanyna tayaghanda býkil denesin iske qosyp, terbelip, tebirenip, shayqalyp ketedi ghoy, búl onyng әnshilik erekshe antirovkasy, mine, osy sәtte bel-omyrtqadan bas bóligine qaray dybystar aghyny janghyryq týrinde aghylyp jatqany dep biliniz). Múnymen qosanjar auyz-jaq bóligi qatty ashylady (klassikalyq «arystan esinek» pozisiyasy, maestro Barry boyynsha), osy ashyq tis arqyly bas jaqtaghy rezonatorlardyng mol legi múrynnyng quan tesigine (gaymor quysy) ótedi, onymen bir mezgilde diafragma ýlken qysymmen júmys istep túrady. Osylaysha әdettegidey dauys apparatynda emes, bel-omyrtqa túsynda týzilip, shoghyrlanyp shyqqan dybystar tasqynynyng әrqily rezonatorda miday aralasyp ketui quatty da ghajayyp dybystar legin beredi. Týrik vokal-jattyqtyrushy Emre Edjelenning payymdauynsha, Dimashtyng әnshi retindegi qaytalanbas úly sheberligining syry da osynda – dauysynyng elastik tәrizdi asa beyimdiliginde jәne relevantty emes vokaldyq tehnikalardy tilmen sipattap jetkizgisiz tәsilmen qosaqtay biletin ýzdik qabiletinde.

IYә, Dimash әlemine shym batu ýshin ony qúlaqpen qarmap tyndau jetkiliksiz. Dimashtyng ónerin kózapara kórip otyryp tamashalau kerek. Sebebi, jogharyda reseylik maman taldap kórsetkendey, Dimash – sózding tura da, auyspaly da maghynasynda «arqaly әnshi». Vokal zany boyynsha ol alyp jýrgen óte joghary registrli notalarda olardyng arasyn bólip túratyn aralyq qatar (legato) bolmaydy, sondyqtan әnshi joghary notalardy biyik registrmen, qysqa, ekpindi dybystarmen birden baghyndyrugha mәjbýrlenedi, sodan da notalar bir-birimen jymdaspay, kesek-kesek, irtik-irtik shashylyp týsedi, beynelep aitqanda, qúlaghynyzgha monshaqtardyng yzghynynan shashylyp, domalaghandaghy dybystary, shatyrgha tyrs-tyrs soghylghan janbyr tamshylarynyng ýni kelgendey bolady. Yaghny Dimash әuendi әdettegidey «iiiii» dep sozyp túrmaydy, sinkopamen «i» dep bir-aq qayyrady, sebebi, joghary nota sozyp túrugha (kantiylenagha) mýmkindik bermeydi. Taghy da beynelep aitsaq, Gimalay shynyna sekirip shyqqan әnshi dauysyn aldymen notagha tiygizip alyp, artynsha әlgi notany nyqtap, shegelep tastauy kerek. Osy kezde bir-birimen irkes-tirkes «shegelenetin» joghary notalardyng kisi shynghyrghanda shyghatyn dybystargha úqsauy, nemese soghan jaqyn effekt berui әbden yqtimal. Muzykalyq frazada dauysty dybystardyng qatary molyraq úshyrassa, әlgi shynghyrma dybystar qúlaqty kespey, ýilesimdi óte shyghady, mysaly, amerikan soulyndaghy runs passajdarynda solay. Búl әdis soulgha bluz arqyly kelgen, al bluz ony óz kezeginde afrikalyq muzykadan enshilegen, al songhy muzykanyng ózeginde bes notagha qúrylghan major-minor gammaly aziyalyq pentatonika jatyr. Osy túrghydan kelgende biz Dimashtaghy batystyq or, belting, shouting dep jýrgen joghary registrlik vokal tehnikasy arghy týbinde aziyalyq pentatonikagha, sol pentatonikagha keyin diatonikanyng aralasuymen týzilgen qazaqtyng dәstýrli oryndaushylyghyna baryp tirelui әbden mýmkin. Al qazaq әueninde souldyq passajdardaghyday dauysty dybystar