بۇگىندە الەمدىك دارەجەدەگى العاشقى قازاق ءانشىسى اتانىپ جۇرگەن ديماش قۇدايبەرگەننىڭ حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەنىنە ەكى جىلدان ارتىق ۋاقىت وتسە دە، ول تۋرالى اقىن وڭايگۇل تۇرجانوۆانىڭ كىتاپشاسىنان باسقا تەرەڭنەن قۋزاعان تياناقتى دۇنيە، ءتىپتى قازاقستان كولەمىندە مۋزىكاتانۋشىلىق ماقالا جازىلا قويعان جوق. ەسسەيست جازۋشى ماقسات ءتاج-مۇرات وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىندا «ديماش. كوگدا جاجدۋت كريكا» اتتى كىتاپ جازىپ ءبىتىردى. ءبىز وقىرمان نازارىنا سول كىتاپتىڭ قازاق تىلىنە اۋدارىلعان «جەر الەمدى شارلاعان قازاق ءانى» دەيتىن تاراۋىن ۇسىنۋدى جالعاستىرامىز. 

(جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەلەردە: «باعى بارمەن تالاسپا», تەڭىز تۇپتەن تەبىرەنەدى، ديماشتىڭ داۋىسى جانە الەمنىڭ 47 ەلىندەگى بەيتانىس تانىستار).

كەڭىنەن وراعاندا، ءبىز ديماشتىڭ كونتسەرتتىك باعدارلامالارىنداعى ۇلتتىق كونتەنتتى ەسەپشوتقا سالىپ قاعۋدان بۇرىن ياكي ونىڭ قازاقشا ءان ايتقانىن سۇيىنشىلەي بەرگەننەن گورى ديماش فەنومەنى قوعامىمىزعا از عانا ۋاقىتتا قانداي مۋلتيپليكاتسيالىق تيىمدىلىك بەردى دەگەن ماسەلەنى كوبىرەك نازاردا ۇستاۋىمىز كەرەك.

