بىردەن بۇلاي كەسىپ ايتۋ وقىرماندى ويلاندىرىپ قوياتىنى انىق. ءتىپتى، «اقىن قولجازباسىنىڭ تۇلعا تانۋعا قانشالىقتى قاتىسى بار» دەگەن سۇراقتاردىڭ دا جىلىت ەتە قالارى انىق. بۇل قاراپايىم ماسەلە بولعانىمەن وتكەن عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن قايراتكەرلەر ءومىرىن زەردەلەۋ ءۇشىن وسىنداي قادامعا بارۋعا تۇرا كەلدى. الدىمەن قولىمدا بار ناقتى دالەلدەر ارقىلى كوتەرگەن تاقىرىپتى دالەلدەپ الايىن. سوسىن وسىنداي ويعا نەلىكتەن بارعانىمنىڭ  سەبەبىن تۇسىندىرە جاتارمىن.

تومەندە كورسەتىلگەن قولجازبا كوشىرمەسى ءىلياستىڭ 1928 جىلى ماسكەۋ مەملەكەتتىك جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە جۇرگەن كەزىندە جازعان «ءومىربايانى». جوعارىداعى پىكىرىمدى دالەلدەيتىن قولدا بار ءبىرىنشى دالەلىم وسى ەدى. ەڭ باستىسى، بۇل ءىلياستىڭ ءوز قولىمەن جازعان دۇنيەسى.

مۇنىڭ اۋدارماسى:

«ءومىر تاڭى بالالىق قوي، ونى ەسكە السام وسكەن جەرىم ويىما تۇسەدى. بوز دالا، قۇلا قۇم. ولاردى قاقا ايىرا اققان ءيىر وزەن. وزەن ولكەسى تۇلكى ءجۇن قۇلا قامىس. تال، جاڭعىل. جيدە. قىرى – تەرىسكەن، قارا جۋسان. ويى – شي، ۇساق قۇراق. قۇمى – ساعىز، سەلەۋ، قىلشا،. قىردا – قۇم ىشىندە، ولكەدە – وزەن بويىندا شوق-شوق قىستاۋ، شوشايتا ۇيگەن قامىس. سارعايعان مايا. مىنە، مەنىڭ وسكەن جەرىم. بۇل جوڭعار (جۇڭگە) الاتاۋىنان اققان، بالقاشقا قۇياتىن اقسۋ وزەنىنىڭ ءبىر بويى. ازىرگى اتاقپەن 4-ءشى اۋىل، اقسۋ بولىسى، تالدىقورعان ۋەزى، جەتىسۋ گۋبەرنياسى. ەل جونىنەن: ورتا ءجۇز، نايمان، ماتاي، اتالىق، قاينار دەگەن رۋدان اكەم 9-اتا.

جانسۇگىر اكەم. كوزى ءتىرى. جىلى – جىلان. بيىل 71-دە. جارىم كوشپەلى، جۇقانا شارۋا. قولىندا ءبىر شارۋا بالاسى بار. ءومىر جۇزىندەگى سۇيەنگەنى سول. نمازدى «دۇرىس وقىرلىق» مۇسىلمانشاسى بار. ەسكى پىكىرلى ادام.

مەنىڭ جىلىم «جىلقى» دەيدى. ونىسى 1894 جىل بولادى. جازعا سالىم تۋىپپىن. ەل ىشىندە تۋعان اي، كۇنىڭدى، ساعاتىڭدى قايدان تابارسىڭ! انامدى از بىلەم. 4 جاسىمدا جەتىم قالدىم.

ءشۇۋ دەگەندە ءالىپ-بيدەن اكەم ءوزى وقىتتى. يمان شارت، اپتيەكتىڭ ەجىك-سۋرەسىندە سۇيرەتىن ءجۇرىپ، قۇرانعا ءتۇسىردى. مەنەن باسقا بالا وقىتقان كىسى ەمەس. تەك قىستىڭ ۇزىن تۇندەرىندە بىلتەلى شامنىڭ جارىعىندا ءبىر شىبىقتى الا وتىرىپ، مەنى تىزەگە الۋشى ەدى.

