Birden búlay kesip aitu oqyrmandy oilandyryp qoyatyny anyq. Tipti, «aqyn qoljazbasynyng túlgha tanugha qanshalyqty qatysy bar» degen súraqtardyng da jylyt ete qalary anyq. Búl qarapayym mәsele bolghanymen ótken ghasyrdyng alghashqy jartysynda ómir sýrgen qayratkerler ómirin zerdeleu ýshin osynday qadamgha barugha túra keldi. Aldymen qolymda bar naqty dәlelder arqyly kótergen taqyrypty dәleldep alayyn. Sosyn osynday oigha nelikten barghanymnyn  sebebin týsindire jatarmyn.

Tómende kórsetilgen qoljazba kóshirmesi Iliyastyng 1928 jyly Mәskeu memlekettik jurnalistika fakulitetinde jýrgen kezinde jazghan «Ómirbayany». Jogharydaghy pikirimdi dәleldeytin qolda bar birinshi dәlelim osy edi. Eng bastysy, búl Iliyastyng óz qolymen jazghan dýniyesi.

Múnyng audarmasy:

«Ómir tany balalyq qoy, Ony eske alsam ósken jerim oiyma týsedi. Boz dala, qúla qúm. Olardy qaqa aiyra aqqan iyir ózen. Ózen ólkesi týlki jýn qúla qamys. Tal, janghyl. Jiyde. Qyry – terisken, qara jusan. Oiy – shi, úsaq qúraq. Qúmy – saghyz, seleu, qylsha,. Qyrda – qúm ishinde, ólkede – ózen boyynda shoq-shoq qystau, shoshayta ýigen qamys. Sarghayghan maya. Mine, mening ósken jerim. Búl Jonghar (Jýnge) Alatauynan aqqan, Balqashqa qúyatyn Aqsu ózenining bir boyy. Ázirgi ataqpen 4-shi auyl, Aqsu bolysy, Taldyqorghan uezi, Jetisu guberniyasy. El jóninen: Orta jýz, nayman, Matay, Atalyq, Qaynar degen rudan әkem 9-ata.

Jansýgir әkem. Kózi tiri. Jyly – jylan. Biyl 71-de. Jarym kóshpeli, júqana sharua. Qolynda bir sharua balasy bar. Ómir jýzindegi sýiengeni sol. Nmazdy «dúrys oqyrlyq» músylmanshasy bar. Eski pikirli adam.

Mening jylym «jylqy» deydi. Onysy 1894 jyl bolady. Jazgha salym tuyppyn. El ishinde tughan ai, kýnindi, saghatyndy qaydan tabarsyn! Anamdy az bilem. 4 jasymda jetim qaldym.

Shýu degende әlip-biyden әkem ózi oqytty. Iman shart, Áptiyekting ejik-suresinde sýiretin jýrip, Qúrangha týsirdi. Menen basqa bala oqytqan kisi emes. Tek qystyng úzyn týnderinde bilteli shamnyng jaryghynda bir shybyqty ala otyryp, meni tizege alushy edi.

Oqudan maqsat – «Búl dýnie ýshin qolynda qoy-serkeshtik haty bolsa, ol dýnie ýshin auzynda imany bolyp, bes mezgil namazy bolsa» – sol edi...» Qoljazbanyng búdan keyingi tolyq núsqasyn  2006 jyly Almatydaghy «Ýshqiyan» baspasynan shyqqan «Iliyas Jansýgirov qújattary, hattary, kýndelikteri, dala hikayattary» jәne Ábilhan Ábilasanovtyng Iliyas Jansýgirovtyng arhivterden tabylghan tóte jazumen  jazylghan qoljazbalary negizinde kirilisiyagha týsirip, qúrastyrghan «Jetisu» atty kitaptardan oqy alasyzdar. Biraq, qoljazba Iliyas Jansýgirúlynyng qoljazba núsqasyn aldynghy adymda anyqtap berdi. (KROMM, 1368-qor. 1-tizimdeme. 1-is. 28-20 pp.)

