Bekinisting alghashqy qazyghy qaghylghan Jayyqtyng ong jaghalauyndaghy jar qabaq.

I. ANDATU HÁM IZ KESU

«Ruhany janghyru» baghdarlamasynyng jariyalanghanyna eki jyl tolyp otyr. Kóp júmystar atqaryldy. Alghashqyda kez-kelgen tәrbiyelik mazmúndaghy is-sharany «Ruhany janghyrugha» tirep, qosaqtap qoyyp otyrghan býgingi qogham ózgergen. Qazirgi tanda atalmysh baghdarlama mazmúnyna halqymyzdyng ruhaniy-mәdeny qúndylyqtaryn tanityn, dýniyetanymyn týgendeytin, tarihiy-әleumettik damu salalarynda últtyng ketken esesin baghamdaytyn jobalar ene bastaghan. Sonday jobanyng bir parasyn A.Baytúrsynúly atyndaghy Qostanay memlekettik uniyversiyteti jana basshy Alma Dosjanova hanymnyng qoldauymen «Ruhany janghyru» baghdarlamasy negizinde jýzege asyrudy qolgha aldy. Jobanyng atauy – «A.Baytúrsynúlynyng izimen» atty ghylymiy-tanymdyq ekspedisiya. Onyng alghashqy sapary «A.Baytúrsynúlynyng izimen: Orynbor kezeni» dep ataldy.

Qazaqstanda biylik tranzitynyng kórigi qyzyp jatqan tústa ghylymiy-tanymdyq ekspedisiyanyng at basyn búrghan baghyty kórshiles Reseyge qaray týsip, uniyversiytetting filolog, tarihshy, jurnalistika salasynyng ghalymdary, magistranttary men doktoranttarynan qúralghan top Orynbor shaharyna jol tartty.

Orynbor - Alash ziyalylarynyng tabany tiygen, aghartushylyq, qoghamdyq hәm sayasy qyzmetterining kórigi bolghan tarihy meken. Múnda A.Baytúrsynúly 1910-1925 jyldar arasynda jandarmiya qújattaryndaghy derektemeler boyynsha 2 jyl aidauda jýrip, keyin óz erkimen qalada qalyp, qazaqqa qyzmet etedi. HH ghasyr basyndaghy qazaq halqynyng «tili, kózi hәm qúlaghy» bolghan «Qazaq» gazetin (Á.Bókeyhannyng yqpaly, M.Dulatúlynyng tikeley jәrdemi) shygharady. Erteden qoldanysyndaghy arab grafikasyna reforma jasap, qazaq tilining fonemalyq bolmysyna beyimdelgen jana әlipby jasaydy, qazaq tiline qatysty oqulyqtar jazady. Ahang ghúmyrnamasyndaghy jәne Alash qozghalysynyng tarihyndaghy Orynbor kezeni qazaq ziyalylarynyng qoghamdyq jәne sayasy qayratkerlik qyzmetining erekshe jarqyrap kóringen túsy boldy.

1917 jylghy Reseyde oryn alghan qos tónkeristing (bireui beybit, erikti týrde, ekinshisi qaruly tónkeris arqyly bolghan) saldarynan tuyndaghan, birinde ýmit, ekinshisinde kýdik basym bolghan almaghayyp kezende eki mәrte jalpyqazaq siyezi ótip, shilde aiynda ótken alghashqy siyezde Uaqytsha ýkimet jariyalaghan demokratiyalyq ózgeristerding nyshany bolghan «Ucherediytelinoe sobraniye»-gha deputattar saylau, «Alash» partiyasyn qúru, al jeltoqsan aiyndaghy ótken ekinshisinde «Alash» avtonomiyasy jariyalanyp, tóraghalyqqa Á.Bókeyhan saylanghan Alashorda ýkimeti qúrylady.