بىرىنشىدەن، ديماش قازاق قوعامدىق پىكىرىنە كونۆەرگەنتتىلىكتى, قازاق تىڭدارماندارىنا فان-مادەنيەتتى، فاندرەيزينگتى اكەلدى. شىن مانىسىندە، قازاق جاستارى Singer-دەن بەرمەنگى ۋاقىتتا كوممۋنيكاتيۆتىك قۇرالدار مەن ارنالاردى كومپيۋتەر جۇيەسىنە كىرىكتىرۋدى، مۋلتيمەديالىق تاريح جاساۋدى كادىمگىدەي ۇيرەنىپ قالدى، فان-قوعامداستىق قۇرۋ ارقىلى بۇرىنعى پاسسيۆ تۇتىنۋشىدان اكتيۆ قاتىسۋشىلارعا اينالدى. مۇنىڭ ەكەۋى دە وبەكتيۆتى تۇردە بىزدەگى وزگە ەسترادالىق ورىنداۋشىلارعا، سونىڭ ىشىندە توي انشىلەرىنە دە وي تۇسىرمەي تۇرا المايدى. ۇشىنشىدەن، ديماشتىڭ جەكە باسىنىڭ ساپالىق قاسيەتتەرى، ۇلكەن-كىشىنى بىردەي وزىنە قۇرمەت ەتكىزەتىن دەگدارلىعى اتا-انالار ءوز بالالارىنا ونەگە ەتىپ ۇسىنار ەتنوپەداگوگتىك ەتولون-ۇلگىگە، ال ەنە كۇتكەن، اتا كۇتكەن اق كەلىن — اناسى، اسقار تاۋداي اكەسى، اينالاسىنا نۇر شاشقان اتاسى مەن اجەسى ەرەسەكتەر ءۇشىن ۇلگىلى قازاق وتباسىنىڭ مىسالىنا اينالدى. سونىمەن بىرگە جۇرتشىلىق بۇل كۇندە ۇمىتىلۋعا اينالعان قازاقتىڭ «اتالىق» داستۇرىمەن — ەجەلگى ۇلكەن نۋكلەارلىق وتباسىندا بالانىڭ ۇلكەنىن كەيىن ءوزى اۋلەتتىڭ ۇلكەنىنە اينالعاندا سول اۋلەتتەگى ءداستۇردى جالعاستىرۋى ءۇشىن اتاسى مەن اجەسىنىڭ باۋىرىنا سالاتىن ادەمى سالتپەن قايتا تابىسقانداي بولدى. مۇنداي وتباسىندا ۇلتتىق، وتانشىلدىق سەزىم كۇشتى بولاتىنىن، ەڭبەكقورلىق، يبا-ينابات، ىنساپ كاتەگوريا دارەجەسىنە كوتەرىلەتىنىن، ال ونىمەن بەكەمدەلگەن بەرىك، ىنتىماقتى ءۇي-ءىشى ءومىردىڭ قانداي قيىنشىلىقتارىنا دا بىرلەسە توتەپ بەرەتىنىن جانە ادەتتە بالانىڭ بالاۋسا ارمانىنا ونىمەن بىرگە سەنىپ قيالىن ۇشتاپ، سول ارمانعا بىرلەسىپ قول جەتكىزەتىنىن اڭداپ، ىشتەي قازىقباۋ شالدى (اسىرەسە مي قىرتىستارىندا قالايدا وتباسىلىق ءومىردىڭ بازالىق ساتتەرى تۇراتىن ايەل ادامدار). ومىرلىك كرەدوسى وزدەرى ايتاتىن: «حالىق سەنىڭ ءتۇرىڭدى تاڭدامايدى، ىزگى جاننىڭ بارىنە تەڭ قارايدى، تالانتپىن دەپ حالىقتى الداماساڭ، حالىق سەنى ەشقاشان الدامايدى» دەگەن ناقىلمەن تۇجىرىلاتىن اتا-انانىڭ اقىلىن العان سوڭ دا ديماشتىڭ بۇگىندە وسىنشالىق دارەجەگە جەتىپ، كوپتىڭ باتاسىنا يە بولىپ وتىرعانىن، ال باتالى ەردىڭ ارىمايتىنىن، سەبەبى مىڭداردىڭ، ميلليونداردىڭ قاتەلەسۋى مۇمكىن ەمەس ەكەندىگىن كوبىمىز اعاتسىز ءتۇيسىنىپ وتىرامىز. 2018 جىلعى قازان ايىندا ينتەرنەتتە دۇنيە ءجۇزى بويىنشا ديماشتىڭ 7 ميلليون فاناتى بار دەگەن اقپارات بولدى، الايدا قىتايدىڭ Gina Weibo الەۋمەتتىك جەلىسىندە عانا ءانشىنىڭ 10 ملن-نان اسا فانى تىركەلگەنىن، وعان ديماش تالانتىن قۇرمەتتەۋشىلەردى اندەرىن ۇدايى تاڭدايتىنداردى قوسقاندا جالپى الەمنىڭ 47 ەلىندە ءانشىنىڭ 147 فان-كلۋبى قۇرىلعانىن ەسكەرگەندە، ديماش ونەرىنە ىنتا قويۋشىلاردىڭ جالپى سانى شامامەن 100 ملن-عا جۋىقتاپ قالدى دەۋگە اۋىز بارادى. قالاي بولعاندا دا وسى ورايدا مىنا ءبىر فاكتىنى وراعىتىپ كەتە المايمىز: 2017 جىلعى قاڭتار — 2018 جىلعى قىركۇيەك ارالىعىندا جوعارىداعى Welbo جەلىسىندە ديماش اندەرى بويىنشا قارالىم سانى 10 ملرد 96 ملن-عا جەتكەن، بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا، مۇنداي جاعداي جەر پلانەتاسىندا ءبىرىنشى رەت بولىپ وتىر. سونداي-اق الەمدىك مۋزىكا تاريحىندا ءانىن ەڭبەكتەگەن بالادان ەڭكەيگەن كارىگە دەيىن بىردەي تاڭدايتىن ءانشى وتە سيرەك كەزدەسەدى، ال ديماشتىڭ اۋديتورياسى تەلەديدار الدىندا وعان قوسىلىپ بەلتينگپەن «شىرقايتىن» ءتورت-بەس جاسار بالالاردان باستاپ جاسى توقساننان اسقان اعا ۇرپاقتى قامتيدى (ونىڭ ەڭ كەكسە فاناتى فرانتسيادا ءانشىنىڭ فان-كلۋبىن قۇرعان 97 جاستاعى جورجەتتا رەككو بولىپ سنالادى). 2017 جىلعى تامىزدا الماتىدا وتكەن «گاككۋ» مۋزىكا فەستيۆالىنە حەدلاينەر رەتىندە قاتىسقان ديماشتى تىڭداۋعا قالانىڭ استانا الاڭىنا 150 مىڭداي ادام جينالدى. بۇل — ەلىمىز ءۇشىن رەكوردتىق كورسەتكىش. سالىستىرۋ ءۇشىن ايتا كەتەيىك: قاتەلەسپەسەك، بۇعان دەيىن مۋزىكالىق شوۋعا ەڭ كوپ ادامنىڭ قاتىسۋ فاكتىسى 1970-جىلداردىڭ باسىندا برازيليانىڭ 190 مىڭ ورىندى «ماراكانا» ستاديونىندا وتكەن اتاقتى پول ماككارتنيدىڭ كونتسەرتىندە تىركەلگەن بولاتىن. ياعني بۇل — ديماش ءبىر كەزدەگى «بيتلز» ءتارىزدى قىسقا مەرزىم ىشىندە مىڭداعان، ميلليونداعان جاندى جوعالۋعا، وشۋگە اينالعان مۋزىكالىق تالعامىمەن قايتا تابىستىرىپ وتىر دەگەن ءسوز. كەڭىنەن العاندا، وسىنىڭ ءوزى ديماشتىق «اعارتۋ ارقىلى تاربيەلەۋ» باعدارلاماسىنىڭ، دالىرەك ايتقاندا مۋزىكالىق اعارتۋشىلىق باعىتىنىڭ ءبىر عانا بولىگى دەۋ ءجون. بۇل جەردەگى گاپ زاماناۋي ونەردىڭ كۇندەلىكتى ومىردە جەتپەي جاتاتىن ەستەتيكالىق راحاتتانۋدىڭ ورنىن تولتىراتىن كومپەنساتورلىق اتقارىمىندا عانا ەمەس، تالعام قالىپتاستىراتىن، ءومىر شىندىعىن اسەمدىك زاڭدارى نەگىزىندە تۋىنداتاتىن ەستەتيكالىق اتقارىمىندا. مۋزىكالىق ءومىردىڭ قالتارىس-قۇپيالارىنان بەيحابار كوپشىلىكتىڭ ديماش شىعارماشىلىعىن قاداعالاي ىزەرلەۋ بارىسىندا بىرتە-بىرتە ءاننىڭ شىعارىلۋىنان باستاپ تۇسىرىلىمىنە دەيىنگى مۋزىكالىق كوكيناعا تارتىلىپ، ۆوكالدىق ساۋاتىن اشا باستاعاندارى انىق. شىنتۋايتىندا ديماش بۇقارانىڭ ساپالى، رۋحاني ماعىنالى اندەرگە ىقىلاسىن وياتىپ قانا قويماي، ءوزىنىڭ وپەراپوپ ستيلىمەن، ياعني «دەموكراتيالىق» تاسىلىمەن كوپشىلىكتىڭ كلاسسيكالىق مۋزىكاعا دەگەن ىنتاسىن ارتتىرا باستادى. رەسەيلىك ەسترادانى عانا مالدانىپ جۇرگەن جۇرت ديماش ارقىلى الەمدە پۋگاچيوۆالاردان دا باسقا عاجايىپ مۋزىكا وشاقتارى بار ەكەندىگىن، ماقتاۋلى باتىستىڭ مۋزىكا ونەرى داڭعىرلاق بەزەكتەمە پوپ-اندەردەن ياكي مايكل دجەكسوننان عانا تۇرمايتىنىن، وندا فرەددي مەركيۋري، لانيەل ريچي، لارا فابيان، لەمارشال، برۋنو مارس، بالاۆۋان، دجەسسي دجەي سياقتى تاماشا ورىنداۋشىلار بار ەكەندىگىن، ادامزاتتىڭ بەستەن ءبىر بولىگى تۇراتىن مەملەكەتتى ايتپاعاندا ودان دا زور، ءتولتۋما ازيا مۋزىكاسى بار ەكەندىگىن تاڭدانا وتىرىپ جاڭالىق تۇرىندە اشتى. شىنتۋايتىندا ديماشتى ۇلتتىق ءداستۇرلى ءان ونەرىن جالعاستىرۋشى دەۋ ءجون. ول بىزدەگى «پوپسا» كەزەڭىنە نۇكتە قويىپ، ءان ايتۋ ونەرىنە ىرعاق، اسەمدىك، ۇيلەسىمدىلىك دامىتۋ ارقىلى رومانتيك انشىلەر ءداۋىرىن باستاپ بەرىپ وتىر، ياعني ءبىر ەسەپتەن ونىڭ بۇل باعىتى ۇلتتىق ءان مادەنيەتىن جاڭا جاعدايدا جالعاستىرعان رەترو باعىت. ەڭ باستىسى، ديماش كوپشىلىكتىڭ ءوزى وكىلى بولىپ تابىلاتىن حالىقتىڭ مادەدەنيەتى مەن ونەرىنە جاڭا تۇرعىدان كوز تاستاۋىنا مۇرىندىق بولىپ وتىر. بىراق ءانشىنىڭ اعارتۋشىلىق جوسىعىنىڭ بۇل قىرى، باستى قىرى تۋعان حالقىنىڭ رۋحاني مادەنيەتىن قۇر ناسيحاتتاپ قانا قويماي، ونى ادامداردىڭ رۋحاني مادەنيەتىنىڭ نەگىزىندە جاتقان گۋمانيتارلىق ءبىلىم اياسىنا ەنگىزە بىلۋىمەن قۇندى. ديماش اندەرىنىڭ ايرىقشا ستيليستيكالىق قۇرىلىمىنىڭ نەگىزىندە كۇردەلى ءومىر ماسەلەلەرى جايلى فيلوسوفيالىق تولعاۋ ينتوناتسيالى بايانداۋلاردىڭ، تۇتاس العاندا قازاقتىڭ ءان مادەنيەتىنىڭ جوسىعى جاتقانى، اسىرەسە ونىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ قولقا-جۇرەگىندەي يمپروۆيزاتسيالار ء(بىر ءاندى ءار ورىنداعان سايىن وزگەرتىپ، قۇبىلتا ورىنداۋ، ىشتە قۇلتا قالدىرماي، اقتارىلا ايتاتىن ەمپاتيا، دولەنتە تازا قازاق انشىلەرى مەن جىرشىلارىنا ءتان creativ ەموتسيونالدىق ورىنداۋشىلىق تيپىنەن باستاۋ الاتىنى، مۇنىڭ ءبارى وعان انانىڭ سۇتىمەن، اتانىڭ كۇشىمەن بەرىلگەن ۇلتتىق ءان مادەنيەتىنىڭ، ۇلتتىق ەپيك ءبىلىمنىڭ كودتارى ەكەنى تالاس تۋعىزبايدى. ءبىر كوممەنتاتور جازعانداي، ديماشتىڭ داۋىسىنىڭ اسىل قۇپياسى ونىڭ قازاق ەكەندىگىندە، ال قازاق ۇلتىنىڭ دۇنيەدەگى قانى سۇرىپتالعان تازا دا تەكتى ۇلت ەكەندىگىندە. بۇدان دا تەرەڭدەپ ايتساق، شىنتۋايتىندا، ديماش — ۇلتتىق ءداستۇرلى ءان ونەرىن جاڭا جاعدايدا ودان ءارى جالعاستىرۋشى. ول بىزدەگى جاساندى «پوپسا» كەزەڭىنە نۇكتە قويىپ، ەسترادا جانرىنا وزگەشە ىرعاق، كۇشتى، جوعارى دىبىستار، اسەمدىك ۇيلەسىمدىلىك بەرۋ ارقىلى ساحناعا بۇرىنعى رومانتيك انشىلەر ءداستۇرىن قايتا اكەلىپ وتىر. بۇعان قوسا ءاندى ءوزى شىعارىپ، مۋزىكالىق اسپاپتا ءوزى ويناپ، ءوزى شىرقايتىن ونەردىڭ سينكرەتتىك ۇلگىسىن جاڭعىرتۋدا. ياعني ديماشتىڭ سونى ۇلتتىق operapop باعىتىن جاڭا دەۋدەن بۇرىن ەڭ الدىمەن رەترو باعىت دەسە لايىق. ءسويتىپ «ۆوكال — وتكەن شاقتاعى ەتىستىك» دەيتىن مەتافورا ديماش شىعارماشىلىعىنا وزەك بولىپ تارتىلعان.

