بەكىنىستىڭ العاشقى قازىعى قاعىلعان جايىقتىڭ وڭ جاعالاۋىنداعى جار قاباق.

ءى. اڭداتۋ ءھام ءىز كەسۋ

«رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنىڭ جاريالانعانىنا ەكى جىل تولىپ وتىر. كوپ جۇمىستار اتقارىلدى. العاشقىدا كەز-كەلگەن تاربيەلىك مازمۇنداعى ءىس-شارانى «رۋحاني جاڭعىرۋعا» تىرەپ، قوساقتاپ قويىپ وتىرعان بۇگىنگى قوعام وزگەرگەن. قازىرگى تاڭدا اتالمىش باعدارلاما مازمۇنىنا حالقىمىزدىڭ رۋحاني-مادەني قۇندىلىقتارىن تانيتىن، دۇنيەتانىمىن تۇگەندەيتىن، تاريحي-الەۋمەتتىك دامۋ سالالارىندا ۇلتتىڭ كەتكەن ەسەسىن باعامدايتىن جوبالار ەنە باستاعان. سونداي جوبانىڭ ءبىر پاراسىن ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى قوستاناي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى جاڭا باسشى الما دوسجانوۆا حانىمنىڭ قولداۋىمەن «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى نەگىزىندە جۇزەگە اسىرۋدى قولعا الدى. جوبانىڭ اتاۋى – «ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ىزىمەن» اتتى عىلىمي-تانىمدىق ەكسپەديتسيا. ونىڭ العاشقى ساپارى «ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ىزىمەن: ورىنبور كەزەڭى» دەپ اتالدى.

قازاقستاندا بيلىك ترانزيتىنىڭ كورىگى قىزىپ جاتقان تۇستا عىلىمي-تانىمدىق ەكسپەديتسيانىڭ ات باسىن بۇرعان باعىتى كورشىلەس رەسەيگە قاراي ءتۇسىپ، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ فيلولوگ، تاريحشى، جۋرناليستيكا سالاسىنىڭ عالىمدارى، ماگيسترانتتارى مەن دوكتورانتتارىنان قۇرالعان توپ ورىنبور شاھارىنا جول تارتتى.

ورىنبور - الاش زيالىلارىنىڭ تابانى تيگەن، اعارتۋشىلىق، قوعامدىق ءھام ساياسي قىزمەتتەرىنىڭ كورىگى بولعان تاريحي مەكەن. مۇندا ا.بايتۇرسىنۇلى 1910-1925 جىلدار اراسىندا جاندارميا قۇجاتتارىنداعى دەرەكتەمەلەر بويىنشا 2 جىل ايداۋدا ءجۇرىپ، كەيىن ءوز ەركىمەن قالادا قالىپ، قازاققا قىزمەت ەتەدى. حح عاسىر باسىنداعى قازاق حالقىنىڭ «ءتىلى، كوزى ءھام قۇلاعى» بولعان «قازاق» گازەتىن ء(ا.بوكەيحاننىڭ ىقپالى، م.دۋلاتۇلىنىڭ تىكەلەي جاردەمى) شىعارادى. ەرتەدەن قولدانىسىنداعى اراب گرافيكاسىنا رەفورما جاساپ، قازاق ءتىلىنىڭ فونەمالىق بولمىسىنا بەيىمدەلگەن جاڭا ءالىپبي جاسايدى، قازاق تىلىنە قاتىستى وقۋلىقتار جازادى. احاڭ عۇمىرناماسىنداعى جانە الاش قوزعالىسىنىڭ تاريحىنداعى ورىنبور كەزەڭى قازاق زيالىلارىنىڭ قوعامدىق جانە ساياسي قايراتكەرلىك قىزمەتىنىڭ ەرەكشە جارقىراپ كورىنگەن تۇسى بولدى.

