بۇل ماقالادا ادامنىڭ تەگىندەگى -وۆ، -ەۆ، -ين جۇرناقتارىن الىپ تاستاپ جازۋ جونىندەگى ماسەلەگە قاتىستى پىكىرىمىزدى بىلدىرمەكشىمىز. ويتكەنى بۇعان رەسمي تۇردە رۇقسات بەرىلگەنىنە قاراماستان كوپشىلىك ادام ول جۇرناقتاردان قۇتىلا قويعان جوق. ارينە، مۇنىڭ ءمان بەرمەۋشىلىك، قۇجاتتاردى اۋىستىرۋعا ەرىنۋ، قۇنتسىزدىق سياقتى ءتۇرلى سەبەپتەرى بار. سونىمەن قاتار تاعى ءبىر سەبەبى تەكتى جازۋدىڭ قولايلى ءتاسىلىنىڭ بولماۋىنان دەپ ويلايمىز. بۇل ورايدا -وۆ، -ەۆ، -ين جۇرناقتارىن الىپ تاستاۋشىلارعا تەگىن جازۋدىڭ ەكى ءتۇرلى ءتاسىلى رۇقسات ەتىلگەن. ونىڭ ءبىرى – اكەسىنىڭ ەسىمىنە «ۇلى»، «قىزى» دەگەن قوسىمشا قوسۋ، ەكىنشىسى – اكەسىنىڭ نە اتالارىنىڭ ءبىرىنىڭ ەسىمىن قوسىمشاسىز الۋ.

مۇنىڭ ءبىرىنشىسىنىڭ، ياعني تەكتى ءبىلدىرۋ ءۇشىن اكە ەسىمىنە «ۇلى»، «قىزى» دەگەن قوسىمشالاردى قوسۋدىڭ وعاشتىعى جوق. الايدا مۇنى قولدانعاندا ادامنىڭ اتى-ءجونى ەكى ەلەمەنتتەن تۇرادى دا، ەلىمىزدە بىردەي اتاق-ءجوندى ادامدار سانى كوپ بولادى. ال تەك رەتىندە اتاسىنىڭ ەسىمىن پايدالانساق، ءوز ەسىمى مەن اكەسىنىڭ اتىن قوسىپ، ءۇش ەلەمەنتتەن تۇراتىن اتى-ءجون قولدانا الامىز. ياعني بۇل جاعدايدا اتى-ءجونى بىردەي ادامدار سانى ازايادى جانە تەگىن اتاسىنىڭ، ارعى اتالارىنىڭ اتىنا جازاتىن ءداستۇرىمىز جالعاستىق تابادى. سوندىقتان ءبىز تەك رەتىندە اتا ەسىمىن پايدالانۋدى قولدايمىز. الايدا ونى جۇرناقسىز جازۋدى قولداي المايمىز. ويتكەنى بۇل جاعدايدا ادامنىڭ ەسىمى مەن تەگىن ايىرۋ قيىندايدى. مىسالى، ارمان نۇرلان دەگەن ادامنىڭ قايسىسى ەسىمى، قايسىسى تەگى ەكەنىن شاتاستىرامىز.

ارينە، بۇعان بايلانىستى اۋەلى قايسىسى جازىلاتىنىنا كەلىسۋگە بولار. بىراق ادامدى ەسىمى مەن تەگىنىڭ بىرىمەن اتاعان جاعدايدا كىمنىڭ ايتىلىپ تۇرعانى بىلىنبەيدى. مىسالى، نۇرلاننىڭ تەگى ارمان بولسا، «ارمان» دەپ شاقىرعاندا اتاسىنىڭ دا ءۇن قاتارى حاق. دەمەك، كىسىنىڭ تەگى بولاتىن ەسىمدى جۇرناقسىز الۋ كەلىستى ەمەس. وسى جەردە بۇرىنىراقتا ادامنىڭ تەگىن رۋى ارقىلى بىلدىرەتىن كەزدە ول ەشقانداي قوسىمشاسىز  قولدانىلعان عوي (مىسالى، قاراكەرەي قابانباي) دەگەن ءۋاج ايتىلۋى مۇمكىن. بىراق ول جاعدايداعى رۋ اتى اۋەلدە كىسى ەسىمى بولعانمەن ۋاقىت وتە كەلە جالپىلانىپ، ادامنىڭ سىيپاتىن كورسەتەتىن سوزگە اينالعان. ال قازىرگى تەك رەتىندە قولدانىپ جۇرگەن بەرگى اتالارىمىزدىڭ (ىشىندە كوزى تىرىلەرى دە بار) ەسىمى مۇنداي جالپىلىق دارەجەسىنە جەتكەن جوق. سوندىقتان، كىسىنىڭ تەگىن جازعاندا ارناۋلى قوسىمشا پايدالانعان ءجون. بۇلاي ەتكەندە كىسىنىڭ تەگى مەن ەسىمى شاتاستىرىلمايدى جانە ولاردى كەز كەلگەن رەتپەن جازۋعا دا، جەكە قولدانۋعا دا مۇمكىندىك تۋادى.