سونىمەن بىرگە ديماشتا ەلگە گۋمانيتارلىق ءبىلىم بەرۋ ىسىندە مۋزىكانى ءسوز ونەرىمەن ۇشتاستىرۋ تالابى بايقالادى. جاس ءانشى، ادەبيەتشىنىڭ ۇلى بۇگىندە مۋزىكانى ءححى عاسىرداعى نەگىزگى تۇتىنۋ نىسانى رەتىندە ونەردىڭ وزگە تۇرلەرىنىڭ، سونىڭ ىشىندە پوەزيانىڭ الدىنا شىعارىپ جىبەرۋ اعاتتىق ەكەنىن تۇيسىگىمەن سەزىنەتىن ءتارىزدى. وسى ورايدا ءانشىنىڭ بەينەروليكتەردە اباي مەن مۇقاعالي ولەڭدەرىن مانەرلەپ وقۋى نازار اۋدارارلىق. «تۇيە ۇستىندە ءتورت اۋىز ولەڭى بار» مۇقىم قازاقتان بۇل ەكەۋىنىڭ بولەكتەپ الىنۋى تەگىن بولماسا كەرەك. الدىمەن جاس ءانشى ءۇشىن اباي بەينەسى ىبىرايمەن بىرگە قازاقتا العاش اعارتۋشىلىق نەگىزىن قالاۋىمەن تارتىمدى بولماق. سونان سوڭ اباي پوەزياسىندا بۇرىنعى قازاق ولەڭىن جاڭارتا وتىرىپ قازاق شىندىعىن ايتۋ، ياعني رۋح سىنى ءبىرىنشى ورىندا تۇر. ءدال سول سياقتى حالىق ءۇشىن مۇقاعاليدىڭ دا ورنى الابوتەن. 1960-70-ءشى جىلدارى قازاق ءان ونەرى ءابىلاحات ەسپاەۆ، سىدىق مۇحامەدجانوۆ، دۇنگەنباي بوتپاەۆ سياقتى اسا دارىندى كومپوزيتورلاردىڭ ەسىمدەرىمەن ايشىقتالدى، سويتسە دە ەل الىگە دەيىن وسىلاردىڭ ىشىنەن ءشامشىنىڭ اتىن اۋىزىنان تاستامايدى. وسى كەزەڭدەگى پوەزيامىزدا اقيىق اقىندار شوعىرى ودان دا كوپ، دەسە دە حالىق الدىمەن مۇقاعالي ولەڭدەرىن قۇمارتا وقىپ، تىڭدايدى. مۇنداعى گاپ بۇل ەكى تۇلعانىڭ ءوز ءومىر تاقىرەتتەرىن سول كەزدەگى ۇستەم كوزقاراستار تالابىنا لايىقتاپ قۇرعىسى كەلمەگەن كۇرەسكەرلىك تاباندىلىعىندا، ازاماتتىق قىجىلىندا جاتىر ما دەيمىز. ديماش وسى فورمۋلادان، ياعني ونەردە دە، ومىردە دە ار الدىنداعى ادالدىقتى ساقتاۋ تاقىرەتىنەن ءوز قولتاڭباسىنا ءتان قۇپيانى ىزدەيتىن ءتارىزدى جانە اللاعا شۇكىر، بۇل جاعىنان ءال-ءازىر ءوزى تۇيسىگىمەن تاپقان سول نارسەسىنەن تانا قويعان جوق. ەرتاي اشىقباەۆ جازعانداي، «كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن شەكپەن جاۋىپ وزىنە قايتارۋ» باقىتى ءوز تۇسىنداعى كوپ تالانتتى اقىنداردىڭ اراسىنان مۇقاعاليعا عانا بۇيىرسا، انشىلەر اراسىنان ديماشقا بۇيىرىپ تۇر دەسەك اسىرا ايتۋ بولا قويار ما ەكەن؟! ديماشقا دەگەن بۇكىلحالىقتىڭ ماحابباتتىڭ ەلەۋلى ءبىر سەبەبى وسىندا ما دەيمىز. جوعارىدا ايتتىق قوي، ول ورىنداعان قازاقشا اندەردى شوتقا قاعىپ، ەسەپ-قيسابىن شىعارۋ ءونىمسىز ءتاسىل دەپ، سويتسە دە كولدى كولگە قوسساڭ دا كوزدەرىنە كورىنبەيتىن شولاق بەلسەندى بازبىرەۋلەرگە تانىق بولسىن دەپ ايتايىق، ديماش — ۇيدەگى ۇلكەن اناسى، التىن قۇرساق كىشى اناسىنىڭ ەتەگىنەن قاعىپ العاندا الاقانىنا قازاقشا ولەڭ ايتىپ «ىڭگالاپ» تۇسكەن بالا، ال بەرتىنىرەك رەپەرتۋارىن ەۋروپالىق، رەسەيلىك وپەرالارعا ەمەس، ەستاي شىعارعان «حۇسني-حورلان»، ۇلەباي ءانشى ماريام جاگورقىزىنا شىعارىپ بەرگەن «دۋداراي»، اقان سەرى ايتقان «قاراتورعاي»، كەنەن شىرقاعان «ويجايلاۋ»، حالىق اندەرى «ءبىر بالا»، «ياپۋراي»، «ايقاراكوز»، «دايديداۋ» (الەكسيكالىق اتىنا قاراعاندا اۋەنى حالىقتىكى، ءسوزى ماعجاندىكى بولۋى مۇمكىن), ابايدىڭ «جەلسىز تۇندە جارىق اي» اندەرىنە قۇراعان. سونىمەن قاتار ونىڭ رەپەرتۋارىنان اكەسى، تاماشا كومپوزيتور قانات ايتپاەۆتىڭ اندەرى، كەيىنگى مەلودياشى كومپوزيتورلارىمىز يسا بايزاقوۆتىڭ «جەلدىرمەسى»، سەيدوللا بايتەرەكوۆتىڭ العاش ەسترادامىزدىڭ پريمادونناسى روزا رىمباەۆا ورىنداعان «ءاليا»، كەڭەس دۇيسەكەەۆتىڭ «قاراعىم-اي»، ۇلىقپان جولداسوۆتىڭ «قازاقستان»، مۇحتار شاحانوۆتىڭ «تۋعان كۇن كەشىندە»، قالدىبەك قۇرماناليننىڭ «كىرمەشى ءجيى تۇسىمە»، تەلمان ەرماعامبەتوۆتىڭ سەمەي پوليگونى تاقىرىبىنا ارنالعان «قالدايبەك قاسىرەتى» ءتارىزدى اندەر مول ورىن العان. بۇل اندەردى ديماش بوزبالا كەزىنەن ايتا باستاعان جانە سول شاقتا-اق تالانت تۇيسىگىمەن ۇلتتىق مۋزىكالىق لاندشافت بوياۋلارىن ءدال ءتۇيسىنىپ، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك ءومىرىنىڭ سان قىرلى رەڭكتەرىن ورتا سەپتيماداعى قازاقى قوڭىر داۋىسپەن قاتار ۇلكەن وكتاۆاداعى – سول نوتاسىنا جەتەتىن جوعارى رەگيسترلى دىبىستارمەن دە بەرە باستايدى. ون ءتورت جاستا الگىندەي نوتاعا جەتۋ فەنومەن بولىپ سانالادى. سونىمەن بىرگە جاس ءانشى ءبىر كەزدە قۇرمانعازى كۇيلەرىنىڭ ەۋروپالىق وركەسترگە سۇرانعانى سياقتى، «حۇسني-حورلانداي» اريوزا ءاننىڭ، «جەلسىز تۇندە...» ءتارىزدى رومانس ءاننىڭ كلاسسيكال كروسسوۆەرگە سۇرانىپ تۇرعان تابيعاتىن ءدوپ باسادى. مۇنىڭ ءوزى ديماش قازىرگى ميكستىك ءان ايتۋ ءستيلىنىڭ نەگىزىن وسىدان ون جىل بۇرىن جانە باسقا ەمەس، قازاق مۋزىكاسى، قازاق اندەرى نەگىزىندە قالىپتاستىرا باستاعانىن كورسەتەدى جانە جاپ-جاس ءانشىنىڭ بۇل قادامى ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ، بەينەلەۋ ونەرىنىڭ رەاليستىك ءداستۇردى مودەرنيزممەن، پوستمودەرنيزممەن كۇشەيتكەن العا جىلجۋ باعىتىمەن ءبىر ءىزدى باساتىندىعى ادەمى تاڭداندىرادى. دەگەنمەن بۇل گيبريدتىك باعىت الدىڭعى ەكەۋىن قازاق ءانىن بۇگىندە ديماش كوتەرىپ وتىرعان دەڭگەيگە جەتكىزە المادى، ال ەندى بار ما، ءدال وسىنى، الگى جوعارى دەڭگەيگە شىعارۋدى قىلقانداي جىگىت جالعىز ءوزى اينالدىرعان ەكى جىلدا جاساپ شىقتى. دالەل، كەرەك پە، مىنەكەيىڭىز جانە قازاقتىڭ ەمەس، «قاراعىم-اي» ءانىن كوزىنەن جاس تامشىلاپ وتىرىپ تىڭدايتىن امەريكان پاتريس گرۋليون سەكىلدى جۇزدەگەن، مىڭداعان شەتەلدىك تىڭداۋشىلاردىڭ ورتاق پىكىرى:

ەۆگەنيا Maestro: «گدە-تو يا پروچيتالا، چتو سلۋشايا ەتۋ پرەكراسنۋيۋ پەسنيۋ «قاراعىم-اي»، كاجدىي «سلىشيت» سۆويۋ يستوريۋ. تاك ي ەست. سەگودنيا يا – و سۆويوم «قاراعىم-اي» (بەينەبلوگەردىڭ روليگىندەگى بابلدان);

ەلۆيرا اشكرۋموۆا: «... ورگانيزم موي توجە ستراننو رەاگيرۋەت نا ەتۋ سامۋيۋ مويۋ ليۋبيمۋيۋ پەسنيۋ («قاراعىم-اي»), فيزيچەسكوە يزمەنياەت حيميۋ. وچەن-وچەن، تاك، چتو پۋگالاس پوناچالۋ... پەۆەتس دەليتسيا ناستولكو ينتيمنو ليچنىم...»

Liza B: «پەسنيا «قاراعىم-اي» بەرەديت دۋشۋ. كتو تەريال رودنىح پلاچەت، پوتومۋ چتو سكولكو بى نە پروشلو ۆرەمەني، توسكا نە پوكيداەت. ي حوروش، چتو ەست تاكايا پەسنيا، كوتورايا ناپوميناەت نام و گلۋبوكو ليچنوم ي دوروگوم».

ەلەنا تيحونوۆا: «سەگودنيا موەمۋ پاپە يسپولنيلوس بى 90 لەت. ەگو ۋجە داۆنو نەت س نامي، نو پوكا دليتسيا ەتا پەسنيا، ون زدەس. سلوۆنو ديماش وبەسپەچيل كانال سۆيازي س تونكيم ميروم. سپاسيبو پروۆودنيكۋ».

ەلەنا شۋمكوۆا: «مويا ۆنۋچكا 1,5 گودا پوستوياننو پروسيت ودنۋ ي تۋ جە پەسنيۋ – «قاراعىم-اي»، ونا پود نەيو تانتسۋەت، ا ماما، – ەي 78, – پوپروسيلا نا تەلەفون ەي زاكاچات پەسني ديماشا ي پوستاۆيت نا رينگتون».

