Býginde әlemdik dәrejedegi alghashqy qazaq әnshisi atanyp jýrgen Dimash Qúdaybergenning halyqaralyq dengeyge kóterilgenine eki jyldan artyq uaqyt ótse de, ol turaly aqyn Onaygýl Túrjanovanyng kitapshasynan basqa terennen quzaghan tiyanaqty dýniye, tipti Qazaqstan kóleminde muzykatanushylyq maqala jazyla qoyghan joq. Esseist jazushy Maqsat Tәj-Múrat osy olqylyqtyng ornyn toltyru maqsatynda «Dimash. Kogda jajdut krika» atty kitap jazyp bitirdi. Biz oqyrman nazaryna sol kitaptyng qazaq tiline audarylghan «Jer әlemdi sharlaghan qazaq әni» deytin tarauyn úsynudy jalghastyramyz. 

(Jalghasy. Basy myna siltemelerde: «Baghy barmen talaspa», Teniz týpten tebirenedi, Dimashtyng dauysy jәne әlemning 47 elindegi beytanys tanystar).

Keninen oraghanda, biz Dimashtyng konserttik baghdarlamalaryndaghy últtyq kontentti esepshotqa salyp qaghudan búryn yaky onyng qazaqsha әn aitqanyn sýiinshiley bergennen góri Dimash fenomeni qoghamymyzgha az ghana uaqytta qanday mulitiplikasiyalyq tiyimdilik berdi degen mәseleni kóbirek nazarda ústauymyz kerek.

