ORAL. 17 mausym. QazAqparat /Eljan Eraly/ - Chinarevtegi gazdy keshendi dayyndau qondyrghysy - elimizding industriyalandyru kartasy ayasynda jýzege asyrylyp otyrghan Batys Qazaqstan ónirindegi iri de manyzdy jobalardyng biri.

ORAL. 17 mausym. QazAqparat /Eljan Eraly/ - Chinarevtegi gazdy keshendi dayyndau qondyrghysy - elimizding industriyalandyru kartasy ayasynda jýzege asyrylyp otyrghan Batys Qazaqstan ónirindegi iri de manyzdy jobalardyng biri.

Zelenov audanynyng aumaghynda ornalasqan búl kenish tәuelsizdik tany atqan jyly ashylghan edi. Sol jyly bes myng shaqyrymnan asatyn jerdi búrghylau kezinde tәuligine 96 tekshe metr gaz alynghan. Artynan gaz kondensaty tabyldy. Múnay qorynyng da bary anyqtaldy. Alayda ol jyldary jas tәuelsiz Qazaqstanda Chinarev sekildi shaghyn kenishterdi barlau men iygeru júmystaryna qarjy kózi jetpegeni ras. Soghan baylanysty búl jerde bir sәt tynyshtyq ornady. Kóp keshikpey el Ýkimeti kenishke investor tartu maqsatynda birneshe mәrte tender ótkizdi. Biraq kenishting bolashaghyna kýmәnmen qaraghan sheteldikter oghan qarjy salugha qoryqty. Tek 1997 jyly amerikandyq «FIOK» kompaniyasy tәuekel jasap, qazaqstandyq «Jayyqmúnay» JShS-men birge Chinarevti barlau men iygerudi qolgha aldy. Týrli qiyndyqqa tap bolyp, salghan qarjysynyng iygiligin birden kóre almaghan múhittyng arghy jaghynan kelgen investor kóp keshikpey tayyp túrdy. Odan keyin de talay kompaniya kelip ketti. Bәrinen beligiyalyqtar sabyrly bolyp shyqty. Osydan alty jyl búryn Batys Qazaqstan oblysyna Belgiya korolidiginen kelgen «Probel» kompaniyasy ketken shyghyndarynyng kóptigine qaramay, әli kýnge deyin qomaqty qarjy bólip keledi. Ózderining iyeligindegi «Jayyqmúnay» seriktestigining bankterden iri kólemde nesiyeler aluyna jaghday jasady. Osynday ýlken qarajattyng arqasynda kenish jýieli týrde iygerilude. Mysaly, songhy jyldary terendigi 4600-5300 metrge deyin baratyn eluden asa únghyma búrghylanghan. Osynyng әrqaysysynyng qúny 10-12 mln. dollar kóleminde eken. Jalpy, kenishke 1 mlrd. 180 mln. dollar qarjy júmsalypty.

Sarapshylardyng pikirinshe, búl jerding múnayynyng sapasy tipti Qarashyghanaq pen Teniz kenish­terinde óndirilip jatqan qara altynnan da joghary kórinedi. Múndaghy múnay qúramynda kýkirtsutegi atymen joq. Merkaptan sekildi ziyandy nәrseler óte siyrek kezdesedi. «Brend» degen markagha ie bolghan chinarevtyq múnay әlemdik qor birjalarynda joghary baghalanady. Býgingi tanda London qor birjasynda «brendtik» múnaylardyng 1 barreli 113 AQSh dollaryna ten. Alayda búl jerdegi tabighy baylyqtyng mólsheri onsha kóp emes. Zertteuler kórsetip otyrghanynday, Chinarevta 35 mln. tonnaday múnay bar. Soghan oray el ýkimeti kenish jýieli týrde iygerile bastaghan tústa búl jerding ónimin ishki naryqqa baghyttaudy kózdegen edi. Degenmen, olay bolghan joq. Chinarevtyng qara altyny shetel asyp jatyr. Onyng basty sebebi - ónirde múnay óndeu zauytynyng joqtyghy, dep sanaydy Batys Qazaqstan oblystyq kәsipkerlik jәne ónerkәsip basqarmasynyng bas mamany Janna Bekqaliyeva. Tayau aralyqta Qarashyghanaq kenishining janynan dәl osynday zauyt salu josparlanuda. Sonda shiyki múnay ózimizde óndelip, ishki rynokta ónim baghasy arzandamaq.

Qúny 28 mlrd. tenge bolatyn gazdy keshendi dayyndau qondyrghysynyng manyzy zor. Kenish qoynauynda múnaymen qatar týrli qospalar barshylyq. Mysaly, túzdy qospa kollektordy bitep tastasa, kóp qiyndyq keltiredi. Ilespe gaz alau bolyp jaghylyp jýr. Ony da paydagha asyru kerek. Sondyqtan atalmysh qondyrghy ekologiyalyq jaghynan qauipsiz, ekonomikalyq jaghynan tiyimdi ónim óndiru baghytynda qolgha alynghan.