وقۋدان ماقسات – «بۇل دۇنيە ءۇشىن قولىندا قوي-سەركەشتىك حاتى بولسا، ول دۇنيە ءۇشىن اۋزىندا يمانى بولىپ، بەس مەزگىل نامازى بولسا» – سول ەدى...» قولجازبانىڭ بۇدان كەيىنگى تولىق نۇسقاسىن  2006 جىلى الماتىداعى «ۇشقيان» باسپاسىنان شىققان «ءىلياس جانسۇگىروۆ قۇجاتتارى، حاتتارى، كۇندەلىكتەرى، دالا حيكاياتتارى» جانە ءابىلحان ءابىلاسانوۆتىڭ ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ارحيۆتەردەن تابىلعان توتە جازۋمەن  جازىلعان قولجازبالارى نەگىزىندە كيريليتسياعا ءتۇسىرىپ، قۇراستىرعان «جەتىسۋ» اتتى كىتاپتاردان وقي الاسىزدار. بىراق، قولجازبا ءىلياس جانسۇگىرۇلىنىڭ قولجازبا نۇسقاسىن الدىڭعى ادىمدا انىقتاپ بەردى. (كرومم، 1368-قور. 1-تىزىمدەمە. 1-ءىس. 28-20 پپ.)

ايتا كەتەرلىگى، 1920 جىل ءىلياس ومىرىندە ماڭىزدى وقيعالارعا تولى بولدى. سولاردىڭ ءبىرى ءالى كۇنگە دەيىن زەرتتەۋشىلەر نازارىنا ىلىنبەگەن 1920 جىلعى جەتىسۋ ەكسپەديتسياسى ەدى. سول ەكسپەديتسيادا ءىلياس ەل ادەبيەتىن جينايتىن كوميسسيانىڭ حاتشىسى بولىپ قىزمەت اتقاردى. بۇل تۋرالى «ءومىرباياندا:

«1920 جىلدىڭ جازعا سالىمىندا اتامان اننەنكوۆ جەڭىلىپ، قاشتى. كەڭەس وكىمەتى ورنادى. مەن وقۋعا تالپىندىم. الماتىداعى قىسقا مەزگىلدى وقۋشىلار دايىندايتىن قازاق-قىرعىز كۋرسىنا كەلىپ كىردىم. بۇل ۋاقىتتا تۇركىستاننىڭ وقۋ كومسيسسارياتى تاراپىنان ەل ادەبيەتىن جيناۋعا ايرىقشا ءبىر كوميسسيا كەلگەن. وسى كوميسسياعا جوعارى جازعان «بالدىرعان» اتتى كىتابىمدى ۇسىندىم. كوميسسيا كىتابىمدى الىپ، مەنى ادەبيەت جيناسۋعا قىزمەتكە الدى...» – دەپ جازادى.

جوعارىداعى قولجازبا ءىلياستىڭ ەل ادەبيەتىن جينايتىن ەكسپەديتسيا قۇرامىندا جۇرگەندە جازىپ قالدىرعان دۇنيەلەرى. ونىڭ دا توتەشەمەن جازىلعانى، كوشىرىلگەنى ءبىلىنىپ تۇر.

اتالعان ەكسپەديسياداعى ءىلياستىڭ ەڭ كەرەمەت ولجاسى – اقىن ءمادي باپيۇلىنىڭ ولەڭدەرىن حاتقا ءتۇسىرىپ، جەكە مۇراعاتىندا ساقتاپ قالعانى بولدى (تومەندەگى سۋرەت). نكۆد جاعىنان اقىن مۇرالارى تاركىلەنگەندە بىرگە قولدى بولىپ، ارادا تالاي بۇرالاڭ جولدان ءوتىپ، بۇگىنگى ۇرپاققا جەتكەن بۇل قولجازبانى دا جاۋىنگەر جازبا دەپ اتاۋعا تۇرارلىق. مىنە، وسى قولجازبا ءبىر عاسىر وتكەننەن كەيىن اقىن جايلى ىزدەنە باستاعان ءبىز ءۇشىن ۇلكەن ولجا بولىپ وتىرعانىن نەسىن جاسىرايىن.