Birinshiden, Dimash qazaq qoghamdyq pikirine konvergenttilikti, qazaq tyndarmandaryna fan-mәdeniyetti, fandreyzingti әkeldi. Shyn mәnisinde, qazaq jastary Singer-den bermengi uaqytta kommunikativtik qúraldar men arnalardy kompiuter jýiesine kiriktirudi, mulitiymediyalyq tarih jasaudy kәdimgidey ýirenip qaldy, fan-qoghamdastyq qúru arqyly búrynghy passiv tútynushydan aktiv qatysushylargha ainaldy. Múnyng ekeui de obektivti týrde bizdegi ózge estradalyq oryndaushylargha, sonyng ishinde toy әnshilerine de oy týsirmey túra almaydy. Ýshinshiden, Dimashtyng jeke basynyng sapalyq qasiyetteri, ýlken-kishini birdey ózine qúrmet etkizetin degdarlyghy ata-analar óz balalaryna ónege etip úsynar etnopedagogtik etolon-ýlgige, al ene kýtken, ata kýtken aq kelin — anasy, asqar tauday әkesi, ainalasyna núr shashqan atasy men әjesi eresekter ýshin ýlgili qazaq otbasynyng mysalyna ainaldy. Sonymen birge júrtshylyq búl kýnde úmytylugha ainalghan qazaqtyng «atalyq» dәstýrimen — ejelgi ýlken nuklearlyq otbasynda balanyng ýlkenin keyin ózi әuletting ýlkenine ainalghanda sol әulettegi dәstýrdi jalghastyruy ýshin atasy men әjesining bauyryna salatyn әdemi saltpen qayta tabysqanday boldy. Múnday otbasynda últtyq, otanshyldyq sezim kýshti bolatynyn, enbekqorlyq, iba-inabat, ynsap kategoriya dәrejesine kóteriletinin, al onymen bekemdelgen berik, yntymaqty ýi-ishi ómirding qanday qiynshylyqtaryna da birlese tótep beretinin jәne әdette balanyng balausa armanyna onymen birge senip qiyalyn úshtap, sol armangha birlesip qol jetkizetinin andap, ishtey qazyqbau shaldy (әsirese my qyrtystarynda qalayda otbasylyq ómirding bazalyq sәtteri túratyn әiel adamdar). Ómirlik kredosy ózderi aitatyn: «Halyq sening týrindi tandamaydy, izgi jannyng bәrine teng qaraydy, talantpyn dep halyqty aldamasan, halyq seni eshqashan aldamaydy» degen naqylmen tújyrylatyn ata-ananyng aqylyn alghan song da Dimashtyng býginde osynshalyq dәrejege jetip, kópting batasyna ie bolyp otyrghanyn, al bataly erding arymaytynyn, sebebi myndardyn, milliondardyng qatelesui mýmkin emes ekendigin kóbimiz aghatsyz týisinip otyramyz. 2018 jylghy qazan aiynda Internette dýnie jýzi boyynsha Dimashtyng 7 million fanaty bar degen aqparat boldy, alayda Qytaydyng Gina Weibo әleumettik jelisinde ghana әnshining 10 mln-nan asa fany tirkelgenin, oghan Dimash talantyn qúrmetteushilerdi әnderin údayy tandaytyndardy qosqanda jalpy әlemning 47 elinde әnshining 147 fan-kluby qúrylghanyn eskergende, Dimash ónerine ynta qoishylardyng jalpy sany shamamen 100 mln-gha juyqtap qaldy deuge auyz barady. Qalay bolghanda da osy orayda myna bir faktini oraghytyp kete almaymyz: 2017 jylghy qantar — 2018 jylghy qyrkýiek aralyghynda jogharydaghy Welbo jelisinde Dimash әnderi boyynsha qaralym sany 10 mlrd 96 mln-gha jetken, biletinderding aituynsha, múnday jaghday Jer planetasynda birinshi ret bolyp otyr. Sonday-aq әlemdik muzyka tarihynda әnin enbektegen baladan enkeygen kәrige deyin birdey tandaytyn әnshi óte siyrek kezdesedi, al Dimashtyng auditoriyasy teledidar aldynda oghan qosylyp beltingpen «shyrqaytyn» tórt-bes jasar balalardan bastap jasy toqsannan asqan agha úrpaqty qamtidy (onyng eng kekse fanaty Fransiyada әnshining fan-klubyn qúrghan 97 jastaghy Jorjetta Rekko bolyp snalady). 2017 jylghy tamyzda Almatyda ótken «Gәkku» muzyka festivaline hedlayner retinde qatysqan Dimashty tyndaugha qalanyng Astana alanyna 150 mynday adam jinaldy. Búl — elimiz ýshin rekordtyq kórsetkish. Salystyru ýshin aita keteyik: qatelespesek, búghan deyin muzykalyq shougha eng kóp adamnyng qatysu faktisi 1970-jyldardyng basynda Braziliyanyng 190 myng oryndy «Marakana» stadionynda ótken ataqty Pol Makkartniyding konsertinde tirkelgen bolatyn. Yaghny búl — Dimash bir kezdegi «Bitlz» tәrizdi qysqa merzim ishinde myndaghan, milliondaghan jandy joghalugha, óshuge ainalghan muzykalyq talghamymen qayta tabystyryp otyr degen sóz. Keninen alghanda, osynyng ózi dimashtyq «aghartu arqyly tәrbiyeleu» baghdarlamasynyn, dәlirek aitqanda muzykalyq aghartushylyq baghytynyng bir ghana bóligi deu jón. Búl jerdegi gәp zamanauy ónerding kýndelikti ómirde jetpey jatatyn estetikalyq rahattanudyng ornyn toltyratyn kompensatorlyq atqarymynda ghana emes, talgham qalyptastyratyn, ómir shyndyghyn әsemdik zandary negizinde tuyndatatyn estetikalyq atqarymynda. Muzykalyq ómirding qaltarys-qúpiyalarynan beyhabar kópshilikting Dimash shygharmashylyghyn qadaghalay izerleu barysynda birte-birte әnning shygharyluynan bastap týsirilimine deyingi muzykalyq kókiynәgha tartylyp, vokaldyq sauatyn asha bastaghandary anyq. Shyntuaytynda Dimash búqaranyng sapaly, ruhany maghynaly әnderge yqylasyn oyatyp qana qoymay, ózining operapop stiylimen, yaghny «demokratiyalyq» tәsilimen kópshilikting klassikalyq muzykagha degen yntasyn arttyra bastady. Reseylik estradany ghana maldanyp jýrgen júrt Dimash arqyly әlemde Pugachyovalardan da basqa ghajayyp muzyka oshaqtary bar ekendigin, maqtauly Batystyng muzyka óneri danghyrlaq bezekteme pop-әnderden yaky Maykl Djeksonnan ghana túrmaytynyn, onda Freddy Merkiuri, Laniyeli Richi, Lara Fabian, Lemarshali, Bruno Mars, Balavuan, Djessy Djey siyaqty tamasha oryndaushylar bar ekendigin, adamzattyng besten bir bóligi túratyn memleketti aitpaghanda odan da zor, tóltuma Aziya muzykasy bar ekendigin tandana otyryp janalyq týrinde ashty. Shyntuaytynda Dimashty últtyq dәstýrli әn ónerin jalghastyrushy deu jón. Ol bizdegi «popsa» kezenine nýkte qoyyp, әn aitu ónerine yrghaq, әsemdik, ýilesimdilik damytu arqyly romantik әnshiler dәuirin bastap berip otyr, yaghny bir esepten onyng búl baghyty últtyq әn mәdeniyetin jana jaghdayda jalghastyrghan retro baghyt. Eng bastysy, Dimash kópshilikting ózi ókili bolyp tabylatyn halyqtyng mәdedeniyeti men ónerine jana túrghydan kóz tastauyna múryndyq bolyp otyr. Biraq әnshining aghartushylyq josyghynyng búl qyry, basty qyry tughan halqynyng ruhany mәdeniyetin qúr nasihattap qana qoymay, ony adamdardyng ruhany mәdeniyetining negizinde jatqan gumanitarlyq bilim ayasyna engize biluimen qúndy. Dimash әnderining airyqsha stilistikalyq qúrylymynyng negizinde kýrdeli ómir mәseleleri jayly filosofiyalyq tolghau intonasiyaly bayandaulardyn, tútas alghanda qazaqtyng әn mәdeniyetining josyghy jatqany, әsirese onyng shygharmashylyghynyng qolqa-jýregindey improvizasiyalar (bir әndi әr oryndaghan sayyn ózgertip, qúbylta oryndau, ishte qúlta qaldyrmay, aqtaryla aitatyn empatiya, dolente taza qazaq әnshileri men jyrshylaryna tәn creativ emosionalidyq oryndaushylyq tiypinen bastau alatyny, múnyng bәri oghan ananyng sýtimen, atanyng kýshimen berilgen últtyq әn mәdeniyetinin, últtyq epik bilimning kodtary ekeni talas tughyzbaydy. Bir kommentator jazghanday, Dimashtyng dauysynyng asyl qúpiyasy onyng qazaq ekendiginde, al qazaq últynyng dýniyedegi qany súryptalghan taza da tekti últ ekendiginde. Búdan da terendep aitsaq, shyntuaytynda, Dimash — últtyq dәstýrli әn ónerin jana jaghdayda odan әri jalghastyrushy. Ol bizdegi jasandy «popsa» kezenine nýkte qoyyp, estrada janryna ózgeshe yrghaq, kýshti, joghary dybystar, әsemdik ýilesimdilik beru arqyly sahnagha búrynghy romantik әnshiler dәstýrin qayta әkelip otyr. Búghan qosa әndi ózi shygharyp, muzykalyq aspapta ózi oinap, ózi shyrqaytyn ónerding sinkrettik ýlgisin janghyrtuda. Yaghny Dimashtyng sony últtyq operapop baghytyn jana deuden búryn eng aldymen retro baghyt dese layyq. Sóitip «Vokal — ótken shaqtaghy etistik» deytin metafora Dimash shygharmashylyghyna ózek bolyp tartylghan.