1917 جىلعى رەسەيدە ورىن العان قوس توڭكەرىستىڭ (بىرەۋى بەيبىت، ەرىكتى تۇردە، ەكىنشىسى قارۋلى توڭكەرىس ارقىلى بولعان) سالدارىنان تۋىنداعان، بىرىندە ءۇمىت، ەكىنشىسىندە كۇدىك باسىم بولعان الماعايىپ كەزەڭدە ەكى مارتە جالپىقازاق سيەزى ءوتىپ، شىلدە ايىندا وتكەن العاشقى سيەزدە ۋاقىتشا ۇكىمەت جاريالاعان دەموكراتيالىق وزگەرىستەردىڭ نىشانى بولعان «ۋچەرەديتەلنوە سوبرانيە»-عا دەپۋتاتتار سايلاۋ، «الاش» پارتياسىن قۇرۋ، ال جەلتوقسان ايىنداعى وتكەن ەكىنشىسىندە «الاش» اۆتونومياسى جاريالانىپ، توراعالىققا ءا.بوكەيحان سايلانعان الاشوردا ۇكىمەتى قۇرىلادى.

«بولشەۆيكتەر بۇلىگىنەن» كەيىن الاساپىران زامان باستالىپ، زاڭدى بيلىكتى قالپىنا كەلتىرۋشىلەر مەن بولشەۆيكتەر اراسىندا قارۋلى قاقتىعىستار باستالادى. «ازاماتتىق سوعىس» دەگەن اتاۋمەن تاريحتا قالعان قاندى وقيعالار جەلىسىنىڭ اقىرى رەسەي يمپەرياسىنىڭ تەرريتورياسىندا كەڭەستىك بيلىكتىڭ ورناۋىمەن اياقتالادى. 1919 جىلى الاشوردالىقتارعا كەشىرىلىم (امنيستيا) بەرىلىپ، 1920 جىلى ولاردىڭ «ءا دەگەندەگى» اۆتونوميا تالابىنىڭ ۇزىن سونارى نەگىزىندە كەڭەستىك ۇكىمەتتىڭ بيلىگىنىڭ باقىلاۋىنداعى قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسى ورىنبوردا تۋ تىگىپ، 1925 جىلعا دەيىن قالا ەل-جۇرتىمىزدىڭ استاناسى بولادى. ول اۆتونوميادا ءبىرسىپارا الاش زيالىلارى ۇلكەن لاۋازىمدىق قىزمەتتەر اتقارادى.

ورىنبور قالاسى العاشقىدا بەكىنىس رەتىندە سالىنعان. قالانىڭ اتاۋى ەكى تۇبىردەن تۇرادى. ءبىرى – وزەننىڭ اتىن بىلدىرەتىن «ور»، ەكىنشىسى -  قالا دەگەن ماعىنا بەرەتىن نەمىستىڭ «بۋرگ» ءسوزى. بەكىنىس العاشقىدا ور وزەنى بويىندا سالىنىپ (قازىرگى ورسك قالاسى), كەيىن جايىق وزەنىنىڭ بويىنا اۋىستىرىلادى. ستراتەگيالىق تۇرعىدان كەلگەندە، وزەن-سۋلاردىڭ بويىن جاعالاپ كوشەتىن كوشپەلى حالىقتاردىڭ جەرىنە سىنالاپ كىرۋ ءۇشىن بەكىنىستىڭ جاڭا ورنى اسا ماڭىزدى بولدى.

ورىنبور بەكىنىسىنىڭ العاشقى قازىعى قاعىلعان جەر - جايىقتىڭ وڭ جاعالاۋىنداعى بيىك جار قاباق. جار قاباقتى جايىق - بەكىنىستىڭ قازاق دالاسى بەتىندەگى تابيعي قورعانىسى (جوعارىداعى سۋرەتتە). دالالىق تۇرعىندارمەن تاۋار، مال ساۋداسى جۇرەتىن «مەنوۆىي دۆور» وزەننىڭ سول جاعالاۋىنا ورنالاسقان. پاتشالىق زامانداعى ەسكى كارتالاردا جايىقتىڭ سول جاعالاۋى «قىرعىز» دالاسى نەمەسە «ستەپ كوچۋيۋششيح كيرگيز-كايساكسكوي مالوي وردى» دەپ بەلگىلەنگەن (قاراڭىز).

