Búl maqalada adamnyng tegindegi -ov, -ev, -in júrnaqtaryn alyp tastap jazu jónindegi mәselege qatysty pikirimizdi bildirmekshimiz. Óitkeni búghan resmy týrde rúqsat berilgenine qaramastan kópshilik adam ol júrnaqtardan qútyla qoyghan joq. Áriyne, múnyng mәn bermeushilik, qújattardy auystyrugha erinu, qúntsyzdyq siyaqty týrli sebepteri bar. Sonymen qatar taghy bir sebebi tekti jazudyng qolayly tәsilining bolmauynan dep oilaymyz. Búl orayda -ov, -ev, -in júrnaqtaryn alyp tastaushylargha tegin jazudyng eki týrli tәsili rúqsat etilgen. Onyng biri – әkesining esimine «úly», «qyzy» degen qosymsha qosu, ekinshisi – әkesining ne atalarynyng birining esimin qosymshasyz alu.

Múnyng birinshisinin, yaghny tekti bildiru ýshin әke esimine «úly», «qyzy» degen qosymshalardy qosudyng oghashtyghy joq. Alayda múny qoldanghanda adamnyng aty-jóni eki elementten túrady da, elimizde birdey ataq-jóndi adamdar sany kóp bolady. Al tek retinde atasynyng esimin paydalansaq, óz esimi men әkesining atyn qosyp, ýsh elementten túratyn aty-jón qoldana alamyz. Yaghny búl jaghdayda aty-jóni birdey adamdar sany azayady jәne tegin atasynyn, arghy atalarynyng atyna jazatyn dәstýrimiz jalghastyq tabady. Sondyqtan biz tek retinde ata esimin paydalanudy qoldaymyz. Alayda ony júrnaqsyz jazudy qolday almaymyz. Óitkeni búl jaghdayda adamnyng esimi men tegin aiyru qiyndaydy. Mysaly, Arman Núrlan degen adamnyng qaysysy esimi, qaysysy tegi ekenin shatastyramyz.

Áriyne, búghan baylanysty әueli qaysysy jazylatynyna kelisuge bolar. Biraq adamdy esimi men tegining birimen ataghan jaghdayda kimning aitylyp túrghany bilinbeydi. Mysaly, Núrlannyng tegi Arman bolsa, «Arman» dep shaqyrghanda atasynyng da ýn qatary haq. Demek, kisining tegi bolatyn esimdi júrnaqsyz alu kelisti emes. Osy jerde búrynyraqta adamnyng tegin ruy arqyly bildiretin kezde ol eshqanday qosymshasyz  qoldanylghan ghoy (mysaly, Qarakerey Qabanbay) degen uәj aityluy mýmkin. Biraq ol jaghdaydaghy ru aty әuelde kisi esimi bolghanmen uaqyt óte kele jalpylanyp, adamnyng syipatyn kórsetetin sózge ainalghan. Al qazirgi tek retinde qoldanyp jýrgen bergi atalarymyzdyng (ishinde kózi tirileri de bar) esimi múnday jalpylyq dәrejesine jetken joq. Sondyqtan, kisining tegin jazghanda arnauly qosymsha paydalanghan jón. Búlay etkende kisining tegi men esimi shatastyrylmaydy jәne olardy kez kelgen retpen jazugha da, jeke qoldanugha da mýmkindik tuady.

Tekti qanday júrnaq arqyly bildirgen dúrys? Búghan jauap beru ýshin qoldanylyp ne úsynylyp jýrgen keybir sózderge taldau jasalyq. Mysaly, Núrlannyng tegi Arman ekenin bildiru ýshin «tegi» qosymshasyn paydalansaq, Armantegi Núrlan dep jazamyz. Bizdinshe, búl qoldanysta maghynalyq qate bar. Óitkeni «Armanúly Núrlan» degen aty-jón Armannyng úly Núrlan degendi bildiretini siyaqty «Armantegi Núrlan» da Armannyng tegi Núrlan degendi bildiredi.

Úsynystardyng arasynda «tekti i, uy qosymshalary arqyly bildireyik» deytinder de bar. Biraq búryn adamnyng qay jerdiki ne qay rudiki ekenin bildiru ýshin qoldanylghan búl qosymshalar (mysaly, Farabi, Jalayyriy) kisi esimine jalghaugha qolaysyz. Mysaly, Uәly esimine búl júrnaqtardy jalghau aitugha qiyndyq keltirse, osynday júrnaqtar jalghanghan Manatauy degen kisining atasynyng Manata ne Manatau ekenin aiyra almaymyz.

Tek sózine balama retinde berilip jýrgen sózderding taghy biri –  «soy» sózi. Bizdinshe, búl sózdi kisining tegin ereksheleytin júrnaq retinde alugha әbden bolady. Óitkeni búl sóz túqymy, týri, úrpaghy degen maghynany bildiredi (Men keskekti erding soyymyn. Mahambet) jәne kýndelikti qoldanysta jii kezdese bermeydi. Sonday-aq  eki buyndy bolghandyqtan esimge jalghap aitugha jenil jәne dauyssyzdan bastalghandyqtan týbir qanday dybyspen ayaqtalsa da, ony ózgeriske úshyratpay tirkele alady. Mysaly, Shoqan Shynghysúly Uәlihansoyy, Ybyray Altynsarysoyy. «Soyy» sózi bizben tuysqan halyqtardyng birqatarynda bar jәne bizdegidey maghyna beredi, biraq olarda tekti bildiretin qosymsha retinde paydalanylyp jýrgen joq. Olay bolsa, múny qoldansaq, armyannyng «yan»-y, gruzinning «dze»-si siyaqty, bizding últtyq ereksheligimizdi kórsetip túratyn bolady.

Vanov Quantqan Yrzaúly

Abai.kz