Atalmysh jobanyng bastapqy kezeninde, yaghny biyldan bastap kenishte jylyna 1,5 mlrd. tekshe metr tabighy tauarly gaz, 700 myng tonnadan astam gaz kondensaty, 140 myng tonnadan astam súiytylghan gaz óndirilui kerek edi. «Jayyqmúnay» JShS bas diyrektory Vyacheslav Drujininning aituynsha, býgingi tanda óndiris ornynyng óz quatyna say júmys istemey túruynyng negizgi sebebi - osy zauytty salugha tartylghan merdiger jәne jobalaushy kompaniyalar júmystarynyng ýilespeuinen tuyndap otyr. Qajetti qúral-jabdyqtardy dayyndaugha amerikandyq "Eksterran" kompaniyasy tartyldy. Qúrylys-montaj júmystaryn jýrgizu isine qazaqstandyq kompaniyanyng qatysuyn qalap, «Qaz­QúrylysServiys» múnaygazqúrylys kom­­­paniyasy" AQ-gha tapsyrys berildi. Zauyt qúrylysymen eki týrli mekeme ainalysqan son, sәikes kelmeushilik payda boldy. Ásirese, avtomatika, elektronika qúrylghylarynda ýilespeushilik kóp. Osy olqylyqtardy joi ýshin «Jayyqmúnay» jәne atalmysh kompaniyalardyng mamandary uaqytpen sanaspay júmystanuda. Sonday-aq «Linkenston» sekildi búl baghytta ýlken tәjiriybesi bar kompaniyalar da syrttan tartyldy. Kýzge deyin kemshilikter týzetilip, zauyt tolyq quatta júmysyn bastaydy dep josparlanuda. Qazir zauyt óz óndiristik quatynyng 30 payyz mólsherinde júmys istep túr.

Qondyrghynyng "jýregi" ispettes ýsh birdey gazturbinaly stansa bar. Olargha "jan bitiru" ýshin Orynbor-Novo­pskov kýretamyr gaz qúbyryna deyin 15 shaqyrym bútaq-qúbyr tartylghan. Mine, osy qúbyrdan alynghan gaz negizinde turbogeneratorlar iske qosylady. Odan keyin baryp gazkondensatty únghymalardan qondyrghygha tartylghan shiykizatty tazalau, aiyru, qúrghatu, yaghny býkil júmys bastalady. Sóitip, dayyn ónim atalmysh qúbyrmen keri aidaluda. Oraldyqtar, mine, osynau arzan gazdyng paydasyn kórip otyr. Oblys әkimdigi men "Jayyqmúnay" JShS arasynda qol qoyylghan memorandumgha sәikes kәsiporyn jyldyq ónimining 10 payyzyn, yaghny 150 mln. tekshe metr gazdy tómen baghamen berip otyr. Yaghny kógildir otynnyng әr myng tekshe metrin 29,75 dollardan bosatuda.

Salystyru ýshin aita keteyik, reseylikter gazdyng әr myng tekshe metrin ukraindyqtargha 220-240 dollardan berip keledi. 240 dollar men 29,75 dollardyng arasynda qansha aiyrma bar ekenin әrkim-aq baghamday alatyny sózsiz. Búl gaz «Jayyqjyluquat» AQ janyndaghy gazturbinalyq elektr stansiyasyna berilude. Erteng ol Zelenov audany Michurin auyldyq okruginde salynyp, tolyq iske qosylghaly jatqan taghy bir iri nysan - gazturbinaly elektr stansasyna da beriledi. Sóitip, Chinarev kenishindegi gazdy keshendi dayyndau qondyrghysy ónirding energetikalyq tәuelsizdigin qamtamasyz etuge de ýlken ýles qospaq.

Keler jyly jobanyng ekinshi kezeni jýzege asady dep kýtilude. Soghan oray zauyttyng quattylyghy eki esege artpaqshy. Esep-qisap tilimen aitqanda, búl jerden jylyna 3 mlrd. tekshe metr gaz, 1,5 mln. tonna gaz kondensaty, 280 myng tonna súiytylghan gaz alynatyn bolady. Óndiris әleuetining artuy osy jerde nәpaqasyn tauyp jýrgen 800-dey «jayyqmúnaylyqtyn» әleumettik jaghdayynyng onaluyna sep bolmaq. Eger bәri oidaghyday bolsa, kompaniya basshylary keler jyly júmysshylargha arnap óndiris oshaghynan alystau jerge býgingi zaman talabyna say jana vahtalyq auyl saludy kózdep otyr. Qazir vahtalyq auyl ornalasatyn jer telimi alynyp, oghan injenerlik kommunikasiyalar tartyluda.