ورىنبور بەكىنىسىن كوشۋىن كورسەتكەن كارتا

ورىنبور گۋبەرنياسىنىڭ 1851 جىلى جاسالعان كارتاسى

بەكىنىس ورناعان بيىك جارعا قالانىڭ العاشقىدا «بولشوي» دەپ، كەيىن «نيكولاەۆسكايا»، ودان كەيىن «سوۆەتسكايا» دەپ اتالعان باستى كوشە كەلىپ تىرەلەدى. گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ سارايى، كادەت كورپۋسى، پوليتسيا مەكەمەسىنىڭ كەڭسەسى،  گراف براۋننىڭ ءۇيى، شەكارالىق كوميسسيا مەكەمەلەرىنە قاتىستى نىساندار ت.ب. قازىرگى تاڭدا تاريحي-مادەني قۇندىلىعى اسا ماڭىزدى عيماراتتار وسى كوشەنىڭ بويىنا ورنالاسقان.

الاش پارتياسىنىڭ اتىنان سايلاۋعا تۇسكەن تۇلعالار ءتىزىمى

الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان ورىنبوردا ءبىر ۋاقىت وسى كوشەدە، «نيكولاەۆسكايا، 10» دەگەن مەكەن-جايدا تۇرادى. 1917 جىلى «ۋچەرەديتەلنوە سوبرانيە»-عا «الاش» پارتياسىنىڭ اتىنان سايلاۋعا تۇسكەن دەپۋتاتتار تىزىمىندە ءا.بوكەيحاننىڭ تۇرعىلىقتى جەرى دەپ اتالمىش ادرەس كورسەتىلگەن (سۋرەتتە). جەرگىلىكتى ولكەتانۋشىلار ايتۋىنشا، 1917 جىلى شىلدە ايىندا وتكەن ءى جالپى قازاق سيەزىنە كەلۋشىلەردىڭ بىرقاتارى الاش كوسەمىنىڭ ۇيىنە ورنالاسادى. ءۇي ۇزىنشا قالىپتا سالىنعان. ءا.بوكەيحان ۋاقىتشا تۇرعان تاريحي ءۇيدىڭ قازىرگى كۇيى كوڭىل كونشىتپەيدى: كۇتىمسىز قالىپ ازىپ-توزعان، ەلەۋسىز قالىپتا.

ى.التىنسارين وقىعان، ا.بايتۇرسىنۇلى مۇعالىمدىك ءبىلىم العان ورىس-قازاق مەكتەبى

ى.التىنسارين وقىعان ورىنبور شەكارالىق كوميسسيا جانىنداعى ورىس-قازاق مەكتەبىنىڭ قابىرعاسىنا قويىلعان بەلگى

ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسىنىڭ جانىنان قازاق حالقىنىڭ بالالارى ءۇشىن ارنايى اشىلعان ورىس-قازاق مەكتەبى دە وسى كوشە بويىندا. مۇندا قازاقتىڭ اتاقتى اعارتۋشى ىبىراي التىنسارين ءبىلىم الادى.