negizgi orynda túrady, osy esepten kelgende Dimashtyng óz repertuaryndaghy batystyq jәne euraziyalyq (orys, qazaq) kompozisiyalardy birdey joghary registrde oryndaytynynda ortaq bir zandylyq bar ma deymiz. Jәne amerikandyq soul stiyli men qazaq dәstýrli oryndau stiylin ekeuining de qúshyrmen (passionato) oryndaluy tuystyrady, al salqynqandy belikanto standartyn ústanatyn Europa dәstýrinde әndi shyghyndatpay, orta joldan botekspen qayyryp otyru kóbirek. Al Aziya әnshileri әndi jerine jetkizip, shyghangha shygharyp, kisining aza boyyn qaza qylyp aitady, yaghny jay «shynghyryp» qoymaydy, sezimmen «shynghyrady». Aziyalyq qazirgi әnshilerding arasynda búl әn aitu mashyghynyng shynyna shyghyp jýrgen әiel әnshi So Huyang, al er әnshilerden ýzdigi Dimash. Osy orayda sarapshylar men mamandar joghary registrde kýshke salyp ketetin korey әnshi qyzyna qaraghanda Dimashta sezimdilik basym ekendigin aityp otyr, olar ýshin búl – fenomendik qúbylys, al qazaq muzykasyn biletin maman ýshin múnyng syry týsinikti: bizding әnshilik dәstýrlerimiz halyq әnderining tiptik orta diapazony – septimadan bastalatyn dýniyeler de, joghary oktavalarda shyrqalatyn әnder de әuen mindetti týrde sezimmen beriletin apofez tústargha toly bolyp keledi. Áriyne, búl qasiyet qazaqtyng ghana emes, jalpy әn salu mәdeniyetining stihiyasyna tәn nәrse, alayda әndi sezimge shýpildetip aitu basym baghytqa ainalghan qazaq әnshiliginde oryndaushy sezimdilikti joghary notalarmen beruge ondaghan jyldar boyy әbden mashyqtanghany sonsha, әnge elitip, qansha berilip aityp túrsa da әnning ózi talay jyl jattyqqan qúrylymyn qatang baqylaudan shygharmaydy, yaghny әnshi joghary notalardy irkilissiz, taza әri әuenge jymdastyryp alugha aldyn ala dayyndalady. Ol ol ma, әnning býkil óneboyynda onyng finaldyq aqyrghy sәtinde asa joghary registrli notalar toptalyp, týidegimen bir-aq aqtarylatyn songhy, «ondyq» nomerge әzirlenumen bolady. Ekinshi sózben aitqanda, joghary registrge shyqpas búryn shamaly aiqaymen, qysqa shynghyrularmen aldaghy apofeozda keletin bolashaq tondardy «tanidy», yaghny belgilep alady. Sonda qazaq әnshisi tәjiriybeli jyrshy yaky sheber shahmatshy siyaqty, әn aitu ýderisining – performanstyng ýstinde-aq qay kezde shyghanday bastaytynyn, notalardy ústap túryp, olardy muzykalyq frazada jiksiz ornalastyrudyn, jalpy apofeozdyng qansha uaqytqa sozylatynyn oisha jobalap, yaghny aldaghy «jýristerdi» naqpa-naq belgilep qoyady. Biraq ol ýshin vokaldyq diapazon qysylmay, erkin sozylyp jatuy kerek, múnday jaghdayda әnshi notanyng jartysyn aldyn ala dayyndyqsyz-aq alady. Olay bolmay, vokaldyq pozisiyagha shaladayyn kýide shyqsa әuennen auytqugha (afoniyagha) úshyraydy. Múndayda әsirese әnning vokaliz bólikteri qauipti, sebebi ol sóz qospay, tek әuenmen shyrqalatyndyqtan notadan qate basqanyng alaqangha salghanday kórinip túrmaq. Al Dimash óz әnderinde, әsirese apofeozgha shyghar aldynda oghan kóbinese osy prozopopeyamen dayyndalady. Prozopopeyada notadan tayyp ketpse, oryn almasa, aldaghy apofeoz