تەكتى قانداي جۇرناق ارقىلى بىلدىرگەن دۇرىس؟ بۇعان جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن قولدانىلىپ نە ۇسىنىلىپ جۇرگەن كەيبىر سوزدەرگە تالداۋ جاسالىق. مىسالى، نۇرلاننىڭ تەگى ارمان ەكەنىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن «تەگى» قوسىمشاسىن پايدالانساق، ارمانتەگى نۇرلان دەپ جازامىز. بىزدىڭشە، بۇل قولدانىستا ماعىنالىق قاتە بار. ويتكەنى «ارمانۇلى نۇرلان» دەگەن اتى-ءجون ارماننىڭ ۇلى نۇرلان دەگەندى بىلدىرەتىنى سياقتى «ارمانتەگى نۇرلان» دا ارماننىڭ تەگى نۇرلان دەگەندى بىلدىرەدى.

ۇسىنىستاردىڭ اراسىندا «تەكتى ي، ۋي قوسىمشالارى ارقىلى بىلدىرەيىك» دەيتىندەر دە بار. بىراق بۇرىن ادامنىڭ قاي جەردىكى نە قاي رۋدىكى ەكەنىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن قولدانىلعان بۇل قوسىمشالار (مىسالى، فارابي، جالايىري) كىسى ەسىمىنە جالعاۋعا قولايسىز. مىسالى، ءۋالي ەسىمىنە بۇل جۇرناقتاردى جالعاۋ ايتۋعا قيىندىق كەلتىرسە، وسىنداي جۇرناقتار جالعانعان ماناتاۋي دەگەن كىسىنىڭ اتاسىنىڭ ماناتا نە ماناتاۋ ەكەنىن ايىرا المايمىز.

تەك سوزىنە بالاما رەتىندە بەرىلىپ جۇرگەن سوزدەردىڭ تاعى ءبىرى –  «سوي» ءسوزى. بىزدىڭشە، بۇل ءسوزدى كىسىنىڭ تەگىن ەرەكشەلەيتىن جۇرناق رەتىندە الۋعا ابدەن بولادى. ويتكەنى بۇل ءسوز تۇقىمى، ءتۇرى، ۇرپاعى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى (مەن كەسكەكتى ەردىڭ سويىمىن. ماحامبەت) جانە كۇندەلىكتى قولدانىستا ءجيى كەزدەسە بەرمەيدى. سونداي-اق  ەكى بۋىندى بولعاندىقتان ەسىمگە جالعاپ ايتۋعا جەڭىل جانە داۋىسسىزدان باستالعاندىقتان ءتۇبىر قانداي دىبىسپەن اياقتالسا دا، ونى وزگەرىسكە ۇشىراتپاي تىركەلە الادى. مىسالى، شوقان شىڭعىسۇلى ءۋاليحانسويى، ىبىراي التىنسارىسويى. «سويى» ءسوزى بىزبەن تۋىسقان حالىقتاردىڭ بىرقاتارىندا بار جانە بىزدەگىدەي ماعىنا بەرەدى، بىراق ولاردا تەكتى بىلدىرەتىن قوسىمشا رەتىندە پايدالانىلىپ جۇرگەن جوق. ولاي بولسا، مۇنى قولدانساق، ارمياننىڭ «يان»-ى، گرۋزيننىڭ «دزە»-ءسى سياقتى، ءبىزدىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمىزدى كورسەتىپ تۇراتىن بولادى.

ۆانوۆ قۋانتقان ىرزاۇلى

Abai.kz