مىنە، سولاي. «قاراعىم-اي» بۇگىندە سان ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرىنىڭ ساناسىنداعى جيىنتىق بەينەگە – امالگاماعا اينالعان. بىزدە «مەنىڭ اكەم – ەڭ جاقسى ادام»، «قىزىما»، «اق بوتام»، «اكە-انا» سىقىلدى كەز-كەلگەن قازاقتى جىلاتا الاتا اندەر از ەمەس قوي، دەسەك تە ءدال ديماشتىڭ ورىنداۋىنداعى «قاراعىم-اي» عانا قازاقشا دىم تۇسىنبەيتىن بارلىق ۇلتتى بىردەي جىلاتادى. بۇل قۇبىلىستىڭ سىرى ديماش اندەرى قاي تىلدە شىرقالسا دا ءوزىنىڭ تازا ۆەربالدىق (ماتىندىك) سيپاتىنان اسىپ كەتەتىندىگىندە، دۇرىسى، الگى سيپاتتىڭ اۋەنگە جىكسىز جىمداسىپ، بىتە قايناۋىندا، مۋزىكالىق، سىرتتاي تۇتاس، ىشتەي ۆەربالدى تارام-تارام ءمان-ماعىناعا تارماقتالىپ كەتۋىندە مە دەيمىز. ادەتتە «ءسوزى جوق، تەك ەموتسيا» دەپ جاتاتىنىمىز دا وسى بولۋى كەرەك. بىرقاتار تىڭداۋشىلاردىڭ بۇل داۋىستى جوعارى مەن تومەندى، ارسى مەن كۇرسىنى بايلانىستىرۋشى مۇحارراپ ياكي مالايك پەرىشتەلەردىڭ اۋەزىنە ۇقساستىراتىنى دا سودان شىعار. مۇنداعى مۇحارراپتى باتىستىق تىڭداۋشىلار قوڭىر اۋەزدى تومەنگى ماقپال نوتالارمەن شەندەستىرەتىن دانەكەر ارحانگەل ءۇنى دەسەك، مالايك ءۇنى جوعارى كەرنەۋلى اۋەزبەن جوعارىدان ۋاحي جەتكىزۋشى انگەلگە كەلىڭكىرەيدى. رەسەيلىك بەينەبلوگەر زيلكوۆ سياقتى ماماندار «پەرىشتە داۋىستى» انىقتايتىن ەشبىر ولشەۋ جوق، مۇنىڭ ءبارى ەسى كەتكەن فاناتتاردىڭ اسەرلەۋى عانا» دەسە، Ryan Wilde: «گولوس ديماشا نە انگەلسكي (كاك بى نە ۆوپيلي شيزانۋتىە فاناتى), ا ۆپولنە چەلوۆەچەسكي ي دوۆولنو راسپراسترانيوننوگو تەمبرا. نو كاك ون يم پولزۋەتسيا – ەتو پروستو فانتاستيكا!» دەپ جازادى. سولاي-اق بولسىن دەيىك، مۇنىڭ بارلىعىن جاس ءانشىنىڭ ءوز داۋىسىن سانالى تۇردە بەس جاسىنان تىنىمسىز جاتتىعۋلار ارقىلى ۇنەمى جەتىلدىرۋى، شىنىقتىرۋى ارقىلى جەتكەن جەتىستىگىنە بالايىق، بىراق ديماشتىڭ فينالدا شىعانعا بەت العاندا ءوزىن ءوزى ۇمىتىپ، ءتىپتى ەسسىزدەنەتىندىگىن جانە داۋىسىنىڭ مۋزىكا اسپابى ۇنىنە ۇلاسىپ، ياعني باسقا ولشەمگە اۋىسا باستايتىنىن نەمەن تۇسىندىرۋگە بولادى؟ مۇنىڭ سىرىن جوعارىداعى رەسەيلىك بلوگەرلەر دە، ءتىپتى ولاردىڭ كوكەسىندەي ماماندار ءتۇسىندىرىپ بەرە الماي وتىر، ءتىپتى Aptalik سياقتى مۋزىكاساۋاتتى بلوگەرلەر وسى ورايدا ونى «ادام ساناسى جەتە المايتىن ماگيا، تىلسىم» دەپ تاۋىپ، مۋزىكالىق كاۋچتارمەن تىم اۋەستەنۋدىڭ قاجەتسىزدىگىن ەسكەرەدى. وسى پىكىردى ءانشىنىڭ جوعارىداعى مىڭداعان فاناتتارى دا قولدايدى. ءبىر نازار اۋداراتىن جاعداي، ديماشتى ادام كەيپىندە جۇرگەن پەرىشتە، بىراق مۇنى ونىڭ ءوزى دە بىلمەيدى دەپ سەنەتىن بۇل توپ تۇگەل – تولايىم مەتافيزيكالىق قاباتى كۇشتى وزگە نانىمداردى ۇستاناتىندار، سوعان وراي ولار ديماشتى تالاي زاماننان بەرى بوس تۇرعان حاۋاريلىك (اپوستولدىق) كەۋەكتى تولتىرۋ ءۇشىن ارنايى داعا-مەسسيامەن جىبەرىلگەن ەرەكشە تۇلعا رەتىندە قابىلداۋدان دا كەت ءارى ەمەس. الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە تۇراتىن مىڭداعان جاننىڭ ءبىر مەزەتتە «دۇنيەگە الەمدىك ديماشتى سىيلاعان شاعىن حالىقتىڭ» تىلىنە، مادەنيەتىنە، تۇرمىسىنا قۇمارتا قالۋىنىڭ تەرەڭ قويناۋىندا سونداي ءبىر مەسسيالىق، مەتافيزيكالىق كوڭىل-كۇي جاتۋى ابدەن مۇمكىن. قالاي بولعاندا دا بۇل ساناتتاعى ادامداردىڭ قازاق ەلىنە دەگەن ىنتا-ىقىلاسى زاماناۋي مادەنيەتتەرگە قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، ءتىل ۇيرەنىپ جۇرەتىن ادەتتەگى second public-تەن («ەكىنشى جۇرت») باسقاشاراق قالىپ تانىتادى. جانە ولاردىڭ قاتارىندا كەڭەس تۇسىندا تۋىسقان رەسپۋبليكالاردان شىققان انشىلەرگە جوعارىدان پاڭدانا كوز تاستاۋعا ۇيرەنىپ قالعان ورىس ۇلتىنىڭ، سلاۆيان حالىقتارىنىڭ وكىلدەرى دە از ەمەس. تۇتاس العاندا وسى قالىڭ فاناتتار ارمياسىنىڭ كۇش سالۋىمەن الەم ەلدەرىندە قازاق ءتىلىن ۇيرەنەتىن «ديماش» كلۋبتارى اشىلىپ جاتىر، قىتاي، اقش، تۇركيا سياقتى ەلدەردە ديماش ورىندايتىن قازاقشا اندەر سول مەملەكەتتەردىڭ تىلدەرىنە اۋدارىلۋدا. سوچيدە تۇراتىن روستيسلاۆ سۆيريدوۆ سياقتى كەيبىر بلوگەرلەر ءوز كوممەنتتەرىن قازاق تىلىندە جازا باستادى. وسى روستيسلاۆ جانە ۇلتى پورتۋگال ءانشى قىز لارا ولەيحو «ۇمىتىلماس كۇن» ءانىن تازا قازاقشا ايتادى. دومبىرا دي فاناتتارىنىڭ اۋەس كورەتىن اسپابىنا اينالدى، ونى ۇيرەنۋشىلەردىڭ قاتارى كۇرت ارتتى. شەتەلدىكتەردىڭ قاي-قايسىسى دا قازاق اۋەندەرىنىڭ قۇلاققا جاعىمدى تيەتىن ەرەكشە اۋەزدىلىگىن، ۇيرەنۋگە وتە ىڭعايلى ەكەندىگىن ايتادى. مىسالى، بەينەرەاكتسيا جاساۋشى Smylyface ەسىمدى امەريكان ايەل ديماش ايتاتىن «كوركەمىم» ءانىن كاراوكەمەن قازاقشا مۇلتىكسىز دەرلىك شىرقاسا، ديماشتىڭ ەۋرازيالىق فان-كلۋبىنىڭ ءبىر توپ مۇشەسى ديماش قاتىسقان «جىل ءانى – 2018» تەلەباعدارلاماسى قارساڭىندا رەسەيدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن ماسكەۋگە جينالىپ، قىزىل الاڭدا ءبارى قوسىلىپ «ماحاببات بەر ماعان، تاعدىر» ءانىن ءاپ-ادەمى ەتىپ ايتىپ شىقتى. ۋكراينالىق ەلەنا باردۋس قۇربىسىنىڭ تۋعان كۇنىندە دنەپر جاعاسىندا قازاق مۋزىكاسىنا بيلەگەندەرىن جازادى جانە ديماش ايتاتىن «جەلسىز تۇندە جارىق ايدى» تىڭداي كەلىپ: «ۆسيو-تاكي، ناستولكو كراسيۆىي كازاحسكي يازىك – جيلا يا سەبە، جيلا ي نە پودوزرەۆالا، چتو كوگدا-نيبۋد ۆليۋبليۋس پو ۋشي» دەپ، وزىنە-ءوزى تاڭقالادى، ال Elena LimonQ بولسا: «يز-زا ديماشا ۆەس مير ۋزنال پرو كازاحستان، چتو ەست تاكايا سترانا. يا ۋجە وتدەلنىە سلوۆا پو-كازاحسكي زاپومنيلا: كەرەمەت ي راحمەت ۋلكەن»، – دەپ ماقتانادى. يرينا سۆەتلايا: «يا ۋكراينكا، ي دليا مەنيا ديماش وتكرىل وكنو ۆ مير پود نازۆانيەم كازاحستان! كاك كرۋتو، چتو ۆ سوۆرەمەننوم بەشەننوم ميرە ۆى بەرەجيوتە تراديتسي پرەدكوۆ». Planeta Zemlچ: «ۋسلىشاۆ ديماش، يا توجە زاينتەرەسوۆالاس كازاحسكيم يسكۋسستۆوم، چيتايۋ، سلۋشايۋ، سموتريۋ. وچەن بليزكو ستالا چۋۆستۆوۆات كازاحوۆ». گريگوري: «كاجدىي راز لوۆليۋ سەبيا نا توم، چتو ابسوليۋتنو نە زنايۋ ەتوت يازىك، نو پودپەۆايۋ كاك نا سۆويوم رودنوم. براۆو، ديماش!». ەلەنا انتيپوۆا: «سكورو كازاحسكي يازىك ستانەت ينتەرناتسيونالنىم بلاگوداريا ديماشا. ۆەس مير پودپەۆاەت ەمۋ. ۆوت نا پراكتيكە چتو موجەت سدەلات دليا ميرا ي ۆزايموپونيمانيا ودين ەدينستۆەننىي چەلوۆەك». اللا بازارەۆيچ: «يا ۆراچ ي نا داننىي مومەنت ۆ كومانديروۆكە ۆ وچەن جاركوي سترانە. مويا مەچتا – ەتو كازاحستان. ديماش پەرەۆەرنۋل موي مير!» Angelina Karakeyan: «ۆ ەتوت دەن يا سلىشالا ي ۆيدەلا ۆسيو ۆ جيۆۋيۋ – «گرەشنيۋيۋ ستراست». دو ەتوگو يا نە زنالا كتو ەتو، نو كوگدا ون ۆىشەل ي ناچال پەت، پروستو وفيگەلا، بىلو وچەن كرۋتو ي يا ۆليۋبيلاس ۆ ەگو گولوس. پريشلا دوموي ي ۆسيو ۆرەميا گوۆوريلا، چتو منە نۋجنو ۆ كازاحستان...». مارينا موتىگينا: «گدە جە يا بىلا دو سيح پور، كاك يا تاكوە پروپۋستيلا؟ ەتو چتو-تو بەسپودوبنوە! ۋ مەنيا نەت سلوۆ – پلاچۋ، ەموتسي پەرەپولنيايۋت! تاك حوچۋ ۆ كازاحستان نا ەكسكۋرسيۋ، جال، تۋگو سو سرەدستۆامي، نو مەچتات نە پەرەستانۋ. كازاحي-تالانتيششا، ساموە پرياتنوە وتكرىتيە ناشەگو ۆرەمەني! (ايتا كەتەيىك، سوڭعى كەزدە قازاقستانعا ديماش ەلىن كورۋ ءۇشىن ارنايى ات باسىن بۇراتىندار سانى كوبەيدى: تانىمدىق جانە مەديتسينالىق تۋريزم ماقساتىنداعى، -ءيا، ءدال سولاي، «دوكتور ءديدىڭ» پسيحوتەراپياسىن ىزدەپ كەلەتىندەر دە بار، - بۇل ساپارلاردىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى ول تابيعاتتى ماۋسىمدىق جاعدايلارىنا قارامايدى، ياعني جىل ون ەكى اي تولاستامايدى، سوعان وراي «قازاقتۋريزم» ۇلتتىق كومپانياسى «ديماشتىڭ تۋعان جەرى» سەكىلدى ارناۋلى جوبالاردى قولعا الىپ وتىر).