әnshining qaltasynda dey beruge bolady. Dayyndyq kezinde notadan jaza basqan adam epikalyq apofeoz bólikte qay tongha týsetinin dәl belgiley almay qalady da, saldarynan dauysyn joghary notany alu qiyngha soghatyn pozisiyagha aparyp ornalastyrady (Emre Edjelenning «joghary notalarmen aitu qateri kóp biznespen ainalysu siyaqty» deytini sodan). Deni sau joghary dybys deni sau deneden, yaghny әnshi vokaldyq forma jaghynan joghary registrli notalargha dayyn bolghanda ghana shyghady. Dimashtyng shygharmashylyq jolynda ýzdiksiz konsert beruden sharshaghan, yaghny formasynan aiyryla bastaghan shaqta afoniyagha ýshyraghan sәtter bolmay qalghan joq, bәlkim Rinattardyng «shynghyru» atap jýrgenderi de sonday bir sәtter boluy, biraq onday mýltik oryndau mashyghynyng eng ýlken ereksheligin – qay notany da Dimashtyng sezimmen beretin aiyrym qasiyetin joqqa shyghara almaydy. Sonyng ishinde mamandardy qazaq әnshisining eng joghary notalardyng ózin sezimnen aiyrmauy qayran qaldyryp otyr. Meyli soprano, alitsoprano, qúy alittenor bolsyn, bәlky falisettik fistula yaky falisetsiz iodli bola-aq qoysyn, qaytkende de osylardyng qay-qaysysyn da qoldanghanda dybysty shashyratpay, dirildetpey, taza, saf kýide bere bilu qiynnyng qiyny. Al Dimash búl mindetting ýdesinen esh qinalmay shyghyp jýr. Bir nota túrghay, kýrdeli tútas passajdyng ónboyynda býkil notalardy bir demmen 25 sekund boyy ústap túru, sezimmen ústap túru – әlemdik muzyka tarihynda óte siyrek kezdesetin uaqigha. Biz osy jerde mysalgha alyp otyrghan Sochiydegi «Novaya volna» konkursynda qazaq kompozitory Almas Serkebaevtyng «Greshnaya strasti» kompozisiyasyn Dimash pop, rok, opera jәne folk stilideri men tehnikasyna tәn dauys auqymdarymen – 4,5 oktavalyq G 2-den G 6-gha deyingi diapazonda shyrqady. Bastan ayaq sezimge orap, bólep shyrqady. Aldynghy dybys (әuez) ben keyingi dybysty (әuezdi) ylghy da sәndi jalghastyryp túryp aitty. Salqyn aqyl, artistik aralastyrmastan, muzykalyq mәtindi, muzykalyq maghynany jiti sezinu arqyly ózi de egilip, júrtty da egiltip aitty. Egiluler әsirese әnning apofezodan keyin keletin sharyqtau shegine kemerine kelip, kenerinen asyp-tógildi. Dimashtyng búl kuliminasiyalary jóninde pikir әrtýrli. Kópshilik onsyz әnshi shygharmashylyghyn kóz aldaryna elestete almaytyndaryn aitsa, birqatar muzyka sauatty pikir bildirushiler әndi eng sonynda synyn búzbay-aq, soghan deyingi qonyr dauysymen ayaqtauyna bolar edi ghoy, sol tabighy dauysynyng ózi tyndaushyny ekstazgha deyin jetkizip tastar edi degen oy týiedi. «Ya postoyanno zamechai, kak mnogie reaksionery, prosmatrivaya eto vystupleniye, postepenno pogrujaiytsya y pronikaitsya emosiyami, kotorye Dimash v nachale pesny im peredayot, y daje kajetsya, chto u nih uje probivaet slezu, no tut Dimash ih mgnovenno vyryvaet y dobivaet vzryvnym priypevom, kak budto demonstriruya svoy vokalinye abliti, – dep jazady Jikatoki. – Mojet ne stoilo vyvoditi ih iz etogo sostoyaniya y dovesty pesnu do logicheskogo konsa na tom je, chem y nachal».