Ayta keterligi, 1920 jyl Iliyas ómirinde manyzdy oqighalargha toly boldy. Solardyng biri әli kýnge deyin zertteushiler nazaryna ilinbegen 1920 jylghy Jetisu ekspedisiyasy edi. Sol ekspedisiyada Iliyas el әdebiyetin jinaytyn komissiyanyng hatshysy bolyp qyzmet atqardy. Búl turaly «Ómirbayanda:

«1920 jyldyng jazgha salymynda ataman Annenkov jenilip, qashty. Kenes ókimeti ornady. Men oqugha talpyndym. Almatydaghy qysqa mezgildi oqushylar dayyndaytyn qazaq-qyrghyz kursyna kelip kirdim. Búl uaqytta Týrkistannyng Oqu komsissariyaty tarapynan el әdebiyetin jinaugha airyqsha bir komissiya kelgen. Osy komissiyagha joghary jazghan «Baldyrghan» atty kitabymdy úsyndym. Komissiya kitabymdy alyp, meni әdebiyet jinasugha qyzmetke aldy...» – dep jazady.

Jogharydaghy qoljazba Iliyastyng el әdebiyetin jinaytyn ekspedisiya qúramynda jýrgende jazyp qaldyrghan dýniyeleri. Onyng da tóteshemen jazylghany, kóshirilgeni bilinip túr.

Atalghan ekspedisiyadaghy Iliyastyng eng keremet oljasy – aqyn Mәdy Bapiyúlynyng ólenderin hatqa týsirip, jeke múraghatynda saqtap qalghany boldy (tómendegi suret). NKVD jaghynan aqyn múralary tәrkilengende birge qoldy bolyp, arada talay búralang joldan ótip, býgingi úrpaqqa jetken búl qoljazbany da jauynger jazba dep ataugha túrarlyq. Mine, osy qoljazba bir ghasyr ótkennen keyin aqyn jayly izdene bastaghan biz ýshin ýlken olja bolyp otyrghanyn nesin jasyrayyn.

1921 jyly Týrkistanda ótken birinshi sezden bastap, el ishindegi týrli toptyq, taptyq jaghdaydy sóz etetin Mady aqynnyng úzaq óleni kirilshege kóshirilip, oqyrmangha úsynylghan-úsynylmaghanyn bilmeymin. Biraq búl qoljazba aqynnyng halyq auyz әdebiyetine tәn múralardy da tóteshe núsqada hatqa týsirgenin aighaqtaydy.

Jogharydaghy suretter Iliyastyng dala hikayattaryn jazghan kezdegi qoljazbasy. Osy qoljazbalar arqyly Iliyastyng ózi jazghan materialgha qanshalyqty dengeyde nazar audaryp, múqiyat qaraytynyn úghyndyrady.

Jogharydaghylardyng bәri zattyq dәlel. Al Iliyas Jansýgirovtyng ómirboyy jazghan shygharmalarynyng bәrin tóteshe jazyp, kirilshe men latynshagha mashinka arqyly tergenin ózimen birge jýrgen, ystyq-suyqty birge ótkizgen, syrlas dos, syralghy joldastarymen jazysqan hattarynan da kezdestirdik. Sol qatarda,  1929 jyly 22 mamyrda Beyimbet Maylinning Qyzylorda qalasynan Iliyasqa jazghan hatynda (KROM 1368-qor. 1-tizimde. 2-is. 47-p, 47-qayyrma., 48-p, 48-qayyrma):

«...Týsten keyin úiyqtap túryp, saghat 8-de júmysqa kiristim. Týneugiden bergi jinaghan materialymdy aqtardym. Sen birsypyrasyn «әzirlep» ketken ekensin, kóp «rahmet» aittym. Sen siyaqty erding erligin baghalamaugha bolama...

Ashu bar. Qabaghym jabyq. Búrqyldatyp jazyp jatyrmyn. 5 saghat otyryp jazyp edim, 17 qaghaz shygharyppyn. Kýn sayyn osy ólsheuden tanbasam, iinining 1-ne bitirip te beruime bolady.