1921 جىلى تۇركىستاندا وتكەن ءبىرىنشى سەزدەن باستاپ، ەل ىشىندەگى ءتۇرلى توپتىق، تاپتىق جاعدايدى ءسوز ەتەتىن مادي اقىننىڭ ۇزاق ولەڭى كيريلشەگە كوشىرىلىپ، وقىرمانعا ۇسىنىلعان-ۇسىنىلماعانىن بىلمەيمىن. بىراق بۇل قولجازبا اقىننىڭ حالىق اۋىز ادەبيەتىنە ءتان مۇرالاردى دا توتەشە نۇسقادا حاتقا تۇسىرگەنىن ايعاقتايدى.

جوعارىداعى سۋرەتتەر ءىلياستىڭ دالا حيكاياتتارىن جازعان كەزدەگى قولجازباسى. وسى قولجازبالار ارقىلى ءىلياستىڭ ءوزى جازعان ماتەريالعا قانشالىقتى دەڭگەيدە نازار اۋدارىپ، مۇقيات قارايتىنىن ۇعىندىرادى.

جوعارىداعىلاردىڭ ءبارى زاتتىق دالەل. ال ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ءومىربويى جازعان شىعارمالارىنىڭ ءبارىن توتەشە جازىپ، كيريلشە مەن لاتىنشاعا ماشينكا ارقىلى تەرگەنىن وزىمەن بىرگە جۇرگەن، ىستىق-سۋىقتى بىرگە وتكىزگەن، سىرلاس دوس، سىرالعى جولداستارىمەن جازىسقان حاتتارىنان دا كەزدەستىردىك. سول قاتاردا،  1929 جىلى 22 مامىردا بەيىمبەت ءمايليننىڭ قىزىلوردا قالاسىنان ىلياسقا جازعان حاتىندا (كروم 1368-قور. 1-تىزىمدە. 2-ءىس. 47-پ، 47-قايىرما.، 48-پ، 48-قايىرما):

«...تۇستەن كەيىن ۇيىقتاپ تۇرىپ، ساعات 8-دە جۇمىسقا كىرىستىم. تۇنەۋگىدەن بەرگى جيناعان ماتەريالىمدى اقتاردىم. سەن ءبىرسىپىراسىن «ازىرلەپ» كەتكەن ەكەنسىڭ، كوپ «راحمەت» ايتتىم. سەن سياقتى ەردىڭ ەرلىگىن باعالاماۋعا بولاما...

اشۋ بار. قاباعىم جابىق. بۇرقىلداتىپ جازىپ جاتىرمىن. 5 ساعات وتىرىپ جازىپ ەدىم، 17 قاعاز شىعارىپپىن. كۇن سايىن وسى ولشەۋدەن تانباسام، ءيۋننىڭ 1-نە ءبىتىرىپ تە بەرۋىمە بولادى.

ءبىر قيىن جەرى – جاڭا الىپپەن جازۋعا تۇرا كەلدى. جازۋ ونبەيدى، ادامنىڭ زىعىرى قاينايدى. انا سەنىڭ «ازىرلەپ كەتكەن» ماتەريالدارىڭدى بۇگىن قاراستىرىپ ەدىم، تىم ۇزاق ەكەن، ىشىنەن بىرنەشە رەسپۋبليكەلەردى عانا الىپ، كينونىڭ ءبىر بالاسىنا لاتىنشا كوشىرۋگە بەردىم»، – دەگەن جولدار بار. مۇنداعى بەيىمبەتتىڭ: «جاڭا الىپپەن جازۋعا تۇرا كەلدى. جازۋ ونبەيدى» دەگەنى 1928 جىلى قابىلدانىپ، 1929 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان قولدانىسقا ەنگەن لاتىنشا ءالىپبي ايتىلىپ وتىر. ال «انا سەنىڭ «ازىرلەپ كەتكەن» ماتەريالدارىڭدى بۇگىن قاراستىرىپ ەدىم، تىم ۇزاق ەكەن، ىشىنەن بىرنەشە رەسپۋبليكەلەردى عانا الىپ، كينونىڭ ءبىر بالاسىنا لاتىنشا كوشىرۋگە بەردىم» دەگەنى ءىلياستىڭ بەيىمبەتكە جازىپ بەرگەن ماتەريالىنىڭ توتەشەمەن جازىلعانىن اڭعارتىپ تۇر.