Búl pikirdi týsinistikpen qabyldaugha bolar edi, eger mynaday erekshe bir jaghday bolmasa: Dimash bir sózinde sahnada әn salyp túrghan key sәtin keyin ózi de esine týsire almaytynyn aitqan-dy, sonday sәtter әnning osy sharyqtau shegi me dep oilaymyz. Múny Dimashty ýnemi tyndap, tarazylap otyratyn tyndarmandar da bayqap qalghan siyaqty, mysaly, solardyng biri Shiseido May: «Dimash dayot ety vysokie noty ne rady togo, chtoby prosto eto sdelati, udiviti, poraziti. Mne kajetsya, on eto delaet, vkluchayasi polnostiu v prosess. On vesi v muzyke, y tak peredayot chuvstva, pesnu», - dep jazady. Shyndyghy osy boluy kerek. Muzyka sauatty beyneblogerler, mysaly, jogharydaghy «Kýnәhar qúshyrdyn» kuliminasiyalyq 6:55 minutyndaghy sәtterden ýshbúrysh, bongo, sheyker siyaqty qily vokal tehnika týrlerin tauyp jatady, alayda Dimash sonyng bәrin aldyn ala tauyp, qiystyrypbelgilep qoyghan deu qiyn. Meninshe, solardyng kópshiligi sanadan tysqary jaghdayda, bizge beymәlim әldebir tórtinshi ólshemning әser-yqpalymen týisik arqyly tuyndap jatatyn siyaqty. Men múny «qazaq sýrsanasy» der edim. Osy Kuliminasiyalyq shyrqau, shyghan dauystar әldeqaydan, jogharydan zuyl bolyp keletindikten be eken, әiteuir Dimashtyng dauysy sol sәtterde kәdimgi ajaldy pende dauysyn tastap shyghyp, birtindep әlgi tylsym ólshemge tәn dauysqa (dybysqa) bastaytynday. Birqatar beynereaksiya jasaushylardyng Dimash dauysyn avtotunge (dauysty tehnika kómegimen avtomatty ynghaylastyru) balaytyny, al әnshining fanattarynyng olardy jerden alyp, jerge salyp, ol әste avtotun emes, ghimarattyn, ne ashyq alannyng akustikalyq ereksheligine baylanysty tughan janghyryq (reverberasiya) ekenin dәleldep, eki jaqtyng biri shabuyldap, biri qorghanyp qyzyl kenirdek bolyp jatatyndyghy da jogharydaghy júmbaqtyng tylsymynan habar bergendey. Osy orayda vokal pedagogtary Dimashtyng vokal tehnikasynyng qataryna qosyp jýrgen flajolet registri nazar audararlyq. Flajolet bir jaghynan dauys, yaghny ótkir, shyrqau diskanttyq dauys, ekinshi jaghynan ol organ, fisgarmoniya tәrizdi tilsheli muzyka aspaptarynda bolatyn sybyzghylyq (fleytalyq) registr. Demek, Dimashtyng dauysyn, ol dybys týzetin jon-arqa, bel-omyrtqasyn, metronyng esigindey bylp etip júmsaq jabylatyn, «bәtenkening bauynday úp-úzyn» (Emre Edjelen) pernesinirlerin Tanya Levy úiqastyryp aitqanday «ýlken bir instrumentke» balaugha bolar edi. Aqyry aspapqa kettik qoy, Dimashtyng dauysyn estigende kóz aldyma grek tekti amerikan muzykanty Yanis Hristomally orkestrining japondyq prima-skripkashysy Sayaky Katsukiyding birden birge órley beretin improvizasiyalary keledi. Kompozisiyanyng ayaq jaghyna qaray ysqyshyn qúiqyljyta kep shyrqau shekke kóterilgen kezde ish-bauyryng qabysyp, dem jetpey qalady, dúrysy, dem alu kerek ekenin úmytasyn, mine, osynday til jetkizgisiz sәtti Dimash kuliminasiyasyn tyndap otyrghanda eriksiz bastan keshesin: onda da ish-bauyryng