Bir qiyn jeri – jana әlippen jazugha túra keldi. Jazu ónbeydi, adamnyng zyghyry qaynaydy. Ana sening «әzirlep ketken» materialdaryndy býgin qarastyryp edim, tym úzaq eken, ishinen birneshe respubliykelerdi ghana alyp, kinonyng bir balasyna latynsha kóshiruge berdim», – degen joldar bar. Múndaghy Beyimbettin: «Jana әlippen jazugha túra keldi. Jazu ónbeydi» degeni 1928 jyly qabyldanyp, 1929 jyldyng 1 qantarynan qoldanysqa engen latynsha әlipby aitylyp otyr. Al «Ana sening «әzirlep ketken» materialdaryndy býgin qarastyryp edim, tym úzaq eken, ishinen birneshe respubliykelerdi ghana alyp, kinonyng bir balasyna latynsha kóshiruge berdim» degeni Iliyastyng Beyimbetke jazyp bergen materialynyng tóteshemen jazylghanyn anghartyp túr.

Oydy oigha jetelegen taghy bir derekti seksennen asyp baryp ómirden ótken aqyn Orazaqyn Asqar aghamyzdyng «Jansýgirúlynyng jariyalanbaghan jyrlary» degen maqalasynan taptyq. Onda:

«Qazaq әdebiyeti» gazetindegi «Múraghattaghy Jansýgirov múrasy qol tiymegen qazyna siyaqty» degen maqalany oqyp, sol joghymyzdy tabudyng sәti týsetindey sol atalmysh qazynanyng betin asygha ashqanymyzda Iliyas Jansýgirovtyng óz qolymen arab әrpinde jazylghan ólen, poemalaryna kezdestik», – dep bastalyp, asyl qazynanyng manyzy men qúndylyghyn aitylyp, elge jetpegen ólenderining audarmasy berilip, úrpaq úlaghatyna jol silter úlaghatyn bayyptap jetkizedi.

Iliyas Jansýgirúlynyng múraghattaghy qújattaryn aqtaryp otyrghanda qolymyzda taghy da bir tyng derek iline ketti. Búl qújat aqynnyng tútqyndalar aldynda, yaghni, 1937 jyldyng tamyz aiynda jazghan eng songhy qoljazbasy. Aldymen sol qújattyng kóshirmesin kórip, audarmasyn oqyp, oiymyzdy ary qaray sabaqtasaq dúrys bolatyn siyaqty.

ILIYaS JANSÝGIROV
ISATAY  – MAHAMBET
Ýsh әktili, alty suretti,
tarihy kýili halyq
tragediyasy

 

Qatynasatyndar

Isatay

Mahambet

Jaqiya – Isataydyng balasy

Nesibeli – әieli

Bolat – Isataydyng baldyzy

Mahambet

Boryq – Mahambetting әieli

Qarlygha –  jiyeni

Qúrmanghazy – Qarlyghanyng kýieui, kýishi.

Qaldybay – qart batyr.

Tanatar – ýsh balasy.

Batyr balalary:

Jýsip,

Nausha,

Qojahmet

Birsary

Ersary

Ýby

Tәniy

Shekshekey

Suniqara

Eset

Maseley – qashqyn orys

Shaybaq – qashqyn tatar.

Eskendir – sybyzghyshy.

Quat – jyrau.

Babat – el adamy.

Pishenshi, jasaq, halyq.

 

Jәngir – han

Batima, Ayymjan – hanymdar.

Qarauyl – qoja

Biyler:

Shombal

Sholtyr

Qonajay

Saughabay

Balqy

Jýzbay

Músa

Altay

Dónen

Bos

Shoshaq

Barmaq

Súltandar:

Shimat

Medet

Ótepqaly, basqalar

Begjan – súrqyltay

Genis – Shekara komissiyasynyng bastyghy.

Gege – atty kazak polkovniygi.

Bayeke – súltan pesrabiytel.

Bikkov – Astrahan kópesi.

Saghit – Qazan saudageri.

Ahun – orda imamy.

Kempir Kynagina – Astrahan gobernatorynyng sheshesi.

Hayzaq jyrau

Dәuletkerey – kýishi.

Saray qyzmetshileri, jariya qyzdar, saldattar, meymandar,..

Oqigha múnan jýz jyl iúryn bolghan.

Birinshi akt

Birinshi suret

Sherli, kekti kýimen shymyldyq ashylady.

Kýn batar. Teniz boyyndaghy qamysty ólke. Qarauyl qojayyndar, pishenshiler. Qaraqostyng aldynda Qaldybay qart shalghy shyndap otyr. Jigitter miyamen, shóppen jelpinisip ózderin sart-súrt úrady.

Eki jigit óleni:

Duet:

Qay zaman, qasqyr zaman azaby kóp,

Qaulaghan masadan da mazamyz joq.