Sonymen birge Dimashta elge gumanitarlyq bilim beru isinde muzykany sóz ónerimen úshtastyru talaby bayqalady. Jas әnshi, әdebiyetshining úly býginde muzykany HHI ghasyrdaghy negizgi tútynu nysany retinde ónerding ózge týrlerinin, sonyng ishinde poeziyanyng aldyna shygharyp jiberu aghattyq ekenin týisigimen sezinetin tәrizdi. Osy orayda әnshining beynerolikterde Abay men Múqaghaly ólenderin mәnerlep oquy nazar audararlyq. «Týie ýstinde tórt auyz óleni bar» múqym qazaqtan búl ekeuining bólektep alynuy tegin bolmasa kerek. Aldymen jas әnshi ýshin Abay beynesi Ybyraymen birge qazaqta alghash aghartushylyq negizin qalauymen tartymdy bolmaq. Sonan song Abay poeziyasynda búrynghy qazaq ólenin janarta otyryp qazaq shyndyghyn aitu, yaghny ruh syny birinshi orynda túr. Dәl sol siyaqty halyq ýshin Múqaghalidyng da orny alabóten. 1960-70-shi jyldary qazaq әn óneri Ábilahat Espaev, Sydyq Múhamedjanov, Dýngenbay Botpaev siyaqty asa daryndy kompozitorlardyng esimderimen aishyqtaldy, sóitse de el әlige deyin osylardyng ishinen Shәmshining atyn auyzynan tastamaydy. Osy kezendegi poeziyamyzda aqiyq aqyndar shoghyry odan da kóp, dese de halyq aldymen Múqaghaly ólenderin qúmarta oqyp, tyndaydy. Múndaghy gәp búl eki túlghanyng óz ómir taqyretterin sol kezdegi ýstem kózqarastar talabyna layyqtap qúrghysy kelmegen kýreskerlik tabandylyghynda, azamattyq qyjylynda jatyr ma deymiz. Dimash osy formuladan, yaghny ónerde de, ómirde de ar aldyndaghy adaldyqty saqtau taqyretinen óz qoltanbasyna tәn qúpiyany izdeytin tәrizdi jәne Allagha shýkir, búl jaghynan әl-әzir ózi týisigimen tapqan sol nәrsesinen tana qoyghan joq. Ertay Ashyqbaev jazghanday, «Kýpi kiygen qazaqtyng qara ólenin shekpen jauyp ózine qaytaru» baqyty óz túsyndaghy kóp talantty aqyndardyng arasynan Múqaghaligha ghana búiyrsa, әnshiler arasynan Dimashqa búiyryp túr desek asyra aitu bola qoyar ma eken?! Dimashqa degen býkilhalyqtyng mahabbattyng eleuli bir sebebi osynda ma deymiz. Jogharyda aittyq qoy, ol oryndaghan qazaqsha әnderdi shotqa qaghyp, esep-qisabyn shygharu ónimsiz tәsil dep, sóitse de kóldi kólge qossang da kózderine kórinbeytin sholaq belsendi bazbireulerge tanyq bolsyn dep aitayyq, Dimash — ýidegi ýlken anasy, altyn qúrsaq kishi anasynyng eteginen qaghyp alghanda alaqanyna qazaqsha óleng aityp «ingәlap» týsken bala, al bertinirek repertuaryn europalyq, reseylik operalargha emes, Estay shygharghan «Húsniy-Horlan», Ýlebay әnshi Mariyam Jagorqyzyna shygharyp bergen «Dudaray», Aqan seri aitqan «Qaratorghay», Kenen shyrqaghan «Oyjaylau», Halyq әnderi «Bir bala», «Yapuray», «Ayqarakóz», «Daydidau» (aleksikalyq atyna qaraghanda әueni halyqtiki, sózi Maghjandiki boluy mýmkin), Abaydyng «Jelsiz týnde jaryq ai» әnderine qúraghan. Sonymen qatar onyng repertuarynan әkesi, tamasha kompozitor Qanat Aytpaevtyng әnderi, keyingi melodiyashy kompozitorlarymyz Isa Bayzaqovtyng «Jeldirmesi», Seydolla Bәiterekovting alghash estradamyzdyng primadonnasy Roza Rymbaeva oryndaghan «Áliya», Kenes Dýisekeevting «Qaraghym-ay», Úlyqpan Joldasovtyng «Qazaqstan», Múhtar Shahanovtyng «Tughan kýn keshinde», Qaldybek Qúrmanәlinning «Kirmeshi jii týsime», Teliman Ermaghambetovting Semey poligony taqyrybyna arnalghan «Qaldaybek qasireti» tәrizdi әnder mol oryn alghan. Búl әnderdi Dimash bozbala kezinen aita bastaghan jәne sol shaqta-aq talant týisigimen últtyq muzykalyq landshaft boyaularyn dәl týisinip, halyqtyng әleumettik ómirining san qyrly renkterin orta septimadaghy qazaqy qonyr dauyspen qatar ýlken oktavadaghy – soli notasyna jetetin joghary registrli dybystarmen de bere bastaydy. On tórt jasta әlgindey notagha jetu fenomen bolyp sanalady. Sonymen birge jas әnshi bir kezde Qúrmanghazy kýilerining europalyq orkestrge súranghany siyaqty, «Húsniy-Horlanday» arioza әnnin, «Jelsiz týnde...» tәrizdi romans әnning klassikal krossoverge súranyp túrghan tabighatyn dóp basady. Múnyng ózi Dimash qazirgi mikstik әn aitu stiylining negizin osydan on jyl búryn jәne basqa emes, qazaq muzykasy, qazaq әnderi negizinde qalyptastyra bastaghanyn kórsetedi jәne jap-jas әnshining búl qadamy últtyq әdebiyettin, beyneleu ónerining realistik dәstýrdi modernizmmen, postmodernizmmen kýsheytken algha jylju baghytymen bir izdi basatyndyghy әdemi tandandyrady. Degenmen búl gibridtik baghyt aldynghy ekeuin qazaq әnin býginde Dimash kóterip otyrghan dengeyge jetkize almady, al endi bar ma, dәl osyny, әlgi joghary dengeyge shygharudy qylqanday jigit jalghyz ózi ainaldyrghan eki jylda jasap shyqty. Dәlel, kerek pe, minekeyiniz jәne qazaqtyng emes, «Qaraghym-ay» әnin kózinen jas tamshylap otyryp tyndaytyn amerikan Patris Grulion sekildi jýzdegen, myndaghan sheteldik tyndaushylardyng ortaq pikiri:

Evgeniya Maestro: «Gde-to ya prochitala, chto slushaya etu prekrasnui pesnu «Qaraghym-ay», kajdyy «slyshiyt» svoiy istorii. Tak y esti. Segodnya ya – o svoyom «Qaraghym-ay» (beyneblogerding roliygindegi babldan);

Elivira Ashkrumova: «... Organizm moy toje stranno reagiruet na etu samui moi lubimui pesnu («Qaraghym-ay»), fizicheskoe izmenyaet himii. Ocheni-ocheni, tak, chto pugalasi ponachalu... Peves delitsya nastoliko intimno lichnym...»

Liza B: «Pesnya «Qaraghym-ay» beredit dushu. Kto teryal rodnyh plachet, potomu chto skoliko by ne proshlo vremeni, toska ne pokidaet. Y horosh, chto esti takaya pesnya, kotoraya napominaet nam o gluboko lichnom y dorogom».

Elena Tihonova: «Segodnya moemu pape ispolnilosi by 90 let. Ego uje davno net s nami, no poka dlitsya eta pesnya, on zdesi. Slovno Dimash obespechil kanal svyazy s tonkim mirom. Spasibo Provodniku».

Elena Shumkova: «Moya vnuchka 1,5 goda postoyanno prosit odnu y tu je pesnu – «Qaraghym-ay», ona pod neyo tansuet, a mama, – ey 78, – poprosila na telefon ey zakachati pesny Dimasha y postaviti na rington».