«Bolishevikter býliginen» keyin alasapyran zaman bastalyp, zandy biylikti qalpyna keltirushiler men bolishevikter arasynda qaruly qaqtyghystar bastalady. «Azamattyq soghys» degen ataumen tarihta qalghan qandy oqighalar jelisining aqyry Resey imperiyasynyng territoriyasynda kenestik biylikting ornauymen ayaqtalady. 1919 jyly alashordalyqtargha keshirilim (amnistiya) berilip, 1920 jyly olardyng «ә degendegi» avtonomiya talabynyng úzyn sonary negizinde kenestik ýkimetting biyligining baqylauyndaghy Qazaq kenestik sosialistik avtonomiyaly respublikasy Orynborda tu tigip, 1925 jylgha deyin qala el-júrtymyzdyng astanasy bolady. Ol avtonomiyada birsypara Alash ziyalylary ýlken lauazymdyq qyzmetter atqarady.

Orynbor qalasy alghashqyda bekinis retinde salynghan. Qalanyng atauy eki týbirden túrady. Biri – ózenning atyn bildiretin «Or», ekinshisi -  qala degen maghyna beretin nemisting «burg» sózi. Bekinis alghashqyda Or ózeni boyynda salynyp (qazirgi Orsk qalasy), keyin Jayyq ózenining boyyna auystyrylady. Strategiyalyq túrghydan kelgende, ózen-sulardyng boyyn jaghalap kóshetin kóshpeli halyqtardyng jerine synalap kiru ýshin bekinisting jana orny asa manyzdy boldy.

Orynbor bekinisining alghashqy qazyghy qaghylghan jer - Jayyqtyng ong jaghalauyndaghy biyik jar qabaq. Jar qabaqty Jayyq - bekinisting qazaq dalasy betindegi tabighy qorghanysy (jogharydaghy surette). Dalalyq túrghyndarmen tauar, mal saudasy jýretin «Menovyy dvor» ózenning sol jaghalauyna ornalasqan. Patshalyq zamandaghy eski kartalarda Jayyqtyng sol jaghalauy «qyrghyz» dalasy nemese «Stepi kochungshih kirgiyz-kaysakskoy Maloy ordy» dep belgilengen (qaranyz).

Orynbor bekinisin kóshuin kórsetken karta

Orynbor guberniyasynyng 1851 jyly jasalghan kartasy

Bekinis ornaghan biyik jargha qalanyng alghashqyda «Bolishoy» dep, keyin «Nikolaevskaya», odan keyin «Sovetskaya» dep atalghan basty kóshe kelip tireledi. General-gubernatordyng sarayy, Kadet korpusy, polisiya mekemesining kensesi,  graf Braunnyng ýii, Shekaralyq komissiya mekemelerine qatysty nysandar t.b. qazirgi tanda tarihiy-mәdeny qúndylyghy asa manyzdy ghimarattar osy kóshening boyyna ornalasqan.

Alash partiyasynyng atynan saylaugha týsken túlghalar tizimi

Alash kósemi Álihan Bókeyhan Orynborda bir uaqyt osy kóshede, «Nikolaevskaya, 10» degen meken-jayda túrady. 1917 jyly «Ucherediytelinoe sobraniye»-gha «Alash» partiyasynyng atynan saylaugha týsken deputattar tiziminde Á.Bókeyhannyng túrghylyqty jeri dep atalmysh adres kórsetilgen (surette). Jergilikti ólketanushylar aituynsha, 1917 jyly shilde aiynda ótken I jalpy qazaq siyezine kelushilerding birqatary Alash kósemining ýiine ornalasady. Ýy úzynsha qalypta salynghan. Á.Bókeyhan uaqytsha túrghan tarihy ýiding qazirgi kýii kónil kónshitpeydi: kýtimsiz qalyp azyp-tozghan, eleusiz qalypta.