ويدى ويعا جەتەلەگەن تاعى ءبىر دەرەكتى سەكسەننەن اسىپ بارىپ ومىردەن وتكەن اقىن ورازاقىن اسقار اعامىزدىڭ «جانسۇگىرۇلىنىڭ جاريالانباعان جىرلارى» دەگەن ماقالاسىنان تاپتىق. وندا:

«قازاق ادەبيەتى» گازەتىندەگى «مۇراعاتتاعى جانسۇگىروۆ مۇراسى قول تيمەگەن قازىنا سياقتى» دەگەن ماقالانى وقىپ، سول جوعىمىزدى تابۋدىڭ ءساتى تۇسەتىندەي سول اتالمىش قازىنانىڭ بەتىن اسىعا اشقانىمىزدا ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ءوز قولىمەن اراب ارپىندە جازىلعان ولەڭ، پوەمالارىنا كەزدەستىك»، – دەپ باستالىپ، اسىل قازىنانىڭ ماڭىزى مەن قۇندىلىعىن ايتىلىپ، ەلگە جەتپەگەن ولەڭدەرىنىڭ اۋدارماسى بەرىلىپ، ۇرپاق ۇلاعاتىنا جول سىلتەر ۇلاعاتىن بايىپتاپ جەتكىزەدى.

ءىلياس جانسۇگىرۇلىنىڭ مۇراعاتتاعى قۇجاتتارىن اقتارىپ وتىرعاندا قولىمىزدا تاعى دا ءبىر تىڭ دەرەك ىلىنە كەتتى. بۇل قۇجات اقىننىڭ تۇتقىندالار الدىندا، ياعني، 1937 جىلدىڭ تامىز ايىندا جازعان ەڭ سوڭعى قولجازباسى. الدىمەن سول قۇجاتتىڭ كوشىرمەسىن كورىپ، اۋدارماسىن وقىپ، ويىمىزدى ارى قاراي ساباقتاساق دۇرىس بولاتىن سياقتى.

ءىلياس جانسۇگىروۆ
يساتاي  – ماحامبەت
ءۇش اكتىلى، التى سۋرەتتى،
تاريحي كۇيلى حالىق
تراگەدياسى

 

قاتىناساتىندار

يساتاي

ماحامبەت

جاقيا – يساتايدىڭ بالاسى

نەسىبەلى – ايەلى

بولات – يساتايدىڭ بالدىزى

ماحامبەت

بورىق – ماحامبەتتىڭ ايەلى

قارلىعا –  جيەنى

قۇرمانعازى – قارلىعانىڭ كۇيەۋى، كۇيشى.

قالدىباي – قارت باتىر.

تاڭاتار – ءۇش بالاسى.

باتىر بالالارى:

ءجۇسىپ،

ناۋشا،

قوجاحمەت

ءبىرسارى

ەرسارى

ءۇبى

ءتاني

شەكشەكەي

سۋنيقارا

ەسەت

ماسەلەي – قاشقىن ورىس

شايباق – قاشقىن تاتار.

ەسكەندىر – سىبىزعىشى.

قۋات – جىراۋ.

بابات – ەل ادامى.

پىشەنشى، جاساق، حالىق.

 

جاڭگىر – حان

باتيما، ايىمجان – حانىمدار.

قاراۋىل – قوجا

بيلەر:

شومبال

شولتىر

قوناجاي

ساۋعاباي

بالقى

ءجۇزباي

مۇسا

التاي

دونەن

بوس

شوشاق

بارماق

سۇلتاندار:

شيمات

مەدەت

وتەپقالى، باسقالار

بەگجان – سۇرقىلتاي

گەنىس – شەكارا كوميسسياسىنىڭ باستىعى.

گەگە – اتتى كازاك پولكوۆنيگى.

بايەكە – سۇلتان پەسرابيتەل.

بيككوۆ – استراحان كوپەسى.

ساعيت – قازان ساۋداگەرى.

احۋن – وردا يمامى.

كەمپىر كىناگينا – استراحان گوبەرناتورىنىڭ شەشەسى.

حايزاق جىراۋ

داۋلەتكەرەي – كۇيشى.

ساراي قىزمەتشىلەرى، جاريا قىزدار، سالداتتار، مەيماندار،..

وقيعا مۇنان ءجۇز جىل ۇرىن بولعان.