Mine, solay. «Qaraghym-ay» býginde san týrli últ ókilderining sanasyndaghy jiyntyq beynege – amaligamagha ainalghan. Bizde «Mening әkem – eng jaqsy adam», «Qyzyma», «Aq botam», «Áke-ana» syqyldy kez-kelgen qazaqty jylata alata әnder az emes qoy, desek te dәl Dimashtyng oryndauyndaghy «Qaraghym-ay» ghana qazaqsha dym týsinbeytin barlyq últty birdey jylatady. Búl qúbylystyng syry Dimash әnderi qay tilde shyrqalsa da ózining taza verbalidyq (mәtindik) sipatynan asyp ketetindiginde, dúrysy, әlgi sipattyng әuenge jiksiz jymdasyp, bite qaynauynda, muzykalyq, syrttay tútas, ishtey verbalidi taram-taram mәn-maghynagha tarmaqtalyp ketuinde me deymiz. Ádette «sózi joq, tek emosiya» dep jatatynymyz da osy boluy kerek. Birqatar tyndaushylardyng búl dauysty joghary men tómendi, arsy men kýrsini baylanystyrushy múharrap yaky mәlәik perishtelerding әuezine úqsastyratyny da sodan shyghar. Múndaghy múharrapty batystyq tyndaushylar qonyr әuezdi tómengi maqpal notalarmen shendestiretin dәneker arhangel ýni desek, mәlaik ýni joghary kerneuli әuezben jogharydan uahy jetkizushi angelge kelinkireydi. Reseylik beynebloger Zilkov siyaqty mamandar «perishte dauysty» anyqtaytyn eshbir ólsheu joq, múnyng bәri esi ketken fanattardyng әserleui ghana» dese, Ryan Wilde: «Golos Dimasha ne angeliskiy (kak by ne vopily shizanutye fanaty), a vpolne chelovecheskiy y dovolino rasprastranyonnogo tembra. No kak on im polizuetsya – eto prosto fantastika!» dep jazady. Solay-aq bolsyn deyik, múnyng barlyghyn jas әnshining óz dauysyn sanaly týrde bes jasynan tynymsyz jattyghular arqyly ýnemi jetildirui, shynyqtyruy arqyly jetken jetistigine balayyq, biraq Dimashtyng finalda shyghangha bet alghanda ózin ózi úmytyp, tipti essizdenetindigin jәne dauysynyng muzyka aspaby ýnine úlasyp, yaghny basqa ólshemge auysa bastaytynyn nemen týsindiruge bolady? Múnyng syryn jogharydaghy reseylik blogerler de, tipti olardyng kókesindey mamandar týsindirip bere almay otyr, tipti Aptalik siyaqty muzykasauatty blogerler osy orayda ony «adam sanasy jete almaytyn magiya, tylsym» dep tauyp, muzykalyq kauchtarmen tym әuestenuding qajetsizdigin eskeredi. Osy pikirdi әnshining jogharydaghy myndaghan fanattary da qoldaydy. Bir nazar audaratyn jaghday, Dimashty adam keypinde jýrgen perishte, biraq múny onyng ózi de bilmeydi dep senetin búl top týgel – tolayym metafizikalyq qabaty kýshti ózge nanymdardy ústanatyndar, soghan oray olar Dimashty talay zamannan beri bos túrghan hauariylik (apostoldyq) keuekti toltyru ýshin arnayy dagha-messiyamen jiberilgen erekshe túlgha retinde qabyldaudan da ket әri emes. Álemning týkpir-týkpirinde túratyn myndaghan jannyng bir mezette «dýniyege әlemdik Dimashty syilaghan shaghyn halyqtyn» tiline, mәdeniyetine, túrmysyna qúmarta qaluynyng tereng qoynauynda sonday bir messiyalyq, metafizikalyq kónil-kýy jatuy әbden mýmkin. Qalay bolghanda da búl sanattaghy adamdardyng qazaq eline degen ynta-yqylasy zamanauy mәdeniyetterge qyzyghushylyq tanytyp, til ýirenip jýretin әdettegi second public-ten («ekinshi júrt») basqasharaq qalyp tanytady. Jәne olardyng qatarynda kenes túsynda tuysqan respublikalardan shyqqan әnshilerge jogharydan pandana kóz tastaugha ýirenip qalghan orys últynyn, slavyan halyqtarynyng ókilderi de az emes. Tútas alghanda osy qalyng fanattar armiyasynyng kýsh saluymen әlem elderinde qazaq tilin ýirenetin «Dimash» klubtary ashylyp jatyr, Qytay, AQSh, Týrkiya siyaqty elderde Dimash oryndaytyn qazaqsha әnder sol memleketterding tilderine audaryluda. Sochiyde túratyn Rostislav Sviridov siyaqty keybir blogerler óz kommentterin qazaq tilinde jaza bastady. Osy Rostislav jәne últy portugal әnshi qyz Lara Oleyho «Úmytylmas kýn» әnin taza qazaqsha aitady. Dombyra Dy fanattarynyng әues kóretin aspabyna ainaldy, ony ýirenushilerding qatary kýrt artty. Sheteldikterding qay-qaysysy da qazaq әuenderining qúlaqqa jaghymdy tiyetin erekshe әuezdiligin, ýirenuge óte ynghayly ekendigin aitady. Mysaly, beynereaksiya jasaushy Smylyface esimdi amerikan әiel Dimash aitatyn «Kórkemim» әnin karaokemen qazaqsha mýltiksiz derlik shyrqasa, Dimashtyng Euraziyalyq fan-klubynyng bir top mýshesi Dimash qatysqan «Jyl әni – 2018» telebaghdarlamasy qarsanynda Reseyding týkpir-týkpirinen Mәskeuge jinalyp, Qyzyl alanda bәri qosylyp «Mahabbat ber maghan, taghdyr» әnin әp-әdemi etip aityp shyqty. Ukrainalyq Elena Bardus qúrbysynyng tughan kýninde Dnepr jaghasynda qazaq muzykasyna biylegenderin jazady jәne Dimash aitatyn «Jelsiz týnde jaryq aidy» tynday kelip: «Vsyo-taki, nastoliko krasivyy kazahskiy yazyk – jila ya sebe, jila y ne podozrevala, chto kogda-nibudi vlublusi po ushi» dep, ózine-ózi tanqalady, al Elena LimonQ bolsa: «IYz-za Dimasha vesi mir uznal pro Kazahstan, chto esti takaya strana. Ya uje otdelinye slova po-kazahsky zapomnila: keremet y rahmet ulken», – dep maqtanady. Irina Svetlaya: «Ya ukrainka, y dlya menya Dimash otkryl okno v mir pod nazvaniyem KAZAHSTAN! Kak kruto, chto v sovremennom beshennom miyre vy berejyote tradisiy predkov». Planeta Zemlch: «Uslyshav Dimash, ya toje zainteresovalasi kazahskim iskusstvom, chitai, slushai, smotru. Ocheni blizko stala chuvstvovati kazahov». Grigoriy: «Kajdyy raz lovlu sebya na tom, chto absolutno ne znau etot yazyk, no podpevau kak na svoyom rodnom. Bravo, Dimash!». Elena Antipova: «Skoro kazahskiy yazyk stanet internasionalinym blagodarya Dimasha. Vesi mir podpevaet emu. Vot na praktiyke chto mojet sdelati dlya mira y vzaimoponimaniya odin edinstvennyy chelovek». Alla Bazarevich: «Ya vrach y na dannyy moment v komandirovke v ocheni jarkoy strane. Moya mechta – eto Kazahstan. Dimash perevernul moy miyr!» Angelina Karakeyan: «V etot deni ya slyshala y viydela vsyo v jivui – «Greshnuu strasti». Do etogo ya ne znala kto eto, no kogda on vyshel y nachal peti, prosto ofiygela, bylo ocheni kruto y ya vlubilasi v ego golos. Prishla domoy y vsyo vremya govorila, chto mne nujno v Kazahstan...». Marina Motygina: «Gde je ya byla do sih por, kak ya takoe propustila? Eto chto-to bespodobnoe! U menya net slov – plachu, emosiy perepolnyayt! Tak hochu v Kazahstan na ekskursii, jali, tugo so sredstvami, no mechtati ne perestanu. Kazahiy-talantisha, samoe priyatnoe otkrytie nashego vremeni! (Ayta keteyik, songhy kezde Qazaqstangha Dimash elin kóru ýshin arnayy at basyn búratyndar sany kóbeydi: tanymdyq jәne medisinalyq turizm maqsatyndaghy, -iyә, dәl solay, «doktor Diydin» psihoterapiyasyn izdep keletinder de bar, - búl saparlardyng bir ereksheligi ol tabighatty mausymdyq jaghdaylaryna qaramaydy, yaghny jyl on eki ay tolastamaydy, soghan oray «Qazaqturizm» últtyq kompaniyasy «Dimashtyng tughan jeri» sekildi arnauly jobalardy qolgha alyp otyr).