Halyqty qamysqa aidap qamaghanday,

Qalyppa-ek qarauylgha jazaly bop!

Hor:

Barma masa túlasyn,

Qualasaq qonasyn.

Han men qoja syqyldy,

Qanamyzdy sorasyn.

Ey, jigitter jelpy soq!

Duet:

Qay zaman, han zamany, mynau zaman,

Kóp bezgek kózden jasyn búlaulaghan.

El edik qamys qiyp, shóp jimaghan,

Jolyqtyq bir pәlege ylaulaghan.

Hor:

Barma masa túlasyn,

Qualasaq qonasyn.

Han men qoja syqyldy,

Qanamyzdy sorasyn.

Ey, jigitter jelpy soq!

Osy tústa oiymyzgha Iliyas Jansýgirúlynyng gazet-jurnaldarda jariyalanghan maqalalary men jinalystargha sóilegen bayandamalaryn aqtaryp kórsek degen әuestik tudy. Sol úmtylyspen kóz mayymyzdy tausa otyryp taghy biraz derek taptyq.

«Tilshi» gazeti, №12, 1923 jyl, 16 yanvari, seysenbi kýngi nómirinde «Partiya túrmysy» degen taqyryppen Iliyas Jansýgirovtyng oblystyq partiya jinalysynda sóilegen sózi berilgen. Sol bayandamada Iliyas qazaq tildi baspasóz mәselesin kóterip, ony órkendetuding jeti týrli jolyn úsynady. Sonyng ekinshisinde: «Jetisuda músylmansha hәrip tizushiler kursyn ashu kerek», – degen úsynys aitady. Múndaghy músylmansha hәrip dep otyrghany әriyne tóteshe  ekendigi aidan anyq. Osydan-aq Iliyastyng tóte jazugha degen qúrmetin angharugha bolady. Al «Tilshi» gәzetining №106,  1924 jyl, 24 apreli, beysenbi kýngi sanynda jazghan «Emle jayynda» atty maqalasynda Ahmet Baytúrsynov rettegen arab әlip-biyining jazylu tәrtibindegi olqylyqtardy aita kelip, jalpy qazaq júrtshylyghyna emleni birlikke keltiru turaly tómendegi eskertpesin jazady: «...Byltyrghy qabyldaghan ham jazyp jýrgen emleni ózgertip, jazudy onaylanu kerek degen joba kirip otyr. Múny qozghaushy J. Aymauytúly (Búl qazaq gazetterining bәrinde basyldy). Osy kýngi emleni qorghap otyrghan Eldes. Ázirgi emle mәselesi turaly basty pikir osy ekeuniki. Múny Qazaqstanda bolatyn jalpy qazaq bilimpazdarynyng jinalysy sheshedi-ghoy dep ýmittenip otyrmyz. (Búl jinalys osy jazda shaqyrylmaq. Eger bir kóldeneng kezikpese). Sol sezge sheyin baspasóz jýzinde emle mәseleleri kóterilui, әrkim óz pikirin gazette, jurnalda jariyalamaq. Bizding Jetisudyng әr jerindegi múghalimder de emleni negizdendiru, jenildetu jaqtarynan qarmap, óz pikirin «Tilshige» jazghany jón bolar edi».

Demek, búl jerde Iliyastyng tóteshe jazudyng jazylu emlesine degen janashyrlyghy men Jýsipbek, Eldes siyaqty Alash ziyalylarymen pikirles ekenin de andap qalamyz. Áriyne, Iliyas Jansýgirúlynyng gazet-jurnaldarda jaryq kórgen enbekterinen tóteshege qatysty jazghan talay jalyndy oiyn oqyrmannyng aqyl tarazysyna salugha bolar edi. Osy rette jogharydaghy birneshe dәiekti keltirudi jón kórdim. Búl da aitar oiymyzdyn, algha qoyghan maqsatymyzdyng oryndy ekendigine jetkilikti.