ءبىرىنشى اكت

ءبىرىنشى سۋرەت

شەرلى، كەكتى كۇيمەن شىمىلدىق اشىلادى.

كۇن باتار. تەڭىز بويىنداعى قامىستى ولكە. قاراۋىل قوجايىندار، پىشەنشىلەر. قاراقوستىڭ الدىندا قالدىباي قارت شالعى شىڭداپ وتىر. جىگىتتەر ميامەن، شوپپەن جەلپىنىسىپ وزدەرىن سارت-سۇرت ۇرادى.

ەكى جىگىت ولەڭى:

دۋەت:

قاي زامان، قاسقىر زامان ازابى كوپ،

قاۋلاعان ماسادان دا مازامىز جوق.

حالىقتى قامىسقا ايداپ قاماعانداي،

قالىپپا-ەك قاراۋىلعا جازالى بوپ!

حور:

بارما ماسا تۇلاسىن،

قۋالاساق قوناسىڭ.

حان مەن قوجا سىقىلدى،

قانامىزدى سوراسىڭ.

ەي، جىگىتتەر جەلپي سوق!

دۋەت:

قاي زامان، حان زامانى، مىناۋ زامان،

كوپ بەزگەك كوزدەن جاسىن بۇلاۋلاعان.

ەل ەدىك قامىس قيىپ، ءشوپ جيماعان،

جولىقتىق ءبىر پالەگە ىلاۋلاعان.

حور:

بارما ماسا تۇلاسىن،

قۋالاساق قوناسىڭ.

حان مەن قوجا سىقىلدى،

قانامىزدى سوراسىڭ.

ەي، جىگىتتەر جەلپي سوق!

وسى تۇستا ويىمىزعا ءىلياس جانسۇگىرۇلىنىڭ گازەت-جۋرنالداردا جاريالانعان ماقالالارى مەن جينالىستارعا سويلەگەن باياندامالارىن اقتارىپ كورسەك دەگەن اۋەستىك تۋدى. سول ۇمتىلىسپەن كوز مايىمىزدى تاۋسا وتىرىپ تاعى ءبىراز دەرەك تاپتىق.

«ءتىلشى» گازەتى، №12, 1923 جىل، 16 يانۆار، سەيسەنبى كۇنگى نومىرىندە «پارتيا تۇرمىسى» دەگەن تاقىرىپپەن ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ وبلىستىق پارتيا جينالىسىندا سويلەگەن ءسوزى بەرىلگەن. سول باياندامادا ءىلياس قازاق ءتىلدى ءباسپاسوز ماسەلەسىن كوتەرىپ، ونى وركەندەتۋدىڭ جەتى ءتۇرلى جولىن ۇسىنادى. سونىڭ ەكىنشىسىندە: «جەتىسۋدا مۇسىلمانشا ءحارىپ تىزۋشىلەر كۋرسىن اشۋ كەرەك»، – دەگەن ۇسىنىس ايتادى. مۇنداعى مۇسىلمانشا ءحارىپ دەپ وتىرعانى ارينە توتەشە  ەكەندىگى ايدان انىق. وسىدان-اق ءىلياستىڭ توتە جازۋعا دەگەن قۇرمەتىن اڭعارۋعا بولادى. ال «ءتىلشى» گازەتىنىڭ №106,  1924 جىل، 24 اپرەل، بەيسەنبى كۇنگى سانىندا جازعان «ەملە جايىندا» اتتى ماقالاسىندا احمەت بايتۇرسىنوۆ رەتتەگەن اراب ءالىپ-ءبيىنىڭ جازىلۋ تارتىبىندەگى ولقىلىقتاردى ايتا كەلىپ، جالپى قازاق جۇرتشىلىعىنا ەملەنى بىرلىككە كەلتىرۋ تۋرالى تومەندەگى ەسكەرتپەسىن جازادى: «...بىلتىرعى قابىلداعان ھام جازىپ جۇرگەن ەملەنى وزگەرتىپ، جازۋدى وڭايلانۋ كەرەك دەگەن جوبا كىرىپ وتىر. مۇنى قوزعاۋشى ج. ايماۋىتۇلى (بۇل قازاق گازەتتەرىنىڭ بارىندە باسىلدى). وسى كۇنگى ەملەنى قورعاپ وتىرعان ەلدەس. ازىرگى ەملە ماسەلەسى تۋرالى باستى پىكىر وسى ەكەۋنىكى. مۇنى قازاقستاندا بولاتىن جالپى قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ جينالىسى شەشەدى-عوي دەپ ۇمىتتەنىپ وتىرمىز. (بۇل جينالىس وسى جازدا شاقىرىلماق. ەگەر ءبىر كولدەنەڭ كەزىكپەسە). سول سەزگە شەيىن ءباسپاسوز جۇزىندە ەملە ماسەلەلەرى كوتەرىلۋى، اركىم ءوز پىكىرىن گازەتتە، جۋرنالدا جاريالاماق. ءبىزدىڭ جەتىسۋدىڭ ءار جەرىندەگى مۇعالىمدەر دە ەملەنى نەگىزدەندىرۋ، جەڭىلدەتۋ جاقتارىنان قارماپ، ءوز پىكىرىن «تىلشىگە» جازعانى ءجون بولار ەدى».