Tútas alghanda Dimash mysalynda әlem halyqtarynyng sanasynda «qazaqtar – dýnie jýzindegi eng әnshi halyqtardyng biri» degen týsinik qalyptasyp keledi. Aleksandr Sorokin deytin jeli paydalanushy osy orayda Dimash pen Álisher Kәrimovtyng oryndauyndaghy «Ayqarakózdi» tynday kep: «U kazahov voobshe golosa obaldennye! Ocheni krasivo!» dep ishegin tartsa, taghy bir yutubershi Elena Vyatushka reseylik vokal pedagogy Veronika Vorshipting Dimash pen Darigha Nazarbaevanyng vokalyn taldaghan beyneroliygin kórgennen keyin: «Prosto bojestvenno! Kazahstan, raskroyte sekret: u vas shkola takaya vysokaya ily genetika?» degen súraq qoyady. Garnet Garnet yutubtan Ramazan Stamghaziyevting oryndauyndaghy «Darigha dәurendi» estip: «Vot nashla eshyo odnogo ispolniytelya y pesnu, - dep quanady, — y vsyo blagodarya nashey zvyozdochke, uje mojno skazati, zvezde mirovogo masshtaba Dimashu Kudaybergenovu. Eto on zastavil nas obratiti vnimanie iymenno na kazahskie pesni. Ogromnaya emu blagodarnosti». Birqatar kommentter aqtaulyq әnshi bala Núrmúhamed Jaqypqa baylanysty aitylghan. Mysaly, Alena Cotovceva: «Kak je bogata talantamy Kazahstan! Kakie pevsy! Kakie deti! Odno voshiysheniye! Mechtaiy pobyvati v etoy udiviytelinoy strane!». Gulnara Rafikova: «Posle Dimasha stala interesovatisya kazahskim ispolniytelyami. Y sluchayno natknulasi na trio Made in Kazahstan. Velikolepno, slov net! Kak sovsem po inomu zvuchit dombra!.. snachala zalipla na Dimashe – teperi y oni. Dochka smeyotsya, govoriyt: «Takoe vpechatleniye, chto jiyvyom v Kazahstane – s utra do vechera kazahskie pesny y zvuchit dombra». Govoru: «Priuchai vnukov k prekrasnomu iskusstvu». Yuliya Nazarova: «Kazahi, kakie je vy talantlivye, krasivye y svetlye ludi! Znakomlusi s kulituroy Kazahstana, y ya prosto v vostorge ot vas! Esly na kazahskoy zemle rojdaytsya takie unikalinye talanty, znachit eta zemlya lubima Bogom...». Linara Krylova: «Kazahi, ne perestai vamy udivlyatisya».

Eng sonynda ortaq tújyrym: «Kazahy v liyse Dimasha obedinyat miyr».

Bәri de Allanyng qúzyrynda, qalay bolaryn uaqyt tóreshi kórsetedi, jogharydaghy oi-pikirlerdi týiindey kele әzirge aitarymyz: shynynda da jan sany elu myngha jetpeytin Forrel araldary ózderin futbolymen әlemge tanytqany siyaqty arnayy memlekettik baghdarlama jasap, qolda bar resurstardy bir nýktege júmyldyru arqyly on segiz million halqy bar Qazaqstannyng ózining muzykasymen, vokal ónerimen ghana dýnie jýzine tanyluyna qazirding ózinde mýmkindik bar. Bir ghana shartpen – últtyq negizdegi zamanauy ónerdi damyta otyryp. «Qazaqtyng talanty qazaqtyng әninde ghana barynsha jarqyray ashylady» – belgili muzyka mamany Oliga Donskaya ózining bir taldau habaryn Dimashqa baghyttaghan osynday aqyl-kenesimen ayaqtaghan edi. Ánshining ózge fanattary da osyny aityp otyr jәne olardyng ortaq týiini boyynsha Dimashty Dimash qylyp túrghan onyng tәnining de, janynyng da, ruhynyng da qazaqtyghy: «Dimash, peves s dushoy, odetoy v lubovi, stal nosiytelem kazahskogo duha», «Dimash – zvezda kazahskogo iskusstva mirovogo urovnya»; «Uvajai Dimasha za to, chto on tak lubit svoi rodinu Kazahstan!»; «Dimash za svoi korotkui jizni vozvysil Kazahstan do nebes, ne prosya nichego».

Ózge júrttyng auzynan shyqqan salmaghy qorghasynday songhy bir auyz sóz jýrekti eriksiz ysytady: qylqanday jap-jas jigit enbegining óteuine eshtene súramastan elin sonday dengeyge kóterip otyr, sender, qazaqtar, osyny әbden eskerinder, óz halqynyng qoldauy Dimash ýshin airyqsha manyzdy degen maghynaly astar jatyr búl sóz saptaularda. Al biz bolsaq «IYe, Dimash negizinde ataqqa layyq, bizde qanday ataqtar bar edi, ózi... «enbek sinirgen qayratker» me edi?!» dep mingirleymiz. Esinizge sala keteyik, Rinat joldas, kezinde Kýlәsh Bayseyitova KSRO Halyq artiysi ataghyn aty dandy Nejdanova, Barsovalarmen birge osy Dimashtyng jasynda – dәl 24 jasynda alghan.