تۇتاس العاندا ديماش مىسالىندا الەم حالىقتارىنىڭ ساناسىندا «قازاقتار – دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ءانشى حالىقتاردىڭ ءبىرى» دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسىپ كەلەدى. الەكساندر سوروكين دەيتىن جەلى پايدالانۋشى وسى ورايدا ديماش پەن الىشەر كارىموۆتىڭ ورىنداۋىنداعى «ايقاراكوزدى» تىڭداي كەپ: «ۋ كازاحوۆ ۆووبششە گولوسا وبالدەننىە! وچەن كراسيۆو!» دەپ ىشەگىن تارتسا، تاعى ءبىر يۋتۋبەرشى ەلەنا ۆياتۋشكا رەسەيلىك ۆوكال پەداگوگى ۆەرونيكا ءۆورشيپتىڭ ديماش پەن داريعا نازارباەۆانىڭ ۆوكالىن تالداعان بەينەروليگىن كورگەننەن كەيىن: «پروستو بوجەستۆەننو! كازاحستان، راسكرويتە سەكرەت: ۋ ۆاس شكولا تاكايا ۆىسوكايا يلي گەنەتيكا؟» دەگەن سۇراق قويادى. Garnet Garnet يۋتۋبتان رامازان ستامعازيەۆتىڭ ورىنداۋىنداعى «داريعا داۋرەندى» ەستىپ: «ۆوت ناشلا ەششيو ودنوگو يسپولنيتەليا ي پەسنيۋ، - دەپ قۋانادى، — ي ۆسيو بلاگوداريا ناشەي زۆيوزدوچكە، ۋجە موجنو سكازات، زۆەزدە ميروۆوگو ماسشتابا ديماشۋ كۋدايبەرگەنوۆۋ. ەتو ون زاستاۆيل ناس وبراتيت ۆنيمانيە يمەننو نا كازاحسكيە پەسني. وگرومنايا ەمۋ بلاگودارنوست». بىرقاتار كوممەنتتەر اقتاۋلىق ءانشى بالا نۇرمۇحامەد جاقىپقا بايلانىستى ايتىلعان. مىسالى، Alena Cotovceva: «كاك جە بوگاتا تالانتامي كازاحستان! كاكيە پەۆتسى! كاكيە دەتي! ودنو ۆوسحيششەنيە! مەچتايۋ پوبىۆات ۆ ەتوي ۋديۆيتەلنوي سترانە!». Gulnara Rafikova: «پوسلە ديماشا ستالا ينتەرەسوۆاتسيا كازاحسكيم يسپولنيتەليامي. ي سلۋچاينو ناتكنۋلاس نا تريو Made in Kazahstan. ۆەليكولەپنو، سلوۆ نەت! كاك سوۆسەم پو ينومۋ زۆۋچيت دومبرا!.. سناچالا زاليپلا نا ديماشە – تەپەر ي وني. دوچكا سمەيوتسيا، گوۆوريت: «تاكوە ۆپەچاتلەنيە، چتو جيۆيوم ۆ كازاحستانە – س ۋترا دو ۆەچەرا كازاحسكيە پەسني ي زۆۋچيت دومبرا». گوۆوريۋ: «پريۋچايۋ ۆنۋكوۆ ك پرەكراسنومۋ يسكۋسستۆۋ». يۋليا نازاروۆا: «كازاحي، كاكيە جە ۆى تالانتليۆىە، كراسيۆىە ي سۆەتلىە ليۋدي! زناكومليۋس س كۋلتۋروي كازاحستانا، ي يا پروستو ۆ ۆوستورگە وت ۆاس! ەسلي نا كازاحسكوي زەملە روجدايۋتسيا تاكيە ۋنيكالنىە تالانتى، زناچيت ەتا زەمليا ليۋبيما بوگوم...». لينارا كرىلوۆا: «كازاحي، نە پەرەستايۋ ۆامي ۋديۆلياتسيا».

ەڭ سوڭىندا ورتاق تۇجىرىم: «كازاحي ۆ ليتسە ديماشا وبەدينيات مير».

ءبارى دە اللانىڭ قۇزىرىندا، قالاي بولارىن ۋاقىت تورەشى كورسەتەدى، جوعارىداعى وي-پىكىرلەردى تۇيىندەي كەلە ازىرگە ايتارىمىز: شىنىندا دا جان سانى ەلۋ مىڭعا جەتپەيتىن فوررەل ارالدارى وزدەرىن فۋتبولىمەن الەمگە تانىتقانى سياقتى ارنايى مەملەكەتتىك باعدارلاما جاساپ، قولدا بار رەسۋرستاردى ءبىر نۇكتەگە جۇمىلدىرۋ ارقىلى ون سەگىز ميلليون حالقى بار قازاقستاننىڭ ءوزىنىڭ مۋزىكاسىمەن، ۆوكال ونەرىمەن عانا دۇنيە جۇزىنە تانىلۋىنا قازىردىڭ وزىندە مۇمكىندىك بار. ءبىر عانا شارتپەن – ۇلتتىق نەگىزدەگى زاماناۋي ونەردى دامىتا وتىرىپ. «قازاقتىڭ تالانتى قازاقتىڭ انىندە عانا بارىنشا جارقىراي اشىلادى» – بەلگىلى مۋزىكا مامانى ولگا دونسكايا ءوزىنىڭ ءبىر تالداۋ حابارىن ديماشقا باعىتتاعان وسىنداي اقىل-كەڭەسىمەن اياقتاعان ەدى. ءانشىنىڭ وزگە فاناتتارى دا وسىنى ايتىپ وتىر جانە ولاردىڭ ورتاق ءتۇيىنى بويىنشا ديماشتى ديماش قىلىپ تۇرعان ونىڭ ءتانىنىڭ دە، جانىنىڭ دا، رۋحىنىڭ دا قازاقتىعى: «ديماش، پەۆەتس س دۋشوي، ودەتوي ۆ ليۋبوۆ، ستال نوسيتەلەم كازاحسكوگو دۋحا»، «ديماش – زۆەزدا كازاحسكوگو يسكۋسستۆا ميروۆوگو ۋروۆنيا»; «ۋۆاجايۋ ديماشا زا تو، چتو ون تاك ليۋبيت سۆويۋ رودينۋ كازاحستان!»; «ديماش زا سۆويۋ كوروتكۋيۋ جيزن ۆوزۆىسيل كازاحستان دو نەبەس، نە پروسيا نيچەگو».

وزگە جۇرتتىڭ اۋزىنان شىققان سالماعى قورعاسىنداي سوڭعى ءبىر اۋىز ءسوز جۇرەكتى ەرىكسىز ىسىتادى: قىلقانداي جاپ-جاس جىگىت ەڭبەگىنىڭ وتەۋىنە ەشتەڭە سۇراماستان ەلىن سونداي دەڭگەيگە كوتەرىپ وتىر، سەندەر، قازاقتار، وسىنى ابدەن ەسكەرىڭدەر، ءوز حالقىنىڭ قولداۋى ديماش ءۇشىن ايرىقشا ماڭىزدى دەگەن ماعىنالى استار جاتىر بۇل ءسوز ساپتاۋلاردا. ال ءبىز بولساق «يە، ديماش نەگىزىندە اتاققا لايىق، بىزدە قانداي اتاقتار بار ەدى، ءوزى... «ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر» مە ەدى؟!» دەپ مىڭگىرلەيمىز. ەسىڭىزگە سالا كەتەيىك، رينات جولداس، كەزىندە كۇلاش بايسەيىتوۆا كسرو حالىق ءارتيسى اتاعىن اتى داڭدى نەجدانوۆا، بارسوۆالارمەن بىرگە وسى ديماشتىڭ جاسىندا – ءدال 24 جاسىندا العان.