دەمەك، بۇل جەردە ءىلياستىڭ توتەشە جازۋدىڭ جازىلۋ ەملەسىنە دەگەن جاناشىرلىعى مەن جۇسىپبەك، ەلدەس سياقتى الاش زيالىلارىمەن پىكىرلەس ەكەنىن دە اڭداپ قالامىز. ارينە، ءىلياس جانسۇگىرۇلىنىڭ گازەت-جۋرنالداردا جارىق كورگەن ەڭبەكتەرىنەن توتەشەگە قاتىستى جازعان تالاي جالىندى ويىن وقىرماننىڭ اقىل تارازىسىنا سالۋعا بولار ەدى. وسى رەتتە جوعارىداعى بىرنەشە دايەكتى كەلتىرۋدى ءجون كوردىم. بۇل دا ايتار ويىمىزدىڭ، العا قويعان ماقساتىمىزدىڭ ورىندى ەكەندىگىنە جەتكىلىكتى.

ەندەشە، «ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ قولجازباسىن انىقتاۋدىڭ قانداي ماڭىزدىلىعى بار» دەگەن سۇراققا جاۋا بەرە كەتەيىن:

بىرىنشىدەن، ءىلياس جانسۇگىرۇلىنىڭ قولجازبالارىن توتەشە جازۋمەن جازعانىن ايقىنداۋ – بىزدەر ءالى اشا قويماعان ارحيۆتەردەگى ءىلياس مۇراسىن ناقتىلاۋعا جول اشادى. ويتكەنى، قازىرگە دەيىن ءىلياستىڭ كوركەم ادەبيەتتەگى مۇرالارى جيناستىرىلعانىمەن، ونىڭ ءار ءتۇرلى قىزمەت بارىسىندا اتقارعان جۇمىسى، جيىنداردا وقىعان باياندامالارى، جازعان حاتتارى تولىق جيناستىرىلعان جوق. بۇل الداعى ۋاقىتتىڭ ەنشىسىنە قالىپ وتىر. باسقاسىن ايتپاي-اق قوياىن، العاش رەت قازاق (قىرعىز) اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ جانە قازاق دالاسىنداعى باستاۋىش مەكتەپتەردىڭ قۇرىلۋى ءۇشىن ءىلياس جانسۇگىروۆ كوپ تەر توكتى. بۇل جايلى ءالى دە ەشقانداي ىزدەۋ، زەرتتەۋ جۇمىسى جۇرگىزىلگەن جوق. ەگەر ءار دەڭگەيدەگى ارحيۆتەردە شاڭ باسىپ جاتقان سول دۇنيەلەر اقتارىلار بولسا، ءبىلال سۇلەەۆ، قاجىم ءبىلسىنۇلى، شامعالي سارىبايۇلى، قاسىمالى بايالىۇلى، راقىم ومارۇلى، اۋعان نيازبەكۇلى، تاعى دا باسقا قازاق زيالىلارىنىڭ مۇرالارى جارقىراپ الدىمىزدان شىعا كەلەرى انىق. ولاردىڭ جازعان-سىزعان دۇنيەسىنىڭ اراسىنان ءىلياس جانسۇگىروۆكە ءتان دۇنيەلەردى قاعىپ-سىلكىپ الۋ ءۇشىن ءىلياس قولجازباسىن تۇراقتاندىرۋدىڭ ءباسى باسىم.