Búl ataqty, búl danqty Kýlәsh býgingi Dimash siyaqty abyroymen alyp jýre aldy, sonyng ózinde apamyzdy óner ainalasynda bolmay túrmaytyn kóre almaushylyq aqyry 45 jasynda mәngilikke syndyryp tyndy, endi biz sony taghy qaytalauymyz kerek pe?! Tarihtan sabaq alyp, qorytyndy shygharmasaq, ishi tar qyzyl qyzghanyshtyng órisin der kezinde kesip, әdildikting iyghyn ósirip otyrmasaq, onda tarihty zerttep keregi ne?! Menen basqa adamdar nege jaq ashpaydy?! Álde әdiletting atasy óldi degendi estip pe edik?!

Joq, talant — qúnarly topyraq qana. Topyraq ózdiginen ónim bermeydi, oghan dәn sebu, ony kýtip, baptau kerek. Osy qiyndyqty Rinat, sen bilmegeninmen, býginde sizder oryndy-orynsyz jamanday beretin kenestik jýie jaqsy bilgen. Óner óbekpen ósedi, biraq búl jerde bir eskeretin nәrse, ókimetting qamqorlyghynan búryn talant býkil halyqtyng sýiispenshiligi týrindegi óbegimen ónip-kókteydi jәne biylikting halyqtyq talantqa әlgindey býkilhalyqtyq yqylas dýmpuimen nazar audaryp jatatyny yaky keyde talanttyng óz elinen tysqary jerde aldymen baghalanatyny da sodan. Kýlәsh mysalynda solay bolghan, Dimashtyng shygharmashylyghynda da osy jaghday qaytalanyp otyr, tek búl jolghy masshtab әldeqayda auqymdy — әlemdik dengey. Kýlәsh óz ónerimen kenestik etnikalyq qauymdastyqty bekemdeuge ýles qossa, Dimash óz ónerimen әlemning jýzi basqa jýregi bir, tili basqa tilegi bir, moyny ozyq, talgham-túshymy joghary bóligin qauymdastyryp otyr. Shyn mәninde dýnie jýzi degenimiz aghylshyn auyly , nemese alyp bir fan-klub qana eken. «Men qazaqstandyqtar әlemge Dimash qanshalyqty yqpal jasap otyrghanyn týsinse deymin. Ol jynysyna, dinine, sayasatyna, jasyna, mәrtebesine qaramastan ómir sýru josyny әrqily mәdeniyetterdi biriktirude. Biz bәrimiz aghayyndy kisilerdey tuys bolyp kettik. Sebebi biz barlyghymyz bir jas adamdy jәne onyng dauysyn bir kisidey jaqsy kóremiz», — dep aghynan jarylady osy orayda Qazaqstangha sonau AQSh-tyng Arizona shtatynan sýiikti әnshisin kórmekke arnayy kelgen Patris Grulion. Dimashtyng óneri múnymen shektelmeydi, onyng praktikalyq paydalylyghy Rinat Zayytovty jaqtaushylar әnshige qoyyp otyrghan qatang talaptyng biri - «ónerindi aldymen eline, halqyna arna, elding mýddesine qyzmet etkiz», deytin talapqa dәl keledi, sebebi, Dimash óneri el auqymynda alghanda ishtegi bazbir tarapty ashyndyruymen de, endi bir jaqty qamshylauymen de, bireulerdi óz kýshine sendire aluymen de baghaly. Ánshi sol arqyly tetkip túrghan bógetting arnasyn ashyp jibermegenimen, ondaghy jana óner tolqyndaryna belgili bir dәrejede serpin bergeni, eng aldymen qazaq qoghamyndaghy ydyratqy kýshterdi bәsendetip, úiytqy kýshterdi bekemdey týskeni anyq. Ol әkelgen jana lep, jana tynys Qazaqstannyng birtútas mәdeny kenistigining etnikalyq sanaluandyghyn búrynghydan da bederley týsti, eldegi etnikalyq toptasugha eleuli ýles qosa bastady. óitkeni ony respublikada túratyn barlyq etnostar men diasporalardyng ókilderi jәne eng manyzdysy, «naghyz» qazaqtar da, «shala» qazaqtar da, «ada» qazaqtar da birdey jaqsy kóredi. Búlardyng qay-qaysysy da Dimashtyng jetistigine ózderining tittey de bolsa ýles qosyp otyrghandaryna maqtanady, mysaly, Waldemar Schleidowes pafos aralastyryp, biraq shyn jýrekten: «Gorjusi vsegda tem, chto rodilsya v Kazahstane! A s teh por, kak uslyshal «nashego Soloviya», gorjusi eshyo bolishe!» dep mәlimdese, Mariya Avgust «Qaraghym-ay» әninen alghan әserin bólise kelip: «Moya lubimaya pesnya na kazahskom, kogda ustai, slushai Dimasha, y iymenno eta pesnya pomogaet bolishe vsego. Kazahskiy yazyk znay s detstva, vyrosla v aule»,- deydi. Calina G: «Ya nikogda ne slushala pesny na kazahskom yazyke, hotya jivu v Kazahstane, no Dimash, ispolnyaya pesny na rodnom yazyke, nevolino zastavlyaet v nih projivati, propustiti cherez sebya y vlublyatisya v kazahskie pesni! Kakie ony dushevnye, iskrenniye! Spasibo, Dimash!». Bizding «shala» qandastar da olardan qalyspaydy, mәselen, Saule Nikolaeva esimdi jeli paydalanushy: «Nadryvy ego pesen: kak ston moego naroda...» dep jýregi qars aiyrylsa, Dimashtyng eng belsendi fandarynyng biri Galina Mamahanova: «Posle takoy muzyky chuvstvuy sebya zanovo rodivshimsya naturalinym kazahom. Kakoy zaryad nebyvaloy energiiy!» - degen joldarmen qúlaghy ashylyp, bir jasap qalghanyn jetkizipti. «Lichnaya missiya Dimasha - poznakomiti kulituru rodnogo naroda vsemu miru» deytin In Short pikirin de osy qatargha qosugha bolar. Al, «Vklad Dimasha v izucheniy kazahskogo yazyka vo vsyom miyre prevzoshyol vse ojidaniya. Dimash - eto sila. Nikto ne smog, a on smog», - dep keletin baghalaudyng iyesi, sóz synayyna qaraghanda, atasy basqa halyqtar ýirenip jatqan ana tilin qaqpaytynyna ólerdey úyalghan «ada» qazaghymyz tәrizdi.