qabysyp, bir sәt demaludy úmytasyn, mine, sol kezde, birneshe sekundtargha sozylatyn az ghana sәtte... iye, sol sәtte sening osy shaqqa deyingi býkil ghúmyryn, ondaghy quanyshtaryng men sýiinishterin, azabyng men júbanyshyn, jenistering men jenilisterin, oryndalghan әm oryndalmaghan armandaryn, alysta búldyrap qalghan balalyq shaghyn, kindik kesip, kir jughan jerin, ata-anan, aghayyn-aumaghyn, ottay ystyq mahabbatyn, qara orman ótenin, altyn asyqtay úlyn, kýmis qasyqtay qyzyn, ózing eshkimge tengermeytin aqjýrek tughan halqyn, onyng sory bes eli taghdyry, úiytqy soqqan kókdauyl zamandarda kórgen teperishteri, solardyng barlyghyna da qaramastan alysta mazdap janghan ýmit oty.... bәri-bәri bir-aq mezette dónes ainagha shoghyrlanghanday dóngelenip, kóz aldynnan zyr ete qalady. Jan-dýniyeng tazarady, jýregindegi jamandyqtardy joyyp, jaqsylyqtardy arttyryp, kirli nәrselerden arylasyn, katarsiske týsesin. Sóitip Dimashtyng әni әsemdik әlemining tylsym shyndyghyn kuliminasiyada transsedenttik ómir shyndyghymen sәikestendirgen terapiyalyq-emdik mәnge ie bolady (Mariya Stepanenko deytin kommentator jazghanday, «Dimash – dýniyedegi eng qauipsiz әri әsem daua-dәri»). Sodan da búl әnderdi nonstoppen ghana tyndaysyn, tamaghyna óksik tyghylyp, kózindi jas kerneydi, jan-dýniyeng dirdektep otyryp, osynday daryndy bergen qazaq halqynyng ókili ekendigindi maqtanyshpen sezinesin, osynday úldy qiyndyqpen dýniyege әkelip, qiyndyqpen ósirip, qiyndyqpen tәrbie bergen ata-әjesine, әke-sheshesine ishtey alghys aitasyn. Sol sezimderdi bastan keshu ýshin kýnige әlem boyynsha myndaghan adam Dimash әnderin tyndaydy, Dimashtyng әnderimen jatady, Dimashtyng әnderimen oyanady, myndaghan shaqyrymdardy artqa tastap, jol azabyn kórip, tapqan-tayanghanyn júmsap artynyp-tartynyp konsertterine keledi, Rinat joldas!

Keledi de, Dimash әnning shyghynyna shyqqanda bir sәt iguana siyaqty moyyndaryn iyqtaryna tyghyp qatyp qalady, múnyng ózi muzykadaghy ýilesimdilik organizmning vibrasiyalarymen ýndes bolyp keletindigin, biz shynghyru, or, «kriyk» dep jýrgen shynyldy shyrqau dybystar adamnyng miynyng birinshi signaldyq jýiesining tereng qabattaryna baryp týsetinin, sóitip әlgi shynyltyr, shynyldaq dybystar adam janynyng shynghyrularyna ainalatynyn kórsetedi. Demek, Dimashtyng fanattary atanyp jýrgen myn-myndaghan jýregi sezimdi adamdar әlgindey «shynghyrulardy» ansap kýtedi jәne sol bir sәtter jandy oryndaularda ghana bolady dep bilip, әnshige prerecord qoldanbaudy talap retinde qoyyp ta otyr. Álgindey «shynghyrulardyn» muzyka teoriyasyndaghy atauy – dolphin jәne sonday stilide әn aitatyndardy әlemdik muzyka mamandary men talghampaz qauym our dolphin dep qatty qúrmetteydi. Osy orayda Shjezana Rugani esimdi sheteldik jeli paydalanushy Dimashtyng «Úmytylmas kýn» әnin tyndap, bylaysha qayran qalady: «Yes 0,5 sec C8 and then 4,5 sec D8 (with the vibrato!) !!! Amazing! Dimash is our dolphin!»