ەكىنشىدەن، ءىلياس «قازاق»، «كەدەي ەركى»، «ءتىلشى» گازەتتەرىندە ءبىلال سۇلەەۆ، شامەي شىناسىلوۆ، سارا ەسوۆا، قاجىم ءبىلسىنۇلى، شامعالي سارىبايۇلى، تاعى دا باسقا تىلشىلەرمەن قاناتتاسا جۇمىس اتقاردى. وسى اتالعان تىلشىلەردىڭ ەڭبەگى دە ءالى جيناستىرىلعان جوق. دەمەك، سولاردىڭ ارحيۆتە ساقتاۋلى جاتقان مۇرالارىنىڭ اراسىندا ىلياسقا ءتان دۇنيەلەر جوق دەپ كەسىپ ايتۋعا بولمايدى. كەرىسىنشە، ولار جازعان دۇنيەلەردىڭ ءىلياستىڭ مۇراسىنىڭ اراسىندا ءجۇرۋى دە مۇمكىن. وسىلاردىڭ ىشىندەگى ىلياسقا ءتان دۇنيەنى تالداپ الۋ ۇشىندە اقىن  قولجازباسىن انىقتاۋ كەرەك دەپ ەسەپتەدىم.  تىپتى، بەيىمبەت مايلين مەن ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ شىعارماشىلىق قارىم-قاتىناسى بىتە قايناسىپ كەتكەندىگى بەلگىلى (بۇل جايلى الداعى ۋاقىتتا ارنايى ايتىلدى). دەمەك، قوس قالامگەردىڭ مۇرالارىن قولجازبا نۇسقاسى بويىنشا قايتا قاراستىرۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن جۇمىس.

ۇشىنشىدەن، قازىرگى تاڭدا وتكەن عاسىردىڭ 1930-1940 جىلدار اراسىنداعى قازاق زيالىلارى تۋرالى «ءبىرى-ءبىرىنىڭ ۇستىنەن شاعىم جازىپ، قاماتىپتى، سوتتاتىپتى، اتقىزىپتى» دەگەن سياقتى نەشە ءتۇرلى جامانات تاعىلىپ ءجۇر. ءتىپتى، بەسىكتەن بەلى شىقپاعان جاس بىلگىشتەر ءىستىڭ بايىبىنا بارماي  الىپتارعا كىنا تاققىش بولىپ الدى.  مۇمكىن بولسا، سول ارىزداردى سولاردىڭ قولجازباسى بويىنشا تەكسەرىپ شىعۋ كەرەك. اتىشۋلى ارىز بەن قويىلعان قول سولاردىكى بولماي شىعۋى مۇمكىن ء(وز ويىم).

... وسى ماقالانى جازۋعا تۇرتكى بولعان باستى سەبەپتەر وسى ەدى. قىسقاسى، ءىلياس جانسۇگىرۇلى قولجازبانى توتەشە جازۋمەن  جازىپ، كيريلشە مەن لاتىنعا ماشينكانىڭ كومەگىمەن تەرگەن دەگەن پىكىرگە توقتادىم. مەنىڭ سوڭعى ءتۇيىنىم وسى. بىراق، بۇل تۋرالى زەردەلى وقىرمان نە دەر ەكەن «ەل ءىشى التىن كەنىش» دەگەندەي، مەنىڭ قولىما تۇسپەگەن قولجازبا نۇسقاسى باسقالاردىڭ جەكە ارحيۆىنەن تابىلىپ تا قالار. بولىپ جاتسا، ورتاق ىسكە وي بولىسسە، قۇبا قۇپ دەر ەدىم.

وسى رەتتە، ىلياسقا قاتىستى كورنەكى سۋرەتتەر مەن پلاكاتتارعا ونىڭ توتەشە جازۋمەن جازىلعان قولجازباسىنىڭ كوشىرمە سۋرەتىن قوسىمشا قولدانۋدى سۇرايمىن.

ايتۋ بىزدەن، اتقارۋ سىزدەن، اعايىن!

جالعاسى بار...

قاجەت انداس

Abai.kz