بۇل اتاقتى، بۇل داڭقتى كۇلاش بۇگىنگى ديماش سياقتى ابىرويمەن الىپ جۇرە الدى، سونىڭ وزىندە اپامىزدى ونەر اينالاسىندا بولماي تۇرمايتىن كورە الماۋشىلىق اقىرى 45 جاسىندا ماڭگىلىككە سىندىرىپ تىندى، ەندى ءبىز سونى تاعى قايتالاۋىمىز كەرەك پە؟! تاريحتان ساباق الىپ، قورىتىندى شىعارماساق، ءىشى تار قىزىل قىزعانىشتىڭ ءورىسىن دەر كەزىندە كەسىپ، ادىلدىكتىڭ يىعىن ءوسىرىپ وتىرماساق، وندا تاريحتى زەرتتەپ كەرەگى نە؟! مەنەن باسقا ادامدار نەگە جاق اشپايدى؟! الدە ادىلەتتىڭ اتاسى ءولدى دەگەندى ەستىپ پە ەدىك؟!

جوق، تالانت — قۇنارلى توپىراق قانا. توپىراق وزدىگىنەن ءونىم بەرمەيدى، وعان ءدان سەبۋ، ونى كۇتىپ، باپتاۋ كەرەك. وسى قيىندىقتى رينات، سەن بىلمەگەنىڭمەن، بۇگىندە سىزدەر ورىندى-ورىنسىز جامانداي بەرەتىن كەڭەستىك جۇيە جاقسى بىلگەن. ونەر وبەكپەن وسەدى، بىراق بۇل جەردە ءبىر ەسكەرەتىن نارسە، وكىمەتتىڭ قامقورلىعىنان بۇرىن تالانت بۇكىل حالىقتىڭ سۇيىسپەنشىلىگى تۇرىندەگى وبەگىمەن ءونىپ-كوكتەيدى جانە بيلىكتىڭ حالىقتىق تالانتقا الگىندەي بۇكىلحالىقتىق ىقىلاس دۇمپۋىمەن نازار اۋدارىپ جاتاتىنى ياكي كەيدە تالانتتىڭ ءوز ەلىنەن تىسقارى جەردە الدىمەن باعالاناتىنى دا سودان. كۇلاش مىسالىندا سولاي بولعان، ديماشتىڭ شىعارماشىلىعىندا دا وسى جاعداي قايتالانىپ وتىر، تەك بۇل جولعى ماسشتاب الدەقايدا اۋقىمدى — الەمدىك دەڭگەي. كۇلاش ءوز ونەرىمەن كەڭەستىك ەتنيكالىق قاۋىمداستىقتى بەكەمدەۋگە ۇلەس قوسسا، ديماش ءوز ونەرىمەن الەمنىڭ ءجۇزى باسقا جۇرەگى ءبىر، ءتىلى باسقا تىلەگى ءبىر، موينى وزىق، تالعام-تۇششىمى جوعارى بولىگىن قاۋىمداستىرىپ وتىر. شىن مانىندە دۇنيە ءجۇزى دەگەنىمىز اعىلشىن اۋىلى ، نەمەسە الىپ ءبىر فان-كلۋب قانا ەكەن. «مەن قازاقستاندىقتار الەمگە ديماش قانشالىقتى ىقپال جاساپ وتىرعانىن تۇسىنسە دەيمىن. ول جىنىسىنا، دىنىنە، ساياساتىنا، جاسىنا، مارتەبەسىنە قاراماستان ءومىر ءسۇرۋ جوسىنى ارقيلى مادەنيەتتەردى بىرىكتىرۋدە. ءبىز ءبارىمىز اعايىندى كىسىلەردەي تۋىس بولىپ كەتتىك. سەبەبى ءبىز بارلىعىمىز ءبىر جاس ادامدى جانە ونىڭ داۋىسىن ءبىر كىسىدەي جاقسى كورەمىز»، — دەپ اعىنان جارىلادى وسى ورايدا قازاقستانعا سوناۋ اقش-تىڭ اريزونا شتاتىنان سۇيىكتى ءانشىسىن كورمەككە ارنايى كەلگەن پاتريس گرۋليون. ديماشتىڭ ونەرى مۇنىمەن شەكتەلمەيدى، ونىڭ پراكتيكالىق پايدالىلىعى رينات زايىتوۆتى جاقتاۋشىلار انشىگە قويىپ وتىرعان قاتاڭ تالاپتىڭ ءبىرى - «ونەرىڭدى الدىمەن ەلىڭە، حالقىڭا ارنا، ەلدىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتكىز»، دەيتىن تالاپقا ءدال كەلەدى، سەبەبى، ديماش ونەرى ەل اۋقىمىندا العاندا ىشتەگى ءبازبىر تاراپتى اشىندىرۋىمەن دە، ەندى ءبىر جاقتى قامشىلاۋىمەن دە، بىرەۋلەردى ءوز كۇشىنە سەندىرە الۋىمەن دە باعالى. ءانشى سول ارقىلى تەتكىپ تۇرعان بوگەتتىڭ ارناسىن اشىپ جىبەرمەگەنىمەن، ونداعى جاڭا ونەر تولقىندارىنا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە سەرپىن بەرگەنى، ەڭ الدىمەن قازاق قوعامىنداعى ىدىراتقى كۇشتەردى باسەڭدەتىپ، ۇيىتقى كۇشتەردى بەكەمدەي تۇسكەنى انىق. ول اكەلگەن جاڭا لەپ، جاڭا تىنىس قازاقستاننىڭ ءبىرتۇتاس مادەني كەڭىستىگىنىڭ ەتنيكالىق سانالۋاندىعىن بۇرىنعىدان دا بەدەرلەي ءتۇستى، ەلدەگى ەتنيكالىق توپتاسۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوسا باستادى. ويتكەنى ونى رەسپۋبليكادا تۇراتىن بارلىق ەتنوستار مەن دياسپورالاردىڭ وكىلدەرى جانە ەڭ ماڭىزدىسى، «ناعىز» قازاقتار دا، «شالا» قازاقتار دا، «ادا» قازاقتار دا بىردەي جاقسى كورەدى. بۇلاردىڭ قاي-قايسىسى دا ديماشتىڭ جەتىستىگىنە وزدەرىنىڭ تيتتەي دە بولسا ۇلەس قوسىپ وتىرعاندارىنا ماقتانادى، مىسالى، Waldemar Schleidowes پافوس ارالاستىرىپ، بىراق شىن جۇرەكتەن: «گورجۋس ۆسەگدا تەم، چتو روديلسيا ۆ كازاحستانە! ا س تەح پور، كاك ۋسلىشال «ناشەگو سولوۆيا»، گورجۋس ەششيو بولشە!» دەپ مالىمدەسە، ماريا اۆگۋست «قاراعىم-اي» انىنەن العان اسەرىن بولىسە كەلىپ: «مويا ليۋبيمايا پەسنيا نا كازاحسكوم، كوگدا ۋستايۋ، سلۋشايۋ ديماشا، ي يمەننو ەتا پەسنيا پوموگاەت بولشە ۆسەگو. كازاحسكي يازىك زنايۋ س دەتستۆا، ۆىروسلا ۆ اۋلە»،- دەيدى. Calina G: «يا نيكوگدا نە سلۋشالا پەسني نا كازاحسكوم يازىكە، حوتيا جيۆۋ ۆ كازاحستانە، نو ديماش، يسپولنيايا پەسني نا رودنوم يازىكە، نەۆولنو زاستاۆلياەت ۆ نيح پروجيۆات، پروپۋستيت چەرەز سەبيا ي ۆليۋبلياتسيا ۆ كازاحسكيە پەسني! كاكيە وني دۋشەۆنىە، يسكرەننيە! سپاسيبو، ديماش!». ءبىزدىڭ «شالا» قانداستار دا ولاردان قالىسپايدى، ماسەلەن، ساۋلە نيكولاەۆا ەسىمدى جەلى پايدالانۋشى: «نادرىۆى ەگو پەسەن: كاك ستون موەگو نارودا...» دەپ جۇرەگى قارس ايىرىلسا، ديماشتىڭ ەڭ بەلسەندى فاندارىنىڭ ءبىرى گالينا ماماحانوۆا: «پوسلە تاكوي مۋزىكي چۋۆستۆۋيۋ سەبيا زانوۆو روديۆشيمسيا ناتۋرالنىم كازاحوم. كاكوي زارياد نەبىۆالوي ەنەرگي!» - دەگەن جولدارمەن قۇلاعى اشىلىپ، ءبىر جاساپ قالعانىن جەتكىزىپتى. «ليچنايا ميسسيا ديماشا - پوزناكوميت كۋلتۋرۋ رودنوگو نارودا ۆسەمۋ ميرۋ» دەيتىن In Short پىكىرىن دە وسى قاتارعا قوسۋعا بولار. ال، «ۆكلاد ديماشا ۆ يزۋچەني كازاحسكوگو يازىكا ۆو ۆسيوم ميرە پرەۆزوشيول ۆسە وجيدانيا. ديماش - ەتو سيلا. نيكتو نە سموگ، ا ون سموگ»، - دەپ كەلەتىن باعالاۋدىڭ يەسى، ءسوز سىڭايىنا قاراعاندا، اتاسى باسقا حالىقتار ۇيرەنىپ جاتقان انا ءتىلىن قاقپايتىنىنا ولەردەي ۇيالعان «ادا» قازاعىمىز ءتارىزدى.