Endeshe, «Iliyas Jansýgirovtyng qoljazbasyn anyqtaudyng qanday manyzdylyghy bar» degen súraqqa jaua bere keteyin:

Birinshiden, Iliyas Jansýgirúlynyng qoljazbalaryn tóteshe jazumen jazghanyn aiqyndau – bizder әli asha qoymaghan arhivterdegi Iliyas múrasyn naqtylaugha jol ashady. Óitkeni, qazirge deyin Iliyastyng kórkem әdebiyettegi múralary jinastyrylghanymen, onyng әr týrli qyzmet barysynda atqarghan júmysy, jiyndarda oqyghan bayandamalary, jazghan hattary tolyq jinastyrylghan joq. Búl aldaghy uaqyttyng enshisine qalyp otyr. Basqasyn aitpay-aq qoyayn, alghash ret qazaq (qyrghyz) aghartu institutynyng jәne qazaq dalasyndaghy bastauysh mektepterding qúryluy ýshin Iliyas Jansýgirov kóp ter tókti. Búl jayly әli de eshqanday izdeu, zertteu júmysy jýrgizilgen joq. Eger әr dengeydegi arhivterde shang basyp jatqan sol dýniyeler aqtarylar bolsa, Bilәl Sýleev, Qajym Bilsinúly, Shamghaly Sarybayúly, Qasymәli Bayalyúly, Raqym Omarúly, Aughan Niyazbekúly, taghy da basqa qazaq ziyalylarynyng múralary jarqyrap aldymyzdan shygha keleri anyq. Olardyng jazghan-syzghan dýniyesining arasynan Iliyas Jansýgirovke tәn dýniyelerdi qaghyp-silkip alu ýshin Iliyas qoljazbasyn túraqtandyrudyng bәsi basym.

Ekinshiden, Iliyas «Qazaq», «Kedey erki», «Tilshi» gazetterinde Bilәl Sýleev, Shәmey Shynasylov, Sara Esova, Qajym Bilsinúly, Shamghaly Sarybayúly, taghy da basqa tilshilermen qanattasa júmys atqardy. Osy atalghan tilshilerding enbegi de әli jinastyrylghan joq. Demek, solardyng arhivte saqtauly jatqan múralarynyng arasynda Iliyasqa tәn dýniyeler joq dep kesip aitugha bolmaydy. Kerisinshe, olar jazghan dýniyelerding Iliyastyng múrasynyng arasynda jýrui de mýmkin. Osylardyng ishindegi Iliyasqa tәn dýniyeni taldap alu ýshinde aqyn  qoljazbasyn anyqtau kerek dep eseptedim.  Tipti, Beyimbet Maylin men Iliyas Jansýgirovtyng shygharmashylyq qarym-qatynasy bite qaynasyp ketkendigi belgili (búl jayly aldaghy uaqytta arnayy aityldy). Demek, qos qalamgerding múralaryn qoljazba núsqasy boyynsha qayta qarastyru kezek kýttirmeytin júmys.

Ýshinshiden, qazirgi tanda ótken ghasyrdyng 1930-1940 jyldar arasyndaghy qazaq ziyalylary turaly «Biri-birining ýstinen shaghym jazyp, qamatypty, sottatypty, atqyzypty» degen siyaqty neshe týrli jamanat taghylyp jýr. Tipti, besikten beli shyqpaghan jas bilgishter isting bayybyna barmay  alyptargha kinә taqqysh bolyp aldy.  Mýmkin bolsa, sol aryzdardy solardyng qoljazbasy boyynsha tekserip shyghu kerek. Atyshuly aryz ben qoyylghan qol solardyki bolmay shyghuy mýmkin (óz oiym).

... Osy maqalany jazugha týrtki bolghan basty sebepter osy edi. Qysqasy, Iliyas Jansýgirúly qoljazbany tóteshe jazumen  jazyp, kirilshe men latyngha mashinkanyng kómegimen tergen degen pikirge toqtadym. Mening songhy týiinim osy. Biraq, búl turaly zerdeli oqyrman ne der eken «El ishi altyn kenish» degendey, mening qolyma týspegen qoljazba núsqasy basqalardyng jeke arhiyvinen tabylyp ta qalar. Bolyp jatsa, ortaq iske oy bólisse, qúba qúp der edim.

Osy rette, Iliyasqa qatysty kórneki suretter men plakattargha onyng tóteshe jazumen jazylghan qoljazbasynyng kóshirme suretin qosymsha qoldanudy súraymyn.

Aytu bizden, atqaru sizden, aghayyn!

Jalghasy bar...

Qajet Andas

Abai.kz