1889 جىلى ورسكىدە تورعاي وبلىسىنىڭ ءبىلىم ينسپەكتورى ى.ءالتىنساريننىڭ باستاماسىمەن اشىلعان قازاق-ورىس مۇعالىمدىك مەكتەبى ورتەنىپ كەتىپ، وقۋ ورنى ورىنبورداعى بۇرىنعى شەكارالىق كوميسسياسىنىڭ جانىنان اشىلعان قازاق-ورىس مەكتەبىنىڭ عيماراتىنا كوشىرىلەدى. وسىلايشا ول ورىنبور قالاسىنا ورنالاسىپ، قازاق دالاسىنداعى اۋىلدىق ورىس-قازاق مەكتەپتەرىنە مۇعالىم دايىندايتىن وقۋ ورنىنا اينالادى. احمەت بايتۇرسىنۇلى تورعايداعى ەكى كلاستتىق ۋچيليششەنى اياقتاعان سوڭ «ۇلكەن قيىندىقتارمەن» (م.دۋلاتۇلى) 1891 جىلى ورىنبورعا كەلىپ، اتالمىش وقۋ ورنىنىن 1895 جىلى 14 تۇلەكتىڭ قاتارىندا اياقتايدى. دەمەك، احمەت بايتۇرسىنۇلى ى.ءالتىنساريننىڭ تورعايدا اشقان ورىس-قازاق مەكتەبىندە، كەيىن ونىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن اشىلعان مۇعالىمدىك مەكتەپتى تامامدايدى. اتالمىش وقۋ ورنىن اياقتاعان تۇلەكتەرگە قوعامعا قىزمەت ەتۋدىڭ ەكى جولى ايقارا اشىلاتىن ەدى. ءبىرى – پاتشا اكىمشىلىگىندەگى شەنۋنىك قىزمەت، ەكىنشىس – قازاق بالالارىن وقىتاتىن مۇعالىمدىك قىزمەت. احاڭ ەكىنشىسىن تاڭداپ، «حالىق مۇعالىمى» اتانادى. كەزىندە ەۋروپالىق ءبىلىم ۇلگىسى مەن مازمۇنىنا ءزارۋ قازاق حالقى ءۇشىن «حالىق مۇعالىمى» دەگەن اتاق ۇلكەن سىي-قۇرمەتكە لايىق ماماندىق بولدى.

عۇمىر كەرۋەنىنىڭ تىزگىنىن ۇستازدىق قىزمەتكە «بايلاعان» احاڭ سول جولدا ءجۇرىپ ساياسي قىزمەتكە ارالاسادى. حالىق مۇعالىمىنىڭ ساياسي قىزمەتكە نە سەبەپتەن ارالسقانىن ءبىز ونىڭ 1922 جىلدىڭ تامىز ايىنداعى تاشكەنتكە ساپارى بارىسىندا قالىڭ قازاقتىڭ ۇلت ۇستازىنا كورسەتكەن سىي – قۇرمەت، قوشەمەتىنە راحمەت ايتا سويلەگەن سوزىنەن اڭعارامىز. وندا ول بىلاي دەيدى: «مەن – حالىق مۇعالىمىمىن. وقۋىم كوپ ەمەس، از. بىراق ءبىلىمىمدى حالىق ماقساتى ءۇشىن جۇمساعانىم راس. ونىڭ دا سەبەپتەرى بار. مەنىڭ ىستەگەن از جۇمىسىم، سەندەردىڭ دە قولدارىڭنان كەلەدى. مەن دە وزدەرىڭدەي ادامىن. مەنى تۋدىرعان – زامان، پاتشا زامانىنىڭ زۇلىم ساياساتى، زورلىعى، زومبىلىعى، قورلىعى» [قامزابەكۇلى د. رۋحانيات (ماقالالار مەن زەرتتەۋلەر). –الماتى: «ءبىلىم»، 1997, 104 ب].

ال الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ 1925 جىلى ماسكەۋدەن ا.بايتۇرسىنۇلىنا جازعان حاتىنداعى مازمۇننىڭ ءبىر پاراسىندا ول وعان ى.التىنسارين تۋرالى ماقالا جازۋدى وتىنە كەلىپ: «...التىنسارى بالاسى ىبىراي حاقىندا ءوزىڭ جازساڭ، جاقسى بولار ەدى. ول سەنىڭ اعاڭ ەمەس پە؟ ەگەر ول قازىر ءومىر سۇرسە، سەندەي بولار ەدى، ال سەن ەرتەرەك دۇنيەگە كەلگەنىڭدە، ونىڭ ءىسىن جاسارىڭ حاق» [قامزابەكۇلى، 95 ب]، – دەپ تۇيىندەي جازۋىندا، احاڭنىڭ اعارتۋشىلىق، ۇستازدىق قىزمەتىنىڭ تاريحي ءھام قوعامدىق-الەۋمەتتىك ءمان-ماڭىزىنان تەرەڭ حابار بەرەتىنى ءسوزسىز.

(جالعاسى بار)

الماسبەك ابسادىقوۆ

Abai.kz