وسىلايشا قوعامدا بۇگىندە تاريح ەنشىسىنە ءوتىپ كەتكەن ءبىر ساياسي پارتيانىڭ سلوگانى بولعان «بىرگەمىز. بەرىك ىرگەمىز» دەيتىن قاناتتى ءسوز ءبىر ءانشىنىڭ مىسالىندا ءومىر شىندىعىنا اينالا باستاعانداي. ونىڭ شىعارماشىلىعى قوعامىمىزداعى، اسىرەسە تيتۋلدى ۇلتتىڭ ءوز ىشىندەگى ىنتىماقتاسۋ پروتسەسىنە سەپتەسىپ، قانداستارىمىزدىڭ ءوزارا جاقىنداسۋىن شاپشاڭداتا باستاعان دا ەدى. ەلىمىزدە ءبىر عانا - ءبىرتۇتاس، بولىنبەيتىن حالىققا تيەسىلى ۇلكەن قازاق مادەنيەتى بار ەكەنىن، تاعدىرىنداعى سان قيلى كەزەڭدەرگە قاراماستان ول مادەنيەتتىڭ ءالى دە بولسا ءوز كۇشىندە تۇرعانىن، وسى ورەدە ءبىر-ءبىرىمىزدى پاتريوتشىلدىعىڭ جەتىسپەيدى ياكي «مامبەتسىڭ» دەپ كىنالاۋ استە ابىروي اپەرمەيتىنىن ەسكەرتىپ تۇرعانداي ەدى. دۇنيەدە تازا ونەر، شىعارماشىلىق ونەر، جەكەنىڭ ونەرى جانە حالىقتىق ونەر تۇرلەرى بولاتىنىن، سوڭعى ونەر ءتۇرى ەلگە، وتانعا قىزمەت ەتۋدەن تۇراتىنىن سەزدىرگەندەي-ءتىن. ايتساڭ، قىزدىرمانىڭ قىزىل ءسوزى سياقتى ەستىلەدى، بىراق ىڭعايلى سول، جالپى ديماش ءوز ينتۋيتسياسىمەن تاريحي قازاق زيالىلارىنىڭ ۇلتتىق ءتيپى رەتىندە قالىپتاسىپ، جاي ءانشى ەمەس، ازاماتتىق اجارى ايقىن ونەرپاز تۇرىندە كورىنە باستاعان سياقتى. ول تۋعان مادەنيەتتى ءوز جەرىندە ۇلىقتاي بەرگەننەن گورى سىرت ەلدەردە كوبىرەك جانە پارمەندى ناسيحاتتاۋ پايدالىراق بولاتىنىن، يمانعالي تاسماعامبەتوۆ ايتقانداي، «الەمدىك مادەنيەتكە قاراي ءبىز ءوزىمىز الدىمەن قادام باسۋىمىز قاجەت» ەكەنىن بالا دا دانا جۇرەگىمەن نازىك تۇسىنەتىندەي. تىنىق مۇحيتتاعى الاقانداي اتوللداردى ىزدەپ تاپقان مازاسىز الەم جەر اۋماعى جاعىنان العاشقى ون ەلدىڭ قاتارىنا كىرەتىن، ەۋروپانىڭ جارتىسىنداي ەلدى الىگە دەيىن جەتە تاني الماي وتىرعانى وتىرىك ەمەس قوي. ولار ىزدەمەسە، كەلمەسە، ءبىز ءوزىمىز بارايىق، ءوزىمىز ىزدەتەيىك جانە وسى جولدا ءداستۇرلى ونەرىمىز بەن زاماناۋي تانىمال مۋزىكانىڭ سينتەزىنە قول جەتكىزىپ قانا قويماي، قازىرگى زاماندىق ونەرگە كەرەك شىعارماشىلىق يدەيالاردىڭ جانە جاڭا مۇرا جاساۋدىڭ ۇلگى-ورنەگى، قاينار كوزى رەتىندە ءتولتۋما ونەردى ترانسلياتسيالاۋدىڭ جاڭا تەحنولوگيالارىن ىزدەپ تاۋىپ، تالداپ جاساۋ ارقىلى وزىمىزگە نازار تىكتەتەيىك. باتىسقا كوزسىز ەلىكتەۋ ءبىز جۇرەتىن جول ەمەس، سەبەبى بۇكىل دۇنيەنى وركەنيەت دەيتىن اتپەن باسىپ العان ەۋروامەريكاندىق بۇقارالىق مادەنيەتتى ءبارىبىر جەڭە دە المايسىڭ، قۋىپ جەتىپ، باسىپ وزا دا المايسىڭ. باتىس بىزگە ەركىندىك سەزىمىن اكەلدى، ال بۇعان جاۋاپ رەتىندە وزىندىك جاڭا ساپالىق قاسيەتتى - قازاق بولىپ قالۋ قاسيەتىن ۇسىنۋ ءجون. جاھاندانۋدىڭ جۇلىك ارباسىنان ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ ارقاسىندا عانا سىپىرىلىپ ءتۇسىپ قالمايسىڭ. سونىڭ ىشىندە ديماش ءوزىنىڭ بۇكىل شىعارماشىلىعىمەن ۇلتتىق ءتىل ارقانداي مادەنيەتتىڭ، ونەردىڭ كوپتەگەن تۇرلەرىنىڭ التىن قازىعى ەكەندىگىنە، ونىڭ ۇستىنە اسا باي اينالايىن انا ءتىلىمىز اسا كۇردەلى ۇعىمدار مەن بەينەلەردى، سەزىمنىڭ، ەموتسيانىڭ ەڭ نازىك رەڭكتەرىن بەرۋگە ابدەن قاۋمەتتى ەكەندىگىنە بەت نۇسقاپ تۇرعانداي. حح عاسىردا الاششىل زيالىلارىمىز ءوز تاجىربيەلەرىمەن قازاق ءتىلىنىڭ وڭگە تىلدەر مەن مادەنيەتتەر تۋعىزعان سوزدەر مەن ۇعىمداردى ءتول تابيعاتىن، ءتول دامۋ زاڭدىلىقتارىن ەش بۇزباستان جوعارى دارەجەدە وزىنە بەيىمدەپ الا بىلەتىنىن كوزاپارا انىق كورسەتكەن-ءدى، بۇگىندە جولسىز ۇمىت بولۋعا اينالعان سول تاجىريبە اراعا ونداعان جىلدار سالىپ، الەمنىڭ ەكىنشى ءبىر بۇرىشىندا ماعجاندىق «دايديداۋ» بولىپ مۇلدەم باسقا حالىقتىڭ وكىلدەرىن الابوتەن وزگەشە كۇيگە تۇسىرۋدە. وسى جايىتكە بايلانىستى ءبىر كوممەنتاتوردىڭ: «ايداھاردى جىلاتقان تۇنىق ءتىلىم!» دەپ جازعانى بار-دى. ايتسا ايتقانداي، وسى مىسالدىڭ ءوزى-اق قازاق ءتىلى ونى دامىتىپ، مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە ءورىسىن كەڭەيتۋگە ابدەن لايىقتى ءتىل ەكەندىگىن، ال كەڭىرەك العاندا قازاق ءتىلى – قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى، قازاق حالقىنىڭ بولاشاعى ەكەندىگىن ايقىن كورسەتىپ بەردى. جانە بۇل ديماش ءوزىنىڭ دارا اقىلىمەن، وي ورەسىمەن عانا جەتكەن نارسە ەمەس، الدىمەن قازاق حالقىنىڭ كوپتەن بەرگى اڭسارلى ارمانى رەتىندە جۇزەگە اسىرىلعانىن ايتۋ ءجون.

(جالعاسى بار)

ماقسات ءتاج-مۇرات

Abai.kz