Y.Altynsarin oqyghan, A.Baytúrsynúly múghalimdik bilim alghan orys-qazaq mektebi

Y.Altynsarin oqyghan Orynbor shekaralyq komissiya janyndaghy orys-qazaq mektebining qabyrghasyna qoyylghan belgi

Orynbor shekaralyq komissiyasynyng janynan qazaq halqynyng balalary ýshin arnayy ashylghan orys-qazaq mektebi de osy kóshe boyynda. Múnda qazaqtyng ataqty aghartushy Ybyray Altynsarin bilim alady.

1889 jyly Orskide Torghay oblysynyng bilim inspektory Y.Altynsarinning bastamasymen ashylghan qazaq-orys múghalimdik mektebi órtenip ketip, oqu orny Orynbordaghy búrynghy shekaralyq komissiyasynyng janynan ashylghan qazaq-orys mektebining ghimaratyna kóshiriledi. Osylaysha ol Orynbor qalasyna ornalasyp, Qazaq dalasyndaghy auyldyq orys-qazaq mektepterine múghalim dayyndaytyn oqu ornyna ainalady. Ahmet Baytúrsynúly Torghaydaghy eki klasttyq uchiliysheni ayaqtaghan song «ýlken qiyndyqtarmen» (M.Dulatúly) 1891 jyly Orynborgha kelip, atalmysh oqu ornynyn 1895 jyly 14 týlekting qatarynda ayaqtaydy. Demek, Ahmet Baytúrsynúly Y.Altynsarinning Torghayda ashqan orys-qazaq mektebinde, keyin onyng tikeley aralasuymen ashylghan múghalimdik mektepti tamamdaydy. Atalmysh oqu ornyn ayaqtaghan týlekterge qoghamgha qyzmet etuding eki joly aiqara ashylatyn edi. Biri – patsha әkimshiligindegi shenunik qyzmet, ekinshis – qazaq balalaryn oqytatyn múghalimdik qyzmet. Ahang ekinshisin tandap, «halyq múghalimi» atanady. Kezinde europalyq bilim ýlgisi men mazmúnyna zәru qazaq halqy ýshin «Halyq múghalimi» degen ataq ýlken syi-qúrmetke layyq mamandyq boldy.

Ghúmyr keruenining tizginin ústazdyq qyzmetke «baylaghan» Ahang sol jolda jýrip sayasy qyzmetke aralasady. Halyq múghalimining sayasy qyzmetke ne sebepten aralsqanyn biz onyng 1922 jyldyng tamyz aiyndaghy Tashkentke sapary barysynda qalyng qazaqtyng últ ústazyna kórsetken syy – qúrmet, qóshemetine rahmet aita sóilegen sózinen angharamyz. Onda ol bylay deydi: «Men – halyq múghalimimin. Oquym kóp emes, az. biraq bilimimdi halyq maqsaty ýshin júmsaghanym ras. Onyng da sebepteri bar. Mening istegen az júmysym, senderding de qoldarynnan keledi. Men de ózderindey adamyn. Meni tudyrghan – zaman, patsha zamanynyng zúlym sayasaty, zorlyghy, zombylyghy, qorlyghy» [Qamzabekúly D. Ruhaniyat (Maqalalar men zertteuler). –Almaty: «Bilim», 1997, 104 b].

Al Alash kósemi Álihan Bókeyhannyng 1925 jyly Mәskeuden A.Baytúrsynúlyna jazghan hatyndaghy mazmúnnyng bir parasynda ol oghan Y.Altynsarin turaly maqala jazudy ótine kelip: «...Altynsary balasy Ybyray haqynda ózing jazsan, jaqsy bolar edi. Ol sening aghang emes pe? Eger ol qazir ómir sýrse, sendey bolar edi, al sen erterek dýniyege kelgeninde, onyng isin jasaryng haq» [Qamzabekúly, 95 b], – dep týiindey jazuynda, Ahannyng aghartushylyq, ústazdyq qyzmetining tarihy hәm qoghamdyq-әleumettik mәn-manyzynan tereng habar beretini sózsiz.

(jalghasy bar)

Almasbek Ábsadyqov

Abai.kz