Nemese ystambúldyq muzyka mamany Sorina Kryangening myna bir pikiri: «Shyntuaytynda Dimash qúbylysy bizge shynghyru (shiqyldau) men әn aitudyng aiyrmashylyghyn kórsetip beruimen baghaly. Býginde әlemde keybir notalardy aluda Dimashpen tenesetin birqatar әnshiler bar, biraq olar biyik, shyrqau notalardy zorlanyp, shynghyryp alady. Dimash bolsa shynghyrmaydy: ol әlgindey notalardy ghajayyp vibratomen shygharady. Múnyng ózi dybystyn, jiyilikting jәne dauys kýshining ýsh qaytara modulyasiyagha týsuinen qúralghan airyqsha bir qúbylys». Dimashtyng biyik registrli kuliminasiyalary osynysymen kóne zamandardyng tylsymyna — dýnie jaratylyp, su aqqandaghy alghashqy qauym adamdarynyng ainalany janghyryqtyryp salatyn janayqaylaryn eske salady. Býginde tanymal әn salasynda ýzdikter kóshin bastap túrghan amerikandyq «qara» vokaldyng da negizi osynday spirittik stili, onda tipti spirittik mәner negizinde shouting deytin arnayy oryndau stiyli qalyptasqan (aghylsh. shouting — shynghyru). Osy amerikandyq uorkshout-stilide Robert Charliz, Areta Frankliyn, Djordjiya Braun qúsap әn aitu — әrqanday әnshining armany. Baghzyda Afrika men Euraziya qúrlyqtary Pangeya deytin birtútas kontiynent bolyp túrghan, sol zamannan beri tenizding tereninde búiyqqan arhaik oryndaushylyq dәstýr saghaty soqqanda qúdaydyng qúdiretimen Dimash bolyp tebirense ózi bilsin. Osy pikirge úiysaq, Dimashtyng biyik registrli oryndau stiyli qazaq dәstýrli әnshileri arqyly bizge kelip jetken, tarihy túrghydan obektivti alghysharttary bar baghzy mәner boluy mýmkin. Olay bolsa biz Dimashtyng búl kýnde mamandar atyn san-saqqa jýgirtip otyrghan әn aitu stiylinen әri qoyghanda әlemning jartysynyn, beri qoyghanda qazaqtyng muzykasynda klassikanyng «qozghaluyn» yaghny Batys pen Shyghystyng kórkemdik jetistikterining últtyq jәne zamanauy estetikalyq tәjiriybemen sintezdeluin kórer edik. «Klassikalyq krossover» dep jýrgenimiz de osy boluy kerek. Býginde mamandar Dimash ónerin sózsiz osy klassikal krossoverge, onyng ishindegi operapop baghytyna jatqyzyp jýr. Al әnshining ózining aituynsha, ol neoklassika stiylinde shyrqaydy. Demek, Batys-Shyghys-últtyq óner deytin oshaqtyng ýsh búty. Olay bolsa әlemdik muzyka óneri, sonyng ishinde estrada janry den qoyyp otyrghan búl baghytty Dimashqa ústanba deu, tek sahnagha shapan kiyip shyghyp, dombyramen әn sala ber degen talap býgingi zaman ynghayymen eseptespeu, yaghny anahronizm bolyp shyghar edi. Álemning ónersýier qauymy әlgindey sintez ónerdi dittep otyrghanyna qaramastan Dimash «Tendesi joq, shoqtyghy biyik qazaq әnderin әlemge tanytsam» degen bala kýngi armanyna oray qay jerde jýrsin әiteuir qazaq әnin, qazaq muzykasyn estirtip qalugha tyrysady, tipti «Múrnyng barda bir sinbir» degendey, 2018 jyly Londonda DQ degen atpen ótken jeke konsertining repertuarynyng jartysynan kóbin qazaqsha әnderge, kýilerge, kompozisiyalargha qúryp jiberdi. Osy túrghydan kelgende Rinattyng «Dimash qazaqsha әn aitpaydy» degen kinәlau sózi eshbir qisyngha kelmeytin, ómirlik faktilerge qighash orynsyz kinәrattau.

(Jalghasy bar)

Maqsat Tәj-Múrat

Abai.kz