Osylaysha qoghamda býginde tarih enshisine ótip ketken bir sayasy partiyanyng slogany bolghan «Birgemiz. Berik irgemiz» deytin qanatty sóz bir әnshining mysalynda ómir shyndyghyna ainala bastaghanday. Onyng shygharmashylyghy qoghamymyzdaghy, әsirese tituldy últtyng óz ishindegi yntymaqtasu prosesine septesip, qandastarymyzdyng ózara jaqyndasuyn shapshandata bastaghan da edi. Elimizde bir ghana - birtútas, bólinbeytin halyqqa tiyesili ýlken qazaq mәdeniyeti bar ekenin, taghdyryndaghy san qily kezenderge qaramastan ol mәdeniyetting әli de bolsa óz kýshinde túrghanyn, osy órede bir-birimizdi patriotshyldyghyng jetispeydi yaky «mәmbetsin» dep kinәlau әste abyroy әpermeytinin eskertip túrghanday edi. Dýniyede taza óner, shygharmashylyq óner, jekening óneri jәne halyqtyq óner týrleri bolatynyn, songhy óner týri elge, Otangha qyzmet etuden túratynyn sezdirgendey-tin. Aytsan, qyzdyrmanyng qyzyl sózi siyaqty estiledi, biraq ynghayly sol, jalpy Dimash óz intuisiyasymen tarihy qazaq ziyalylarynyng últtyq tiypi retinde qalyptasyp, jay әnshi emes, azamattyq ajary aiqyn ónerpaz týrinde kórine bastaghan siyaqty. Ol tughan mәdeniyetti óz jerinde úlyqtay bergennen góri syrt elderde kóbirek jәne pәrmendi nasihattau paydalyraq bolatynyn, Imanghaly Tasmaghambetov aitqanday, «әlemdik mәdeniyetke qaray biz ózimiz aldymen qadam basuymyz qajet» ekenin bala da dana jýregimen nәzik týsinetindey. Tynyq múhittaghy alaqanday atolldardy izdep tapqan mazasyz әlem jer aumaghy jaghynan alghashqy on elding qataryna kiretin, Europanyng jartysynday eldi әlige deyin jete tany almay otyrghany ótirik emes qoy. Olar izdemese, kelmese, biz ózimiz barayyq, ózimiz izdeteyik jәne osy jolda dәstýrli ónerimiz ben zamanauy tanymal muzykanyng sintezine qol jetkizip qana qoymay, qazirgi zamandyq ónerge kerek shygharmashylyq iydeyalardyng jәne jana múra jasaudyng ýlgi-órnegi, qaynar kózi retinde tóltuma ónerdi translyasiyalaudyng jana tehnologiyalaryn izdep tauyp, taldap jasau arqyly ózimizge nazar tikteteyik. Batysqa kózsiz elikteu biz jýretin jol emes, sebebi býkil dýniyeni órkeniyet deytin atpen basyp alghan euroamerikandyq búqaralyq mәdeniyetti bәribir jene de almaysyn, quyp jetip, basyp oza da almaysyn. Batys bizge erkindik sezimin әkeldi, al búghan jauap retinde ózindik jana sapalyq qasiyetti - qazaq bolyp qalu qasiyetin úsynu jón. Jahandanudyng jýlik arbasynan últtyq qúndylyqtardyng arqasynda ghana sypyrylyp týsip qalmaysyn. Sonyng ishinde Dimash ózining býkil shygharmashylyghymen últtyq til әrqanday mәdeniyettin, ónerding kóptegen týrlerining altyn qazyghy ekendigine, onyng ýstine asa bay ainalayyn ana tilimiz asa kýrdeli úghymdar men beynelerdi, sezimnin, emosiyanyng eng nәzik renkterin beruge әbden qaumetti ekendigine bet núsqap túrghanday. HH ghasyrda alashshyl ziyalylarymyz óz tәjirbiyelerimen qazaq tilining ónge tilder men mәdeniyetter tughyzghan sózder men úghymdardy tól tabighatyn, tól damu zandylyqtaryn esh búzbastan joghary dәrejede ózine beyimdep ala biletinin kózapara anyq kórsetken-di, býginde jolsyz úmyt bolugha ainalghan sol tәjiriybe aragha ondaghan jyldar salyp, әlemning ekinshi bir búryshynda maghjandyq «Daydidau» bolyp mýldem basqa halyqtyng ókilderin alabóten ózgeshe kýige týsirude. Osy jәiitke baylanysty bir kommentatordyn: «Aydahardy jylatqan túnyq tilim!» dep jazghany bar-dy. Aytsa aitqanday, osy mysaldyng ózi-aq qazaq tili ony damytyp, memlekettik til retinde órisin keneytuge әbden layyqty til ekendigin, al kenirek alghanda qazaq tili – qazaq halqynyng taghdyry, qazaq halqynyng bolashaghy ekendigin aiqyn kórsetip berdi. Jәne búl Dimash ózining dara aqylymen, oy óresimen ghana jetken nәrse emes, aldymen qazaq halqynyng kópten bergi ansarly armany retinde jýzege asyrylghanyn aitu jón.

(Jalghasy bar)

Maqsat Tәj-Múrat

Abai.kz